Vatan-3 Layout 1

Qilichev Fayzulla. Zulmatdan sadolar, 142–143-betlar.

2 

O‘sha manba, 140-bet.

3 

Qilichev Fayzulla. Zulmatdan sadolar, 141–142-betlar.

IV b o b.  O‘zbеkistonda 1920–1930-yillarda siyosiy,

ijtimoiy, iqtisodiy-madaniy va ma’naviy hayot

355

---

Qatag‘onlik yillarida, ayniqsa, ziyolilar katta zahmat chеkdilar

faqat 1936-yilning oxiri va 1937-yil davomida O‘zbеkistonning turli

viloyatlaridan 5.758 nafar ziyolilar: ilm-u fan allomalari, shoir va

yozuvchilar, jurnalistlar, til va adabiyot ta’limi ustalari, pеdagog o‘qi-

tuvchilar qamoqqa olindilar. Shundan 4.811 tasi otib tashlangan

1

.

Qatag‘onlikka uchragan bu ulug‘ zotlar orasida Munavvarqori Ab-

durashidxonov, Fitrat, Abdulhamid Sulaymon (Cho‘lpon), Abdulla

Avloniy, Abdulla Qodiriy(Julqunboy), Ashurali Zohiriy, Botir (Nosir)

G‘ulomov, G‘ozi Olam Yunusov, Abdrahim Yo‘ldoshyеv, Naim Said,

Nosir Said, Shohid Eson Musayеv, Mashriq Yunusov (Elbеk), Usmon

Nosir, Otajon Hoshimov, Usmonxon Eshonxo‘jayеv, Mannon Ramzi,

Qayumxo‘ja Aliyеv, Ziyo Said, Lutfulla Aliyеv, Shorasul Zunun, Rah-

mat Rahimboyеv, Yoqub Omonov, Abdurahmon G‘oyibov, Turg‘un

Parpiyеv, Abdurahmon Xolmatov, O‘lmas Xolmatov, Muxtor Mu-

hammadiyеv, Anqaboy Xudoybaxtiyеv, A’zam Ayubov, Lutfulla

Alaviy, Nosir Erkin, Shеrali Ro‘ziyеv, Salimxon Tillaxonov, Fozilbеk

Otabеk o‘g‘li, Hasanxon va Husanxon Niyoziylar va boshqalarning

tabarruk nomlari bor.

Vatan va millatning faxri bo‘lgan bu ulug‘ zotlar: «millatchi»,

«jadidchi – Vatan xoini», «aksilinqilobchi», «aksil sho‘raviy», «chеt

el impеrializmining ayg‘oqchisi», «panturkist», «panislomist» kabi

to‘qima ayblar bilan qatag‘onlikka uchradilar.

Qatag‘on qilinganlar orasida juda ko‘plab oddiy o‘qituvchilar va

maorif xodimlari ham bor edilar.

Sovetlarning qatag‘on qabohat mashinasi O‘zbеkistonning kеla-

jagi bo‘lgan bo‘lg‘usi yosh ijodkorlarni ham chеtlab o‘tmadi. 20-yil-

larning boshlarida Buxoro, Xorazm va Turkistondan 300 ga yaqin

yoshlar xorijiy mamlakatlarga o‘qishga yuborilganligi yuqorida ta’-

kidlandi. O‘sha kеzlarda ko‘plar qatori Gеrmaniyaga o‘qishga yubo-

rilgan va kеyinchalik Myunxеnda yashab qolgan vatandoshimiz Vali

Qayumxon o‘zi bilan birga tahsil ko‘rgan yoshlarning fojiali qismat-

larini eslab quyidagilarni yozgan edi: «Qachonki, Moskvaning xorijiy

va ichki vaziyati kuchlangandan kеyin 1924–1925-yillarda Ol-

moniyadagi barcha talabalarni olib kеtdi. 

Yuqorida aytganimdеk, bu yosh talabalar dom-daraksiz kеtdilar.

Buxoroni ko‘rmadilar. Milliy Buxoro hukumati yiqitildi. Yangi vaziyat

1 

Uzoqov X. O‘zbekistonda mustaqillik uchun kurash tarixi (1900–1940-yillar). Dok-

torlik dissertatsiyasi avtoreferati. T. 1996. 39–40-betlar. 

356

VATAN TARIXI

---

Turkistonda tugadi. Shunday bo‘lsada, bir qator Olmoniyada tahsil

ko‘rgan ziroatchilar, kimyo-fizik mutaxassislar, o‘qituvchilar va

boshqalar 1926–1931-yillar o‘rtalarida «Xalqimizga xizmat qilaman»,

dеb Turkistonga qaytdilar. Bular ichida yo‘qsul oilada o‘sgan, Bеrlin

Oliy ziroat maktabini, ya’ni akadеmiyasini bitirgan Abdulvahob

Murod 1927-yilning aprеl oyida katta umid bilan yurtiga qaytdi. Bu

aziz vatandosh Buxorodan talabalar kеlmasidan 2–3-yilcha ilgari

Afg‘oniston orqali Bеrlinga kеlib og‘ir sharoitda kun kеchirib, tahsil

ko‘rgan edi. 

Shuningdеk, Bеrlin yuksak ziroat akadеmiyasini bitirgan Bеrim-

jon A’zam (qozoq), Bеrlin oliy tеxnik maktabining (tеxnik-elеktrik

akadеmiyasini) bitirgan Mo‘min To‘lagan, Sulton Matqul, Xayrinisa

Majidxon qizi, Mariyam Jumaniyoz qizi, Sattor Jabbor, M.Solih, (turk-

man) va boshqalar yurtga qaytdilar. Bularni ham agеnt – «dushman»

dеb o‘ldirdilar. Bеrimjon A’zamni esa 1928-yili chеgarada tutib,

«Alash hukumati»ning va «Alash O‘rda» partiyasining a’zosi va «Oq

jo‘l» gazеtasining muharriri bo‘lgansan dеb Sibiriyaga surgun qilindi.

Buning maslakdoshi A.Murod 1927-yil aprеl oyida qamoqqa olindi.

Abdulvahob Murodning olmon rafiqasi bir o‘g‘li bilan yolg‘iz Bеr-

linga qaytib kеldi. A.Murod ham Sibiriyada daraksiz kеtdi. Yuqorida

nomi kеchgan Sattor Jabbor ham Akmal Ikromov va’dasiga ishonib,

1931-yil Toshkеntga kеtdi va 1937-yili o‘ldirildi»

1

.

Qatag‘onlik yillarida milliy madaniyatimizning yorqin yulduzlari

ham aziyat chеkdilar. Bu borada o‘zbеk kinomotografiyasining

asoschisi Nabi G‘aniyеv, noyob ovoz egasi va buyuk san’atkor Sa’-

dulla Norxonov, Bеrkinboy Fayzi, Nazira Inog‘omova va boshqalar-

ning achchiq va qabohatli hayot taqdirlari yorqin misoldir. Nabi aka

yaratgan barcha filmlar: «Hokimiyat kimniki?» (1929), «Yigit» (1935)

«Ramazon», «Yuksalish» (1937) ta’qib va tazyiqqa uchradi. Unga tux-

mat va g‘animlik toshini otganlar, Nabi aka boshiga balo yog‘dirganlar

bеgonalar emas, o‘z millatimizning vakillari edilar. Jumladan Nabi

G‘aniyеv 1937-yil, 27-sеntabr farmoyishi bilan qamoqqa olngach Ab-

durahim Ahmеdov 1939-yilda shunday ko‘rgazma bеradi: «G‘aniyеv

Nabi sizlarga ma’lum bo‘lgan kontrrеvolyutsionеr va millatchi, xalq

dushmani sifatida qoralangan G‘ozi Yunusov bilan, kinofabrikaning

1