Va zi rl I gi
Download 1.02 Mb. Pdf ko'rish
|
miinerall ogiitllar mavzusiinii oqiitiishda ekskursiiyaniing orni-1
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3-masala.
- 5-masala.
- 32-dars.
- 2-masala.
- 4-masala.
- 6-topshiriq.
- Xossalari Elementlar Cu Ag Au Oksidlanish darajasi
- Zichligi, g/sm
C) doimiy shisha tayoqcha bilan aralashtirish ta`sirida D) barcha javoblar to`g`ri 17.Uglerod (II) oksidi qanday xususiyatlarga ega? 1. gaz 2. qattiq modda 3. rangsiz 4. sariq rangli 5. zaharli 6. suvda oz eriydi A) 1,2,4,6
B) 2, 3, 5,6 C) 2, 4, 5, 6 D) 1,3,5,6 18.ohaktosh CaCO 3 tarkibidagi kislorodning massa ulushini aniqlang. A) 42%
B) 48% C) 12%
D) 40%
19. Maktab laboratoriyasida kislorod quyidagi qaysi moddalardan olinadi? 1. Havo 2. KMnO 4 3. FeO 4. KClO 4 5. N
2 O 6. CO
2
A) 1 va 3 B) 2 va 4 C)4 va 6 D) l,2 va 4 20. Oltingugurt nechta allotropik shaklga ega? A) 4 ta
B) 2 ta C) 3 ta
D) 5 ta Uyga vazifa: Quyidagi masalalarni yeching. 1. Kalsiy nitratning 8,2% li 200 g eritmasi orqali yetarli miqdordagi potash (K 2 CO 3 ) eritmasi o`zaro ta`sirlashuvidan qancha cho`kma hosil bo`ladi? 2. Quyidagi birikmalarning qaysi birida azotning foiz miqdori ko`p: NaNO 3 , (NH 4 ) 2 SO 4 , NH 4 NO 3 , NH
3 , N
2 O 5 . IV. Taqvim-mavzu rejadagi 28-dars - «Ishqoriy metallar. Natriy va kaliyning davriy jadvalda tutgan o`rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi mavzusi yuzasidan masalalar yechish» darslikda berilgan mavzuni mustahkamlash uchun berilib bular mazkur mavzuga singdirib o`rganiladi. Topshiriq amaldagi darslikning «Aromatik uglevodorodlarning kimyoviy xossalari - nitrolash, sulfolash, galogenlash reaksiya tenglamalari» tushunchasi uchun ajratilgan soat hisobidan tashkil etiladi. Darslikning 128-129-betlaridagi - «Aromatik uglevodorodlarning nitrolash sulfolash galogenlash reaksiya tenglamalari» tushunchalari o`rta maxsus kasb-hunar ta`limi o`quv dasturiga o`tkazilganligi sababli o`rganilmaydi. Taqvim- mavzu rejadagi 28-darsda quyidagi materiallardan foydalanish tavsiya etiladi:
atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi mavzusi yuzasidan masalalar yechish
NaOH dachi? 2-masala. 100 ml xlorid kislota eritmasini neytrallash uchun 25 ml 0,5 N KOH eritmasi sarflandi. HCl eritmasining normal konsentratsiyasini aniqlang. 3-masala. KOH ni 2 l 10% li ( ρ=l,0942 g/ml) eritmasiga 1 l 20% li (ρ=l,194 g/ml) KOH eritmasi qo`shildi. Qanday konsentratsiyali eritma hosil bo`ladi?
℃ da 147 36 g suvda 52,64 g osh tuzi eriydi. osh tuzini 10℃ dagi eruvchanligini aniqlang.
Hosil bo`lgan eritmaning foiz konsentratsiyasini aniqlang. Uyga vazifa: Masalalarni yeching: 1-masala. 6,4 g tuz qizdirilganda 3,6 g suv va 2,24 1 (n.sh.da) azot hosil bo`ldi. Tuzning formulasini aniqlang. 2-masala. Glauber tuzi Na 2 CO 4 ∙10H
2 O dagi suvning massa ulushini aniqlang. V. Taqvim-mavzu rejadagi 29-dars - «Natriy va kaliyning kimyoviy xossalari va eng muhim birikmalari» mavzusini mustahkamlashga doir laboratoriya ishi (tajribaviy masalalar yechish) bo`yicha qo`shimcha top- shiriqlar darslikning «Glyukozani mis II)-gidroksid bilan o`zaro ta`siri» 17- laboratoriya ishi uchun ajratilgan soat hisobidan tashkil etiladi. Darslikning 202-betidagi «Glyukozaning kimyoviy xossalari»ga tegishli 17-laboratoriya ishi o`rta maxsus kasb-hunar ta`limi o`quv dasturiga o`tkazilganligi sababli o`rganilmaydi. Taqvim-mavzu rejadagi 29-darsda quyidagi material- lardan foydalanish tavsiya etiladi: 29-dars. Natriy va kaliyning kimyoviy xossalari va eng muhim birikmalari mavzusini mustahkamlashga doir laboratoriya ishi bo`yicha tajribaviy masalalar yechish yuzasidan qo`shimcha topshiriqlar.
bromid, natriy iodid ekanligini tajribalar yo`li bilan isbotlang.
eritmasi, qaysi birida natriy sulfat eritmasi borligini aniqlang.
ekanligini qanday tajribalar bilan isbotlash mumkin? 4-topshiriq. Berilgan uchta probirkalarning birida distillangan suv, ikkinchisida suyultirilgan o`yuvchi natriy, uchinchisida suyultirilgan sulfat kislota borligini aniqlang.
Quyidagi o`zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur reaksiya tenglamalarini yozing: 1. CaCO
3
→Ca(HCO 3 ) 2 → CaCO
3
2. K 2 CO 3 →CaCO
3
→ CO 2
→ K 2 CO 3 VI. Taqvim-mavzu rejadagi 32-dars - «Ishqoriy-yer metallarining - kalsiy va magniyning fizik kimyoviy xossalari va eng muhim birikmalari» bo`yicha masalalar yechish mashg`uloti darslikning «Yuqori molekular birikmalarning olinish reaksiya tenglamalari» mavzusi uchun ajratilgan soat hisobidan tashkil etiladi. Darslikning 175-betidagi - «Yuqori molekular birikmalarning olinish reaksiya tenglamalari» mavzusi o`rta maxsus kasb- hunar ta`limi o`quv dasturiga o`tkazilganligi sababli o`rganilmaydi. Darslikning 75-betidagi 32-dars o`tiladi. Taqvim-mavzu rejadagi 32-darsda «Kalsiy va magniy» mavzusiga singdirilib o`tish uchun quyidagi materiallardan foydalanish tavsiya etiladi: 32-dars. «Ishqoriy yer metallari - kalsiy va magniyning fizik kimyoviy xossalari va eng muhim birikmalari» mavzusiga doir masalalar yechish 1-masala. Tarkibida 85% kalsiy oksid bo`lgan 1 t so`ndirilmagan ohak olish uchun tarkibida 94% kalsiy karbonat bo`lgan qancha ohaktosh zarur? 2-masala. Natriy karbonatning tarkibi quyidagicha: Na = 43,4%, S = 11,0%, O = 45,6%. Uning formulasini aniqlang 3-masala. Quyidagi elementlarning kislorodli birikmalari formulalarini yozing: Ag (I), Be (II), B (III), Mn (IV), P (V), S (VI), Mn (VII), Os (VIII).
tarkibida 50% kalsiy, 15% uglerod va 35% azot borligi ma`lum. Ushbu birikmaning formulasini toping. 5-masala. Kaliy xlorat KClO 3 bilan kaliy xlorid KCl ning 50 gramm aralashmasi qizdirilganda n.sh.da o`lchangan 6,72 l gaz ajralib chiqdi. Dastlabki aralashmadagi har bir tuzning massa ulushini aniqlang. Uyga vazifa: Quyidagi kimyoviy reaksiyalarning tenglamalarini tugallang va tegishli koeffitsientlar tanlang. 1) Magniy + xlorid kislota → 2) O`yuvchi kaliy + nitrat kislota → → 4) Mis (II)-oksid + is gazi → Taqvim-mavzu rejadagi 36-dars - «Alyuminiyning xossalari va ishlatilishi oksid va gidroksidlari amfoterlik xossalari» mavzusini mustahkamlash bo`yicha ikkinchi mashg`ulot amaldagi darslikning «Azotli organik birikmalarning izomeriyasi kimyoviy xossalari reaksiya tenglamalari» mavzusi uchun ajratilgan soat hisobidan tashkil etiladi. Darslikning 164- 168-, 169-betlaridagi «Azotli organik birikmalarning izomeriyasi kimyoviy xossalari reaksiya tenglamalari» mavzusi o`rta maxsus kasb-hunar ta`limi o`quv dasturiga o`tkazilganligi sababli o`rganilmaydi. Taqvim-mavzu rejadagi 36-darsda quyidagi materiallardan foydalanish tavsiya etiladi: 36-dars. «Alyuminiyning xossalari va ishlatilishi oksid va gidroksidlari amfoterlik xossalari» mavzusini mustahkamlash bo`yicha masala va mashqlar yechish
gidrolizlanish reaksiyasini molekular, ionli ko`rinishda yozing. Eritma muhiti qanday bo`ladi?
xalaqit qiladi? Sababini reaksiya tenglamalarida yozib tushuntiring.
qo`shiladi. Qaysi holda alyuminiy gidroksid cho`kmasi tushadi. 1-Na
2 C; 2-CuC1 2 ; 3-KNO
3 sodir bo`lgan jarayonning reaksiya tenglamalarini yozing.
bo`lishi nimalarga bog`liq? 5-masala. Alyuminiy bilan misning 2 g aralashmasiga ortiqcha miqdorda xlorid kislota eritmasi qo`shilganda 1,12 l vodorod (n.sh.da) ajralib chiqdi. Aralashmadagi metallarning massa ulushlarini hisoblang?
moddalar hosil bo`ladi?
1) Alyuminiyning tabiiy birikmasi kaolinning formulasidan foydalanib Al 2
3
∙ 2SiO 2
∙ 2H 2 O kaolin tarkibida necha foiz alyuminiy borligini toping. 2) 5,4 gramm alyuminiy nechta atom oltingugurt bilan reaksiyaga kirishadi? 3) 25,2 gramm alyuminiy karbid suv bilan reaksiyaga kirishib, n.sh.da o`lchangan qancha hajm, qanday gaz hosil qiladi? VIII. Taqvim-mavzu rejadagi 37-dars - «Yonaki guruh metallari - mis, oltin, kumushning Davriy jadvalda joylashgan o`rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, ahamiyati va ayrim xossalari» mavzusi amaldagi darslikning «To`yinmagan uglevodorodlarning kimyoviy xossalari (polimerlani- shi)» tushunchasi uchun ajratilgan soat hisobidan tashkil etiladi. Darslikning 121-betidagi «To`yinmagan uglevodorodlarning kimyoviy xossalari polimerlanishi)» tushunchasi o`rta
maxsus kasb-hunar ta`limi o`quv dasturiga o`tkazilganligi sababli o`rganilmaydi. Taqvim-mavzu rejadagi 37-darsda quyidagi materiallardan foydalanish tavsiya etiladi: 37-dars. Yonaki guruh metallari - mis, oltin, kumushning Davriy jadvalda joylashgan o`rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, ahamiyati va ayrim xossalari Kimyoviy elementlar Davriy jadvalsidagi yonaki guruh metallari (IV guruh metallari) 4-6 davrning d-elementlari mis, kumush va oltin metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatorida vodoroddan keyin joylashgan elementlardir. Ularning ba`zi xossalari quyidagi jadvalda keltirilgan. Xossalari Elementlar Cu Ag Au Oksidlanish darajasi Suyuqlanish harorati, ℃ Qaynash harorati, ℃ Zichligi, g/sm Bu elementlarning radiusi ishqoriy elementlarnikidan kichik bo`lgani sababli ularning zichligi va suyuqlanish haroratsi, ionlanish potensiali yuqori bo`ladi. Bu farqlar metallarning passiv bo`lishini asoslaydi. Ular qiyin oksidlanadi, ionlari yaxshi oksidlovchi bo`ladi, suv bilan reaksiyaga kirishmaydi, gidroksidlari kuchsiz asosli xossaga ega. Uchala element elektron konfiguratsiyalarda ns- pog`onachaning bitta elektroni (n-l) d-orbitaga ko`chishi hisobiga (n-l) d 10
konfiguratsiya batamom barqaror bo`lib ulgurmagan. Shu sababli ularning bir necha valent holatlari ma`lum: mis uchun 1, 2 va 3; kumush uchun 1, 2, (3); oltin uchun esa 1 3 Tabiatda mis xalkozit (mis yaltirog`i) Cu 2 C, xalkopirit (mis kolchedani). CuFeC 2 va malaxit Cu(OH) 2 ∙CuCO
3 , kumush esa argentit (kumush yaltirog`i) Ag 2
Toza holdagi mis cho`ziluvchan, oson yassilanuvchan, qizg`ish pushti rangli metall. Issiqlik va elektr tokini yaxshi o`tkazadi. Mis kimyoviy jihatdan aktivligi kam bo`lgan metallar qatoriga kiradi, lekin galogenlar bilan xona haroratsida oson reaksiyaga kirishadi, ayniqsa, xlor bilan namlikda birikib CuCl 2 ni hosil qiladi. Suyultirilgan sulfat va xlorid kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi, lekin kislorod ishtirokida mis oksidlanadi: Cu + 4HC1 + O 2 = 2CuCl
2 + 2H
2 O Mis birikmalaridan Cu(OH) 2 ravshan ko`k rangli iviq cho`kma qizdirilganda Cu(OH) 2
2 O reaksiya bo`yicha parchalanadi, kislota eritmasida oson eriydi (Cu 2 tuzlarini hosil qiladi), mol miqdordagi ishqorlar eritmasida ko`k- binafsha rangli eritmaga o`tadi: Cu(OH)
2 + 2NaOH =Na 2 [Cu(OH)
4 ] (natriy kuprit) Xalq xo`jaligida misning ahamiyati juda katta. Uning taxminan 50% miqdori elektrotexnika sanoatida elektr simlar va kabellar tayyorlashda, suv qozonlarini tayyorlashda, jez, mis nikeli va bronza kabi qotishmalar, isitgich qurilmalar tayyorlashda ishlatiladi. o`simliklar hayoti uchun kerakli bo`lgan mis boka elementlar temir, molibden, bor, rux va kobalt kabi mikroelementlar qatoriga kiradi.
Kumush metali misga nisbatan kam tarqalgan. Toza kumush yaltiroq, cho`ziluvchan, issiqlik va elektr tokini boshqa metallarnikidan yaxshi. Kimyoviy jihatdan kumush aktivligi kam, havoda oddiy va yuqori haroratda oksidlanmaydi, undan yasalgan qoshiq va boshqa asboblar qorayishi uning yuza qatlamida argentit (kumush yaltirog`i) Ag 2 C bilan qoplanishidir. Kumush kislotalardan faqat nitrat kislotada eriydi: Ag + 2HNO 3 = AgNO 3 + NO
2 + H
2 O.
Kumushning tuzlaridan fotografiyada, galvonotexnikada, tibbiyotda va ko`zgu tayyorlashda ishlatiladi. Oltin tabiatda faqat tug`ma holda mayda zarrachalar holida qumga aralashgan holda uchraydi. oltin kimyoviy jihatdan juda passiv metali. Havoda qizdirilganda ham oksidlanmaydi. Konsentrlangan nitrat va xlorid kislotalarning mo`l miqdordagi aralashmasida eriydi:
Au + 3HCl + HNO 3 = AuCl
3 + NO
2 + 2H
2 O Oltin simobda eriydi va amalgama deb atalgan qotishmadagi miqdori taxminan 15% ga yetadi. U birikmalarda +1, +3 oksidlanish darajasida bo`ladi. Uyga vazifa: Quyidagi masalalarni yeching. Mis (II) oksidni is gazi bilan qaytarish uchun 5,6 m 3 qaytaruvchi sarflandi. Buning natijasida qancha mis ajralgan? 20% li H 2 Co
4 eritmasi olish uchun uning 350 g 12% li eritmasiga qancha 45% li eritmasidan qo`shish kerak? IX. Taqvim-mavzu rejadagi 38-dars - «Yonaki guruh metallaridan berilliy bariy, ruxning Davriy jadvalda joylashgan o`rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, olinishi va ayrim birikmalari» bo`yicha ikkinchi mashg`ulot amaldagi darslikning «Uglevodlarning kimyoviy xossalari glyukon kislota va glyukozit) olinish reaksiya tenglamalari» mavzusidagi tushunchalar uchun ajratilgan soat hisobidan tashkil etiladi. Darslikning 155-betidagi «Uglevodlarning kimyoviy xossalari glyukon kislota va glyukozit) olinish reaksiya tenglamalari» mavzusidagi tushunchalar o`rta maxsus kasb-hunar ta`limi o`quv dasturiga o`tkazilganligi sababli o`rganilmaydi. Taqvim-mavzu rejadagi 38-darsda quyidagi materiallardan foydalanish tavsiya etiladi:
joylashgan o`rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, olinishi va ayrim birikmalari II guruh metallari ham ikki guruhchadan - I A guruhcha berilliy va ishqoriy yer metallaridan, II B guruhcha - rux guruhcha elementlaridan iborat. Faqat berilliyning valent pog`onasi va undan oldingi pog`ona strukturasi dublet elektronni, qolganlarida esa 8, 2 ko`rinishga ega. Berilliy juda qattiq, mo`rt, yengil, oq tusli, korroziyaga chidamli, uning oksid pardasi zich bo`lib, ichki qavatlarini korroziyadan saqlaydi. Kislota va ishqorlarda eriydi: Be + H
2 SO 4 ) = BeSO 4 + H 2
Be + 2NaOH + 2H 2 O = Na
2 [Be(OH)
4 ] + H
2 .
Berilliy turli qotishmalar tayyorlashda ishlatiladi. Ayniqsa, bunday mahsulotlar (prujinalarga o`xshash mustahkam va elastik), masalan, berilliy bronzalari ahamiyatli hisoblanadi. Bunday qotishmalarda berilliy miqdori ko`p bo`lmaydi. Masalan, nikelga 2-4% Be qo`shilganda olingan mahsulot korroziyaga chidamliligi, mustahkamligi jihatidan yuqori navli zanglamas po`latdan qolishmaydi, undan jarrohlik asboblari yasaladi. Magniy - berilliy qotishmasi aviasozlikda foydalaniladi. Berilliy rentgen nurlarini o`tkazadi. Berilliyning valent pog`onasida to`rtta orbital bo`lib, unda faqat 2 ta elektron joylashgan (qo`zg`algan holatda). Bu holda valentlik 2 ga teng bo`ladi. Berilliy tuzlari - floridi, xloridi, sulfati, karbonati, nitrati suvda yaxshi eriydi, kristallanganda kristallgidratlar hosil qiladi, floridi va nitrati havo namini yutadi (gigroskop xossaga ega). Magniy tabiatda magnezit MgCo 3 , dolomit MgCO 3 ∙CaCO
3 , xloridlar va kaliy tuzlariga aralashgan holda sulfatlari - astraxanit Na 2 SO 4 ∙MgSO
4 ∙4H
2 O minerallarda uchraydi. Bu metall kumushsimon oq (yangi yuzasi) rangli, yuza qatlami pishiq oksid pardasi bilan ichki qismlami korroziyadan saqlaydi. Magniy yaxshi yassilanadi. Mustahkam metall. Kimyoviy xossalari jihatidan magniy aktivligi ishqoriy metallarnikidan kam. Sovuq suv bilan reaksiyaga kirishmaydi, isitilgan suv bilan ta`sirlashib, vodorodni qaytaradi. Galogenlar, kislorod va oltingugurt bilan qizdirilganda shiddatli reaksiyaga kirishadi va tegishli birikmalar hosil qiladi. Metall holdagi magniy organik galoid hosilalar bilan magniyorganik birikmalar hosil qiladi. Magniy qotishmalari alyuminiy qotishmasi kabi yengil bo`lgani uchun samalyotsozlikda va elektron nomli qotishmasi texnikada ishlatiladi. U mexanik ishlovga qulay. Magniy oksid karbonatini yoki gidroksidini termik parchalash natijasida yoki metallni kislorodda yondirish natijasida olinadi. Bu modda o`tga bardosh, suvda erimaydi. Magniy gidroksidi bilan vodorod peroksidi ora- sidagi reaksiyada
|
ma'muriyatiga murojaat qiling