Va ma'naviy tizimi reja: Jamiyat va ijtimoiylik

Jamiyatning ijtimoiy,siyosiy va ma'naviy tizimi

REJA:

1. 
   Jamiyat va ijtimoiylik tushunchasi hamda Sharq mutafakkirlarining jamiyat to‘g‘risidagi qarashlari.
   
2. 
   G‘arb sotsiologiyasida ijtimoiylik atamasi va Maks Veber konsepsiyasida ijtimoiy tiplar nazariyasi.
   
3. 
   Jamiyat va davlat, jamiyatning mexanistik, organik va boshqa tarzlarda ta’riflanishi.
   
4. 
   An’anaviy va industrial jamiyat hamda ularning belgilari.
   

Tayanch so‘z va iboralar:Murojaatnoma, HarakatlarStrategiyasi, Jamiyat, ijtimoiylik, sektorlar, davlatbelgilari, T.Parsons nazariyasi, Harakatning umumiy nazariyasi, Davlat mexanizmi, sotsiologiyadajamiyatyo‘nalishlari, Davlat funksiyalari, zamonaviy jamiyat turlari, industrial (sanoat)va postindustrial jamiyat, fuqarolikjamiyati.

Jamiyat va ijtimoiylik tushunchasi va sharq mutafakkirlarining jamiyat to‘g‘risidagi qarashlari

Jamiyat (arab. umumiy) – tabiatning bir qismi, borliqning alohida shaklini ifodalaydigan falsafiy tushuncha, odamlar uyushmasining maxsus shakli, kishilar o‘rtasida amal qiladigan ko‘plab munosabatlar majmuasi, o‘zida moddiylik va ma’naviylikni, ob’ektivlik va sub’ektivlikni, tabiiylik va ijtimoiylikni mujassamlashtiradigan tushuncha.¹ Yoki boshqacha aytganda, jamiyat – insonlarning barcha o‘zaro harakatlari uslublari va bir-biridan har tomonlama bog‘liqligi ifodalanadigan birlashmalarning yig‘indisi.
Ijtimoiylik atamasi – jamiyat hayotining turli tomonlarini belgilash uchun xizmat qiluvchi tushunchadir.
Aksariyat sotsiologik lug‘atlarda jamiyat deyilganida, “Tarixiy rivojlanish jarayoni davomida tashkil topgan inson o‘rtasidagi moddiy boyliklarni ishlab chiqarish va o‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadidagi o‘zaro faoliyati natijasida yuzaga kelgan sotsial aloqalar va munosabatlarning mustahkam tizimi²” tushuniladi.
N.I.Kareev o‘zining «Sotsiologiyani o‘rganishga kirish» (1897) asarida shunday yozadi: «Davlat, huquq va qishloq xo‘jaligidan tashqari jamiyat hayotida shunday voqyea va hodisalar bor ediki, ularni bu uchta soha nuqtai nazaridan tadqiq qilishning iloji yo‘q edi. Bu jamiyatning diniy madaniyati, tili, ahloqi va an'analari, e'tiqodi, dunyoqarashi, san'ati va adabiyoti. Biz jamiyatni yuqorida aytib o‘tilgan uchta soha nuqtai nazaridangina ko‘rib chiqsak, jamiyat to‘g‘risidagi tasavvurimiz juda tor bo‘lib qoladi. Jamiyatning siyosiy, huquqiy va iqtisodiy sohalarini birgalikda ko‘rib chiqish orqali ham jamiyat hayoti nima ekanligi to‘g‘risida to‘laqonli tasavvur olib bo‘lmaydi³”.

Jamiyat — tabiatning bir qismi, ya`ni ijtimoiy borliq bo’lib, odamlar uyushmasining mahsus shakli, kishilar o’rtasida amal qiladigan juda ko’plab munosabatlar yig`indisi, degan turlicha ta`riflar ham bor. Jamiyat muttasil ravishda rivojlanuvchi, takomillashib boruvchi murakkab tizimdir. Har bir yangi davrda jamiyat mohiyatini bilish zarurati vujudga keladi. Milliy mustaqillik tufayli jamiyat mohiyatini yangicha idrok etish ehtiyoji paydo bo’ldi. Prezident Islom Karimovning qator asarlarida jamiyat mohiyatini yangicha tushunishning uslubiy asoslari yaratildi.

Jamiyat moddiy va ma`naviy omillar birligidan iborat. Hozirga qadar adabiyotlarda moddiy va ma`naviy hayot bir-biridan keskin farqlanar edi. Moddiy hayot tadqiqiga ko’proq e`tibor berilar. Holbuki, jamiyatning tub mohiyati uni tashkil etuvchi inson mohiyati bilan uzviy bog’liq. Huddi inson tanasini uning ruhidan ajratib bo’lmagani singari, jamiyatning moddiy va ma`naviy jihatlarini ham bir- biridan ajratish va ularning birini ikkinchisidan ustun qo’yish mantiqqa ziddir. Prezident Islom Karimov asarlarida jamiyatning moddiy va ma`naviy manfaatlarini uyg`unlashtirish ijtimoiy taraqqiyot asosi ekani ta`kidlangan. Inson ma`naviyatini yuksaltirish orqaligina iqtisodiy rivojlanishga erishish mumkin. Shuning uchun ham hozirgi davrda aholi ma`naviyatini yuksaltirishga, milliy G’oya va mafkura asoslarini shakllantirishga katta e`tibor berilyapti. Zero, kishilar iqtisodiy jihatdan qashshoq bo’lgani uchun ilmsiz bo’lmaydi, balki, aksincha — ilmsiz bo’lgani uchun qashshoq bo’ladi. Shuning uchun yurtimizda halq ma`naviyatini yuksaltirish orqali iqtisodiy farovonlikni ta`minlashga katta e`tibor berilyapti.
Jamiyatning vujudga kelishi. Kishilarni oila bo’lib, jamoa bo’lib uyushishga nima majbur qilgan, degan masala qadim zamonlardanoq ulug`mutafakkirlar e`tiborini jalb etgan. Bu masalani diniy tushunish — uni ilohiy kuch, hudo bilan boQlab izohlashdir.
Dunyoviy qarashlarga ko’ra, odamlar o’zlarining moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirish uchun birgalikda yashashga, jamoa bo’lib birlashishga ko’nikkan. Kishilar hayotiy tajriba, aql va tafakkur tufayli jamiyat bo’lib yashashning qulay, afzal va zarurligini tushungan. Bu jarayonda o’zaro munosabatlarga kirishgan kishilar ana shu munosabatlarni takomillashtirish, yanada rivojlantirish orqali ma`naviy kamolotga erishgan. Bu kishilarni bir-biri bilan yaqinlashtirgan, moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirish imkonini bergan.
Ijtimoiy munosabatlarning amal qilish jarayonida odamlarni uyushtirishning tarixiy shakllari — oila, davlat, jamoa (qishloq, shahar) vujudga kelgan. Odamlar o’rtasida amal qiladigan ahloqiy, diniy, ilmiy, falsafiy, huquqiy, iqtisodiy, mafkuraviy kabi munosabatlarning barchasi bir so’z bilan ijtimoiy munosabatlar deyiladi. Ijtimoiy uyushmalar kishilarning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qoldirishga yordam beradi. Ular mohiyatan inson va jamiyat mavjudligining zarur sharti hisoblanadi. Masalan, oila, davlat, ta`lim-tarbiya, mahalla, Vatan kabi qadriyatlarsiz inson va jamiyat o’z mohiyatini yo’qotadi.
Insonning moddiy ehtiyojlari oziq-ovqatlar, kiyim-kechak, uy-joy, transport vositalari, o’zini himoyalash, zurriyot qoldirish kabilardan iboratdir. Ma`naviy ehtiyojlarga olamni bilish, o’zlikni anglash, dunyoqarash, donishmandlikka intilish, bilim, san`at, G’oya, mafkura go’zallik bilan, ma`naviy kamolot yo’lidagi intilishlar kiradi. Insonning asl mohiyati moddiy ehtiyojlarni madaniy shakllarda qondirilishida yaqqol namoyon bo’ladi. Inson aqlli mavjudot sifatida moddiy ehtiyojlarini madaniy shakllarda qondirish uchun tabiat va jamiyat mohiyatini bilishga, moddiy va ma`naviy olamni uyg`unlashtirishga, tabiat va jamiyatni o’z maqsadlariga mos ravishda o’zgartirishga harakat qiladi. Ilm-fan va tehnika insonning ma`naviy va moddiy ehtiyojlarini qondirish quroli, muhim vosita bo’lib hizmat qiladi. Inson yuksak ma`naviyat tufayligina o’z ehtiyojlarini madaniy shakllarda oqilona va to’laroq qoldirish imkoniga ega bo’ladi.
Mamlakatimizda ma`naviyat masalalariga alohida e`tibor berilayotganining sababi ham ana shunda. Jamiyatning moddiy va ma`naviy hayoti kishilarning moddiy va ma`naviy ehtiyojlari bilan uzviy bog’liq holda vujudga keldi.
Jamiyatning moddiy hayotiga quyidagilar kiradi:

• 
  kishilarning yashashi, shahs sifatida kamol topishi uchun zarur bo’lgan iqtisodiy shart-sharoitlar;
  
• 
  oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, yoqilg`i, kommunikasiya vositalari;
  

• 
  moddiy ne`matlar ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste`mol qilish;
  

• 
  ishlab chiqarish jarayonida kishilar o’rtasida amal qiladigan iqtisodiy munosabatlar majmui;
  
• 
  moddiy boyliklar, tabiiy zahiralar.
  

Jamiyatning ma`naviy hayotiga olamni tushunish, jamiyat va inson tug’risidagi qarashlar, nazariyalar, ta`limotlar, g’oyalar, mafkura, ijtimoiy ong shakllari, ta`lim- tarbiya, ahborot vositalari, madaniyat, ilm-fan muassasalari va boshqalar kiradi.

Jamiyatning moddiy va ma`naviy hayotini boshqarish, kishilar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solishda turli siyosiy institutlar (davlat, siyosiy partiyalar, tashkilotlar, turli uyushmalar) muhim o’rin tutadi. Jamiyatni boshqarishning siyosiy-huquqiy jihatlari ham muhimdir. Kishilar tamonidan siyosiy va huquqiy bilimlarning chuqur o’zlashtirilishi jamiyatning barqaror yashashi va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Jamiyat rivoji, kishilarning moddiy va ma`naviy ehtiyojlari qondirilishida mehnat, mulk va mehnatning ijtimoiy taqsimlanishi beqiyos ahamiyatga ega. Mehnatning kishilarning qobiliyatiga qarab ijtimoiy taqsimlanishi natijasida muayyan kasb-kor bilan shug`ullanadigan toifalar, guruh, qatlam va sinflar vujudga keladi va ular jamiyat strukturasida o’ziga hos o’rin egalaydi, jamiyat taraqqiyotiga muayyan hissa qo’shadi.
Jamiyat taraqqiyoti tug’risidagi nazariyalar. Falsafiy tafakkur tarixida jamiyatning mohiyati va rivojlanishiga oid turli nazariyalar mavjud. Hususan, nemis faylasufi Hegel jamiyatning shakllanishi va rivojlanish sabablarini mutlaq ruhning rivojlanishi bilan, L. Feyerbah din bilan bog`lagan, ijtimoiy taraqqiyot sabablarini diniy ong taraqqiyotidan izlagan. Fransuz mutafakkiri O. Kont jamiyatning rivojlanish sabablarini insoniyat ma`naviy taraqqiyotining uch bosqichi (teologik, metafizik, pozitiv bosqichlar) bilan izohlagan. K. Marks jamiyatning rivojlanish sabablarini sinfiy kurash va inqilobiy o’zgarishlar bilan bog’lagan, barcha ijtimoiy hodisa va jarayonlarni sinfiy nuqtai nazardan tushuntirgan. Ijtimoiy ziddiyatlarni sun`iy ravishda mutlaqlashtirgan va ziddiyatlarni hal etishning asosiy usuli sifatida ijtimoiy inqilobni amalga oshirishni, mulkdorlar sinfini tugatishni taklif etgan. Ijtimoiy amaliyot bunday nazariyaning bir yoqlama va hato ekanini ko’rsatdi.
Jamiyat taraqqiyoti ko’p bosqichli jarayon ekani tug’risidagi qarashlar AQSh faylasufi O. Toffler tomonidan ilgari surilgan. Bunday qarashga ko’ra jamiyatlar taraqqiyotiga binoan, agrar jamiyat, industrial jamiyat, postindustrial jamiyatga ajratilgan. Adabiyotlarda jamiyat taraqqiyoti borasida sivilizasiyali yondashuv G’oyasi ilgari surilmoqda. Bunday yondashuvga ko’ra har bir halq o’zining betakror, noyob, o’ziga hos va o’ziga mos turmush tarzini saqlab qolgan holda, boshqa halqlar tajribalaridan ijodiy foydalanish orqali ijtimoiy taraqqiyotning o’ziga hos modelini yaratadi.
Jamiyat hayotiga barqarorlik va beqarorlik ham hos. Har bir inson o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish uchun osoyishtalik va tinchlikka muhtoj bo’lgani kabi, jamiyat ham o’z oldiga qo’ygan vazifalarni ado etishi uchun ijtimoiy-siyosiy barqarorlikka ehtiyoj sezadi.
Barqarorlik – jamiyat taraqqiyotining tadrijiy rivojlanishi, ijtimoiy tizimning muayyan darajadagi bir tekis faoliyat ko’rsatish imkoniyatidir. U turg’unlik tushunchasidan keskin farqlanadi. Ijtimoiy-siyosiy turg`unlik tushunchasi jamiyatdagi mavjud siyosiy, iqtisodiy, ma`naviy tizimning tanazzuli alomatidir.
Jamiyatda barqarorlik beqarorlik bilan, inqiroz gullab-yashnash bilan almashib turishi ham mumkin. Jamiyatning ma`naviy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy sohalarida muayyan yutuqlarga erishilgach, ijtimoiy imkoniyatlar ruyobga chiqarilib bo’lgach, uning bundan keyingi taraqqiyoti yo’lida yangi muammolar tug’iladi va ularni hal etish vazifasi paydo bo’ladi. Jamiyat a`zolarining ma`naviy salohiyati, milliy psihologiyasi, tabiiy ravishda mavjud siyosiy tuzum kishilarni boshqarishning o’ziga hos usullarini hayotga tadbiq etadi. Insoniyat hayoti tarixida jamiyat barqarorligini ta`minlashning monarhiyaga asoslangan, aristokratik, totalitar va demokratik usullari tajribadan o’tgan.
G‘arb sotsiologiyasida ijtimoiylik atamasi va maks veber konsepsiyasida ijtimoiy tiplar nazariyasi
Sotsiallik (ijtimoiylik) deganda insonlarning birgalikda mavjud bo‘lishini harakterlaydigan hamma hodisalar tushuniladi. Bunda tabiiy-fiziologik-biologik jihatdan farq qiladigan tomon ham hisobga olinadi. Sotsial yoki ijtimoiylik odamlar o‘rtasidagi bevosita yoki bilvosita munosabatlarning o‘zaro ta’siri natijasida jamiyatning turli qatlamlarga bo‘linishidir.
M.Veberning “Tushunish” nazariyasiga ko‘ra, sotsiologiyaning vazifasi – individual harakatning sub’ektiv sabablarini “tushunish”, ularni izohlab berishdan iborat. Bunday izohlash empirik jihatdan tekshirilgan bo‘limi va uning o‘zi individual hodisani sababiy tushuntirishning qismi hisoblanishi zarur. Veber individual ijtimoiy harakatlarni ularni anglash darajasiga qarab turlarga bo‘lgan. Ijtimoiy fanlar metodologiyasida M.Veber “ijtimoiy tiplar nazariyasini ilgari surdi.
M.Veber fikricha insonda 4 ta sotsial ta’sir mavjud:

1. 
   Qattiq hayajon
   

2. 
   An’anaviylik
   

3. 
   Ratsional qadriyatlar
   

4. 
   Ratsionallik
   

Jamiyat va davlat, jamiyatning mexanistik, organik va boshqa tarzlarda ta’riflanishi.

Jamiyat – kishilar hayotiy faoliyatining tarixiy rivojlanish shakli bo‘lib, o‘z tuzilishi jihatidan murakkab tizimni tashkil qiladi. Bizning hozirda yashab turgan jamiyatimiz sotsial tizimining muayyan konkret shakli sifatida, uning funksional va rivojlanish qonuniyatini, har bir bo‘lakchalarining o‘ziga xos tomonlarini, o‘zaro munosabatlarini ilmiy jihatdan o‘rganib, to‘g‘ri boshqarish muhim ahamiyatga egadir.
Chunki, o‘z vaqtida keyingi oqibati o‘ylanmagan, oldindan sotsiologik asosda tahlil qilinmagan va oldi olinmagan nuqsonlar jamiyat taraqqiyotida salbiy asoratlar qoldiradi.
Dunyoda 3 ta sektor mavjud:

1. 
   Davlat sektori
   

2. 
   Xususiy sektor
   

3. 
   Nodavlat sektori
   

Shundan “davlat” tushunchasi odatda ma’lum bir hududda oliy hokimiyatga ega tashkilotni anglatadi. Davlatning mohiyatini yanada chuqurroq va har tomonlama anglash uchun uning muhim belgilarini bilish lozim.

Davlatning belgilari:

Boshqaruv apparatining borligi Chegaralar (suverenitet).

Huquq tizimi.

Davlat – butun mamlakat miqyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv va majburlov apparatiga, barcha uchun majburiy qonunlar chiqaradigan va suverenitetga ega bo‘lgan yagona siyosiy tashkilotdir.

Davlat – hokimiyatning bosh instituti. Hokimiyat davlat orqali o‘z siyosatini amalga oshiradi. “Hokimiyat”, “davlat” va “siyosat” tushunchalari o‘zaro juda yaqin bo‘lib, bir-birlarini belgilab beradi.
Sotsiologiya tarixda jamiyat – o‘z ijtimoiy ehtiyojlariniqondiruvchi kishilar birligi sifatida tushunilgan. Shu bilan birga, jamiyat ayrim ijtimoiy birligini emas, balki ijtimoiy munosabatlar majmuasi hamdir.
Jamiyat hayotini tadqiq qilishdagi 2 asosiy yo‘nalish

T.Parsons (1902-1979) amerikaning “faol harakat qiluvchi”va tizimli funksional g‘oyaga ko‘ra, faolning akter vaziyatini baholash faqatgina uning individual ehtiyojlarga aylanmasdan, mavjud madaniyat umumiy namunalariga mos keladi. Parsons sotsiologiyada tafakkurni tikladi. Bu yo‘nalishdaijtimoiy tizim o‘zgarishi tashqi kuchli ta’siri orqali tushuntirilib, ko‘proq psixologik omillarga e’tibor qaratilgan.

Marksistik ta’limotga ko‘ra, ijtimoiy tizim ziddiyatlar asosida ichki ta’siri orqali tushuntirish materialistik mohiyatga bo‘lgan moddiy munosabatlarning belgilovchi roliga asosiy e’tibor qaratilgan.
Hozircha jamiyat hayotini sotsiologik jihatdan tadqiq qilishasosan, ikki yo‘nalishda rivojlanib keldi. Birinchi yo‘nalish O.Kontdan fransuz sotsiologi E.Dyurkgeym orqali rivojlantirilgan amerikalik sotsiolog T.Parsonslarning sotsiologik ta’limotlarini o‘z ichiga oladi.
Har ikki ta’limot ham jamiyat hayotida muhim belgilarni o‘zida mujassamlashtirib keldi.
Jamiyat hayotini tadqiq qilishda 2 asosiy yo‘nalish mavjud: Marksistik nazariya.
T.Parsonsning “faol harakat va tizimli funksional nazariyasi”.
Marksistik ta’limotga ko‘ra, ijtimoiy tizim ichki ziddiyatlar asosida ichki kuch ta’siri orqali tushuntirilib, materialistik mohiyatga ega bo‘lgan moddiy munosabatlarning belgilovchi roliga asosiy e’tibor qaratilgan.
Marksistik ta’limotning asosi 2 ta:

Tarixni materialistik asosda tushunish. Qo‘shimcha qiymat nazariyasi deb talqin qilinadi.

Yangi sotsialistik (kommunistik) jamiyatga borish uchun Marksizm ta’limoti (lekin g‘oyasi ham)ga ko‘ra:
Revolyusion (inqilobiy, qon to‘kish, majaqlab tashlash) yo‘l bilan qurishdir. Sinfiylik: faqat ishchilar sinfi gigemon bo‘lishi kerak.
Partiyaviylik (faqat kommunistik partiya bo‘lishi). Ijtimoiy mulk hukmronlik (xususiy emaC).
Farovon jamiyat ma’naviy hayot uyg‘unligida emas, balki iqtisodiy farovonlikni apparat yo‘li bilan quriladi bu o‘zini oqlamadi. Prezident I.A.Karimov Farovon jamiyat asosi ma’naviy va moddiy hayot uyg‘unligida deb ma’naviyatni oldinga qo‘ydi.
T.Parsons nazariyasi.

T.Parsons (amerikalik: 1902-1979) sotsiologiyasida “Harakat nazariyasi” va “Tizimli – funksional nazariyasi”ni yaratadi hamda shu maktabga asos soldi. Bu g‘oyani Shilz, Olport, Sheldon va boshqalar bilan birga yozgan “Harakatning umumiy nazariyasini yaratishga doir” nomli kitobida bu nazariyani quyidagi o‘ziga xos jihatlar bilan asoslanadi.

T.Parsons “Harakat nazariyasining o‘ziga xos jihatlari”.

1. 
   Harakat nazariyasiga ko‘ra jamiyatni tartibga solishning til, qadriyatlar kabi ramziy mexanizmlarining mavjudligi.
   
2. 
   Individual harakatning umumiy qabul qilingan qadriyatlar va me’yor- normalarga bog‘liqligi.
   
3. 
   Uning irratsional (aqlga zid)ligi va muhim sharoitlarida mustaqilligi hamda shu vaqtning o‘zida vaziyatni sub’ektiv aniqlashga bog‘liqligida.
   

T.Parsons kitobda “faol harakat qiluvchi” (individ yoki jamoa), “Vaziyat” (dan kelib chiqib ijobiy va salbiy ob’ektlarni farqlaydi) va “faolning vaziyat (ob’ekt)ga yo‘nalganligi” (vaqt bilan o‘lchanadi) tushunchalari asosiy hisoblanadi.
Shuningdek, T.Parsons “Harakatning umumiy nazariyasini yaratishga doir asarida ta’kidlanganidek, ijtimoiy sub’ektlar bir-biri bilan “o‘zaro kutish tizimi orqali bog‘langan”:
Harakatning umumiy nazariyasi:

Shaxs to‘laqonli psixologik tuzilma.

Ijtimoiy faollikda harakat nazariyasi mavjud.

Harakat tizimining formallashtirilgan modeli madaniy, ijtimoiy, shaxsli va organistik tizimchalarni o‘z ichiga oladi.

Faollik individual ehtiyojlargagina emas, balki madaniyatning umumiy nazariyasi, qonunlariga ham tayanadi.
Harakat qadriy konfiguratsiyalar namunalarining o‘zgaruvchanligidir.

Parsonsning harakat nazariyasi biologiyadan o‘zlashtirilgan tizimli tasavvurlar bilan boyitilgan bo‘lib, ijtimoiy harakatchanlik quyidagi funksional muammolar to‘plami bilan shakllantirilgan:

Tizimning tashqi ob’ektlariga moslashish muammosi. Maqsadga erishish muammosi.
Integratsiya muammosi.
Tuzilmani qaytadan tiklash muammosi. Keskinlikni yumshatish muammosi.
Parsons fikricha, organizm moslashuv vazifasini bajaruvchi tizim hisoblanadi. Bu moslashuv tizim muhiti bilan o‘zaro harakat qilishda jismoniy va energetik zaxira (resurC) kuch-quvvat beradi.
T.Parsons fikricha, Ijtimoiy tizim darajasiga ko‘ra:

1. 
   Moslashuv funksiyasini – iqtisodiy tizimcha ta’minlaydi.
   

2. 
   Maqsadga erishish funksiyasini – siyosiy tizimcha ta’minlaydi.
   

3. 
   Integratsiya funksiyasini – huquqiy institut va urf-odatlar ta’minlaydi.
   

4. 
   Tuzilmani qayta tiklash funksiyasini – e’tiqodlar tizimi, ahloq va ijtimoiylashuv agentlari (oila, tarbiya, ta’lim institutlari) ta’minlash.
   

T.Parsons fikricha, murakkab tizimlarda o‘zaro ayirboshlash bevosita emas, balki bilvosita formallashtirilgan ramziy vositalar (til, qoniqish, madaniyat, pul, hokimiyat, ta’sir o‘tkazish, qadriy tarafdorlik (urf-odatlar) yordamida amalga oshiriladi.
T.Parsons XX asr 60-yillarida jamiyat evolyusiyasi muammolarini tahlil etdi va jamiyat evolyusion doktrinasi asosida differensiatsiya g‘oyasini yaratdi.
T.Parsonsning jamiyat evolyusiyasi nazariyasidagi paradigmalar:

1. 
   Jamiyat funksional differensiya va umumlashgan moslashuvchanlik mezonida rivojlanadi.
   
2. 
   Rivojlanish evolyusion umumlashmalar asosida kengayib boradi.
   

3. 
   “Oraliq davr”ga o‘tish yozuvning vujudga kelishi bilan belgilanadi.
   

4. 
   Iqtisodiy va siyosiy tizimlar, “sanoat inqilobi”dan so‘ng, demokratik inqilob keladi.
   
5. 
   Demokratik inqilob, ijtimoiy jamiyatni siyosiy tizimdan ajratib oladi.
   

6. 
   “Zamonaviy” tizimga o‘tish ma’muriy byurokratiyadan bozor iqtisodi va demokratik saylov tizimining shakllanishi bilan yuz beradi.
   
7. 
   Ma’rifiy inqilob, ijtimoiy tizimni qo‘llab-quvvatlaydi.
   

Sotsiologiyada jamiyatning quyidagi yo‘nalishlari mavjud.

Mexanik yo‘nalish (maktabi) – (XIX asrda paydo bo‘ldi, sotsial harakatni biologik harakat shaklida tushunadi, olamni mexanik talqin qiladi).

Organik yo‘nalish (maktabi): (XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yuzaga kelgan, jamiyatni organizmga tenglashtirgan va ijtimoiy hayotni biologik qonuniyatlar bilan tushuntirishga urinadi, jamiyat organizm bilan bir, deydi).
Kulturologik yo‘nalish (maktabi) – qadriyatlar madaniyatni vujudga keltiradi, deb talqin qiladi.
Davlat mexanizmi – davlat hokimiyati amalga oshiriladigan, jamiyatga davlat rahbarligini ta’minlovchi davlat tashkilotlari tizimidan iborat.
Davlat mexanizmining belgilari:

Davlat mexanizmi boshqaruv (qonun ijodkorligi, qonunlarni ijro etish, ularni buzilishdan muhofaza qilish) bilan maxsus shug‘ullanuvchi iborat. Davlat hokimiyatining mavjudligi shundaki, uning amaldorlari – yuqori siyosiy elitasi, armiyasi, ma’muriyati, sud’yalari va boshqalardan tashkil topadi.

Davlat mexanizmi idoralari va muassasalarining murakkab tizimidan iborat bo‘lib, ular bevosita hokimiyatga daxldor funksiyalarni bajaradi.
Davlat mahkamasi barcha bo‘g‘inlari faoliyati tashkiliy va moliyaviy vositalar bilan zarur hollarda esa, majburiy ta’sir yo‘li bilan ham ta’minlanadi.
Davlat mexanizmi o‘z fuqarolarining qonuniy manfaatlari va huquqlarining ishonchi tarzida kafolatlash va muhofaza qilishga da’vat etilgan.
Davlat funksiyalari:

Iqtisodiy tashkilot Siyosiy boshqaruv G‘oyaviylik Harbiy

Milliy.

Zamonaviy jamiyat turlari:

Demokratik jamiyat Postikdustrial jamiyat Fuqarolik jamiyati va h.k.

Bugungi kunda jamiyat hayotidagi mavjud muammolarni samarali echish, keng ko‘lamli islohotlarni izchil davom ettirish zarurati davlat boshqaruvi sohasida mutlaqo yangi tizim yaratishni taqozo etmoqda. O‘ylaymanki, buning uchun “Davlat xizmati to‘g‘risida”gi qonunni ishlab chiqish va qabul qilish vaqti keldi.
Bu borada boshqa muhim masalalar qatorida davlat xizmatchilari mehnatiga haq to‘lash va ularning munosib ijtimoiy ta’minot tizimini yaratish, ayni vaqtda mansabdor shaxslar javobgarligini oshirishni ham ko‘zda tutish maqsadga muvofiqdir.
Biz boshqaruv sohasida birinchi navbatda ijro hokimiyati organlari faoliyatini takomillashtirish, kadrlar, moddiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha aniq mezon va tartiblarni joriy etishimiz zarur.
Ikkinchidan, ijro hokimiyati organlari zimmasidagi vazifalarni amalga oshirish tartibini, ularning mas’uliyat doirasini aniq belgilash lozim.
Uchinchidan, iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sirlarni qisqartirish va bozor mexanizmlaridan keng foydalanish kerak. Ya’ni davlat ishtirokidagi biznes tuzilmalarini tashkil etishni cheklash, bu borada bozorga xos mexanizmlarni ishlab chiqish, davlatning ayrim funksiyalarini xususiy sektorga o‘tkazish darkor.
To‘rtinchidan, hokimiyatning vakillik organlari va ijro hokimiyati idoralari o‘rtasida yaqin hamkorlikni ta’minlaydigan usul va uslublarni takomillashtirib, o‘ta markazlashgan boshqaruvdan bosqichma-bosqich voz kechish lozim. Davlat xizmatlarini bevosita quyi bo‘g‘inlarda ko‘rsatish, mahalliy hokimiyat idoralari uchun moliyaviy va boshqa imkoniyatlarni kengaytirish zarur. Bu boradamavjudtartib-taomillarnioptimallashtirishvasoddalashtirish, boshqaruvninginnovatsionshakllarinijoriyetishlozim.
Beshinchidan, davlat xizmati institutini isloh qilish, korrupsiyaga qarshi ta’sirchan kurash mexanizmlarini joriy etish kerak.
An’anaviy va industrial jamiyat hamda ularning belgilari. Formatsion jamiyatlarning turlari (marksistik ta’limotga ko‘ra): Ibtidoiy jamiyat.
Quldorlik jamiyati. Feodal jamiyat.
Kapitalistik jamiyat. Sotsialistik (kommunistik).
1)Sivilizatsion jamiyatlarning turlari (G‘arbdagi Tofler ta’limotiga ko‘ra): Agrar jamiyat.
Industrial (sanoat) jamiyat. Postindustrial jamiyat. a)Axborotlashgan jamiyat
b) Intellektual – ma’naviy mulk jamiyati.

4. Fuqarolik jamiyati va h.k.

Bugungi kunda sivilizatsion nuqtai nazaridan jamiyatlarni quyidagi turlarga ajratish mumkin:

1. 
   An’anaviy jamiyatda yerga bo‘lgan mulkchilik asosiy o‘rinni egallaydi. Boylik tashqi manbalar asosiga qurilib. Tabiat manbalarini egallash, o‘zlashtirish kuchayadi.
   

An’anaviy jamiyatlarda insonning yaratuvchanlik ijodiy qobiliyati ancha chegaralangan edi. Chunki, an’anaviy jamiyatda mehnatning tabiiy taqsimoti va ixtisoslashuvi, shaxslararo munosabatlarning o‘ta tabaqalashuvi, o‘zaro harakatlar va munosabatlarni norasmiy muvofiqlashtirish, jamiyat a’zolarining bir-biriga tobelik, urug‘chilik va qon-qarindoshlik munosabatlari bilan bog‘liqligi, boshqaruvdagi primitiv tizimlar imtiyozsiz jamiyat a’zolarining faolligini cheklab qo‘ygan bo‘lib, bu holat shaxsning ijodiy faoliyat ko‘rsatish va fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yo‘l bermas, o‘zaro munosabatlarning esa biqiq bo‘lishini taqozo etar edi.

2. 
   Industrial (sanoat) jamiyat. (XX asr 50-60-yillarida yuzaga keldi. Bu konsepsiyaga o‘z mohiyatiga ko‘ra markscha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya to‘g‘risidagi ta’limotlarga qarshi qaratilgan.
   

Industrial jamiyat ta’limotiga ko‘ra jamiyat turi: texnikaviy, industrial-rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Jamiyat tilini sinfiy strukturadan ajratib olib qaraydi. “Industrial” jamiyat 2 bosqichda kechadi:
“Industrial” sanoat jamiyati;
“An’anaviy” jamiyatdan sanoat jamiyatiga o‘tib boradi.

Industrial jamiyatda mulkning barcha ko‘rinishlariga bo‘lgan munosabat shakllanadi. Yirik mashina ishlab chiqarishi qo‘l mehnati o‘rniga kelib yuksak mehnat unumdorligiga asoslangan ishlab chiqarishni izohlaydi. Avtomatik ishlab chiqarish vujudga keladi. Ommaviy ishlab chiqarish belgiga aylanadi. Ishlab chiqarishda yuksak malakali ishchilarning roli ortib boradi, ular mutaxassislashadilar. Natijada mashina yordamida standartlashgan operatsiyalar bajariladi. Ho‘jalik sohasida sanoat va moliyaviy kapital ustunlik qiladi. Mahsulot bozor uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Industrial jamiyatni iqtisodiy jamiyat deb atash ham mumkin. Chunki real bog‘liq iqtisodga qaratilgan bo‘ladi. Natijada erkin xalqaro iqtisodiy hamkorlik mamlakat davlatlari qatoriga qo‘shila boradi. Urbanizatsiyalashuv ta’lim tizimiga yangicha yondoshuvni, ommaviy madaniyatni vujudga keltira boradi.

3. 
   Postindustrial jamiyat. U 3 bosqichda yuzaga keladi:
   

1. 
   industrial jamiyatgacha bo‘lgan davr;
   

2. 
   industrial sanoat jamiyati davri;
   

3. 
   postindustrial jamiyat davri.
   

Postindustrial jamiyati ta’limotiga ko‘ra davlat – monopolistik kapitalizm o‘rnini bosadi. Xizmat ko‘rsatish sohasida fan va maorifga e’tibor beradi. Olim, mutaxassis roliga yuksak baho ko‘rsatiladi. Sinflarga munosabati, uning ishlab chiqarishga egaligini inkor qiladi. Jamiyatni boshqarish olimlar va mutaxassislar qo‘liga o‘tishi tarafdori. Sotsial tengsizlik saqlanib qolishini e’tirof etadi.

Postindustrial jamiyatda intellektual mulk, insonning aql-zakovati, bo‘limi asosiy o‘ringa chiqadi. XX asr o‘rtalaridan qator G‘arb davlatlari jamiyatning uchinchi bosqich – postindustrial jamiyatga o‘ta boshladi. Sotsiologiyada bu jamiyat nomi har xil, jumladan “informatsion” jamiyat, inson bilimi va informatsiya zahiralariga ko‘ra jamiyatning asosiy manbai bo‘lib qoladi.
Zamonaviy mikroelektronika va kompyuter texnikasiga asoslanmoqda. Bular ommaviy axborotlarni vujudga keltiradi va qayta ishlab chiqaradi. Kommunikatsiya tizimida ho‘jalik tizimi tubdan o‘zgaradi. Tabiat manbalaridan, ishlab chiqarish, metallurgiya, qishloq ho‘jaligi qisqaradi, mashina ko‘lami kengayadi, aholi deyarli 50 % shu sohani tashkil etadi. Postindustrial jamiyat – maishiy xizmat qilish jamiyati deb yuritiladi. Ishlab chiqarish (moliyaviy, bank, sug‘urta, savdo, ilmiy maslahat, dastur) va noishlab chiqarish sohalarida xizmatlar (fan, ta’lim va boshqa) o‘sib boradi. Bunda urbanizatsiya jarayoni industrial jamiyatga nisbatan teskari ravishda yuz beradi. Qishloqqa sanoat kirib boradi va vokalizatsiyalanadi.
Teylor fikriga ko‘ra, intellektual omil birinchi o‘ringa chiqadi. Inson yuksak kapital emas. Balki o‘z mohiyatini bilim va iqtidorini, qadriyatlarini namoyon qiluvchi ijtimoiy kuchga aylanadi.
Hozirgi zamon rivojlangan mamlakatlarida barpo etilgan fuqarolik jamiyatlari to‘g‘risidagi tasavvurlardan kelib chiqadigan bo‘lsak, u holda fuqarolik jamiyati bu:
Birinchidan, jamiyat hayoti faoliyatining iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy sohalarida ixtiyoriy ravishda shakllangan, boshlang‘ich nodavlattizimlarini o‘z ichigaqamrab olgan insoniy birlikdir;
Ikkinchidan, jamiyatdagi iqtisodiy, ijtimoiy, oilaviy, milliy, ma’naviy, ahloqiy, diniy, ishlab chiqarish, shaxsiy va nodavlat munosabatlar majmuasidir;
Uchinchidan, erkin individlar, ixtiyoriy ravishda shakllangan tashkilotlar va fuqarolarningturli davlat organlari taziqlari yoki bir qolipga solishlaridan qonunlar vositasida himoyalangan jamiyat bo‘lib, unda ular o‘zligini namoyon qila olishlari uchun doimiy imkoniyatlarga ega bo‘ladilar.
Fuqarolik jamiyati tushunchasi – insonning yalpi huquqlari kafolatlanadigan, mafkuraviy plyuralizm ta’minlanadigan jamiyat tuzilishi. Bunda har bir fuqaro, jumladan, O‘zbekiston fuqarosi o‘z ixtiyori bilan fuqarolikdan chiqishi mumkin. Fuqarolikdan chiqmoqchi bo‘lganlar oldiga ma’lum shartlar qo‘yiladi, ya’ni ular davlat, jamoa, fuqarolar oldida hech qandan majburiyati qarzdor yoki davlat va harbiy sirlardan voqif bo‘lmasligi kerak. Agar fuqarolikdan chiqishni iltimois qiluvchi shaxs ayblanuvchi sifatida jinoiy javobgarlikka tortilgan bo‘lsa yoki unga nisbatan qonuniy kuchga kirgan va ijro etilishi zarur bo‘lgan sud hukmi bo‘lsa, u fuqarolikdan vaqtincha chiqarilmaydi. Quyidagi hollarda O‘zbekistonfuqarosi fuqaroligini yo‘qotadi⁴:

1. 
   Chet davlatda harbiy xizmatga, havfsizlik idoralari xizmatiga, politsiyaga, adliya idoralariga yoki davlat hokimiyati idoralariga ishga kirsa.
   
2. 
   Chet elda yashovchi O‘zbekiston fuqarosi 5 yil davomida uzrli sababsiz konsullik hisobida turmasa.
   
3. 
   Fuqarolikni soxta hujjatlar taqdim etib olgan bo‘lsa.
   

Fuqarolikdan chiqarish O‘zbekiston Prezidenti vakolatiga kiradi. Hozirgi kunda jamiyatning quyidagi ko‘rinishlari mavjud:

1. 
   Farovonlik (mo‘l-ko‘llik) jamiyati: - (Ko‘proq G‘arbda Skandinaviya davlatini misol keltirish mumkin).
   
2. 
   Iste’mol qilish jamiyati (AQShda XX asr 40-50 yillarda yuzaga kelganligi bilan harakterlanadi).
   
3. 
   Ochiq va yopiq jamiyat. Ochiq jamiyat – demokratik jamiyat bo‘lib tashqi muhit sharoitlarida osono‘zgaruvchi va moslashuvchi, tanqidni yorib o‘tmoqqa moslashgan jamiyat. Yopiq jamiyat – dogmatik – avtoritar rejim asosida bo‘lib, sehrli (matik) tafakkur, dogmatizm va kollektivizm tamoyillari bilan harakterlanadi