Variant- 13 Boshqaruvli so’z birikmasi. Abusaid Ko’chimovning hayoti va ijodi. Tursunboy Adashboyevning “Telefondagi suhbat”, “Baqalar” she`ri tahlili O‘z uyida qoyil bo‘lish mag‘lub bo‘lishdan-da yomon bo‘ladi

Variant- 13

1. Boshqaruvli so’z birikmasi.

2. Abusaid Ko’chimovning hayoti va ijodi.

3. Tursunboy Adashboyevning “Telefondagi suhbat”, “Baqalar” she`ri tahlili

4. O‘z uyida qoyil bo‘lish mag‘lub bo‘lishdan-da yomon bo‘ladi. Berilgan gapni sintaktik tahlil qiling va kesim tarkibidagi bog’lamani aniqlang.

5. Boshqaruvli so’z birikmasiga doir 10 ta test topshirig’i tuzish

1. SO‘Z  BIRIKMASIDA SO'ZLARNING O’ZARO  BIRIKISH  USULLARI So‘z birikmasida so‘zlarning o‘zaro 3 xil birikuv usullari bor:

moslashuv;  boshqaruv;  bitishuv.

Tobe  so‘zning  hokim  so‘zga  qaratqich  kelishigi  yordamida, 

hokim so‘zning esa tobe so‘zga egalik qo‘shimchasi orqali birikuvi moslashuv deyiladi: sizning ukangiz, xonaningyorug‘i.
  Ba’zan egalik yoki qaratqich kelishigi  shakli belgisiz qo ‘llanilishi  mumkin: 
yoz  yom g'iri  (yozning yom g'iri),  c h o ‘l  havosi,  qor jilvasi;  bizning  uy, 
sizning о ‘g'il.

  Moslashuvda asosan otli birikmalar hosil bo‘ladi. Tobe so‘z hokim so‘zga tushum, jo ‘nalish,  o‘rin-payt,  chiqish  kelishiklari yoki  ko'm akchilar bilan birikuvi  boshqaruv  deyiladi. 

Boshqaruvda  otli  va  fe’lli  birikmalar hosil  bo ‘ladi: olma  termoq,  gul uzmoq,  yoshlarga g'amxo‘rlik,  uydan  chiqmoq,  g‘alaba  uchun  kurashmoq,  maktab  tomon  ketmoq.

Kelishikli  va  ko'm akchili  boshqaruv  farqlanadi.  Kelishikli  boshqaruvda tobe so‘z hokim so'zga tushum va o‘rin kelishiklari vositasida birikadi: do‘stini uchratmoq,  bog‘dan chiqmoq, chelakka  solmoq, qarmoqda tutish.

  Ko‘makchili boshqaruvda tobe so‘z hokim  so‘zga  ko‘makchilar  vositasida  birikadi: tinchlik  uchun  kurash, qarmoq  bilan  tutish,  aybiga yarasha jazolanm oq,  uy sari yurmoq.
2. Abusaid Koʻchimov 1951 yili Samarqand viloyatining Urgut tumanida tugʻildi. Oʻrta maktabni bitirganidan soʻng Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutining oʻzbek tili va adabiyoti fakultetida oʻqidi. “Oʻqituvchi” nashriyotida musahhih, “Tong yulduzi” gazetasida muxbir, boʻlim mudiri, masʼul kotib va bosh muharrir, “Sharq yulduzi” jurnalida masʼul kotib, Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida, masʼul lavozimlarda ishladi. 1997–2005 yillarda Oʻzbekiston Davlat teleradiokompaniyasiga rahbarlik qildi.

Abusaid Koʻchimovning birinchi sheʼr va maqolalari matbuotda eʼlon qilinganida u oʻrta maktab oʻquvchisi edi. Keyinchalik uning “Kashfiyotchi bolalar” (1978), “Mening Oʻzbekistonim” (1979), “Toshburgut” (1981), “Mening yulduzim” (1984), “Chanoq” (1985), “Halqa” (1987), “Ikki bahor” (1990), “Umid daraxti” (1992) kabi kitoblari chop etildi. “Yosuman” (doston, 2000), “Baland togʻlar” (Saylanma, 2002), “Koʻzlarimning qarogʻidasan” (2006), “Muhabbat bogʻlari” (2008), “El suv ichgan daryo” (esselar, 2009), “Saylanma” (toʻrt tomlikning 1-jildi, 2011) sheʼriy asarlari nashr etildi; ikki qismli “Boychechak” (2001), toʻrt qismli “Baland togʻlar ortida” (2003) badiiy filmlari ekran yuzini koʻrdi.

U tabiatni eʼzozlash mavzuidagi turkum publitsistik maqolalari uchun YUNYeSKO mukofotiga sazovor boʻldi. “Halqa” kitobi uchun esa Yozuvchilar uyushmasining Gʻafur Gʻulom nomidagi yillik mukofoti bilan taqdirlandi.

Abusaid Koʻchimov ham shoir, ham nosir sifatida bolalar adabiyoti rivojiga oʻz hissasini qoʻshib kelmoqda. Agar u “Chanoq”, “Ikki bahor” kabi sheʼriy toʻplamlarida bolalar va oʻsmirlar hayotidan poetik lavhalar chizgan boʻlsa, hikoya va qissalardan iborat “Mening yulduzim”, “Halqa” majmualarida koʻproq qishloq hayoti, bolalar xarakteriga xos voqealarni tasvirlaydi.

A. Koʻchimov tarjimon sifatida qardosh xalqlar adiblarining bir qator sheʼr va hikoyalarini oʻzbek tiliga oʻgirdi. Oʻz navbatida uning asarlari ham xitoy, rus, qirgʻiz, turkman, qoraqalpoq tillariga tarjima qilingan.

Abusaid Koʻchimov 1994 yili “Shuhrat” medali, 1999 yilda “Mehnat shuhrati” ordeni bilan taqdirlangan.

3. Kichkintoylarga qisqa va loʻnda sheʼrlar yozish, qissadan hissa chiqarish Tursunboy Adashboyev ijodining eng muhim fazilatlaridan biridir. Ijodkorning “Sumalak” sarlavhali sheʼri shu jihatdan eʼtiborli:

Boychechaklar nish urib,

To turguncha oʻrnidan.

Bahor qishni tarnovga,

Osib qoʻydi burnidan.

Yoki bolalarning cheksiz xayoloti bilan bogʻliq boʻlgan “Tugma” deb nomlangan mashqi ziyrak kuzatuvchanlikning mahsulidir:

Roʻzvon xola qoʻshniga

Chiqqanida elakka.

Kamzulining tugmasi,

Tushib qoldi yoʻlakka.

Chumolilar toʻplanib,

Majlis qurar shoshilib:

– Bir, ikki, uch koʻtardik,

Tegirmonning toshini…

Tursunboy Adashboyevning kulgiga boy, hazil-mutoyiba bilan yoʻgʻrilgan asarlari boshqa xalqlar tillariga ham oʻgirilgan. Masalan, “necHH Xobopohok”, “MenLHHH; a”, “no^apoK”, “Olti oyoqli xoʻtikcha”, “Olatogʻ ohanglari” singari bir talay kitoblari rus, latish, qozoq va oʻzbek bolalar sheʼriyati antologiyalaridan munosib oʻrin olgan. 1989–90 yillarda uning “Arslonbob afsonasi”, “Sichqonning orzusi”, “Uch boʻtaloq va sirli qovoq” toʻplamlari nashr etildi.

Ijodkor qator uchrashuvlarda, gazeta va mahallalardagi suhbatlarda berilgan savollarga qaytargan javoblarida sheʼr yozishning sir-sinoatlarini oʻziga xos yoʻnalishda ochib berganligini kuzatamiz:

– Nima uchun bolalarga sheʼr yozasiz?

– Ezib yomgʻir yogʻganidan keyin, yetilgan yerni, zavqshavq bilan haydagan qoʻshchining mehnatini sira kuzatganmisiz? Kichkintoylarga sheʼrlar mashq qilar ekanman, ana shu dehqonga oʻxshab ter toʻkishga harakat qilaman. Demak, har kim qoʻlidan kelgan yumushni uddalashi kerak. Qisqasi, bolalarga sheʼr yozishdan oʻzga ish qoʻlimdan kelmaydi.

– Sizda sheʼrning tugʻilishi qanday kechadi?

– Asosan, hayotni, bolalarning soʻngsiz olamiga aloqador ikir-chikir voqea va hodisalarni sinchiklab kuzatishdan tugʻiladi. Masalan, oddiy bir tugmani chumolini yoʻliga qoʻyib, xattiharakatini kuzatsangiz, taxminan quyidagicha mashq qogʻozda aks etishi mumkin:

Charchab, horib Yumushdan

Qaytar edi Qumursqa.

Tugmani Olib qoʻlga,

Tashladim Uni yoʻlga.

U yon-bu yon Boʻyladi.

Togʻ ekan deb Oʻyladi…

– Sheʼrlaringizda manzara yaratish mahoratini kimdan oʻrgangansiz?

– Har bir misra ustida ishlash va manzara yaratish sanʼatini ustoz Qudrat Hikmatdan oʻrganganman. Qudrat akaning lampochka haqidagi misralariga eʼtibor bering:

Toʻlqinjonning nok nusxa

Lampochkasi bor edi.

Patronga solish bilan

Uyning ichi yoridi.

Qattiqqoʻl ustoz nazaridan oʻtgan, endilikda muallifning eng yaxshi mashqlari qatoridan oʻrin olgan “Nasibaning olmasi” sarlavhali sheʼri shu jihatdan ibratlidir:

Nasibaning olmasi

Tushib ketdi ariqqa.

Tutqich bermay oʻynaydi

Xuddi oʻxshab baliqqa.

Sodiqjon koʻrib qolib,

Olmani ushlab berdi,

Rahmat aytib Nasiba

Yarmini tishlab berdi…

Iqtidorli shoirning oʻqimishli sheʼrlari jamlangan “Uch boʻtaloq va sirli qovoq” toʻplamidagi asarlarni oʻqir ekanmiz, ijodkor quvnoq, yengil kulgi bilan sugʻorilgan misralar orqali kichkintoylar dunyosini mahorat bilan ochib berishdek oʻz uslubiga sodiq ekanligini koʻramiz. Chunonchi, “Ahil doʻstlar” sheʼrida Suhrob bilan Jahongir ismli ikki doʻst bitta bogʻchaga qatnab, hatto muzqaymoqni ham teng boʻlib yeydigan ikki oshna-ogʻayniga toʻp sovgʻa qilingach, koʻngilxiralik boʻlmasligi uchun ular koptokni ham ikki boʻlakka yorib oʻynaydilar: