Vazirligi alisher navoiy

III-bob. Qadimgi Hindiston diniy marosimlari va arxitektura

Vedalar dinidagi asosiy urf-odat, asosan, qurbonlik keltirish (Yadjna) bo’lgan bo’lsa, hinduizmda xudojo’ylik (pudja) edi. Biroq xudoga ikona ko’rinishida (archa) sig’inishadi, turli diniy marosimlar uyushtiriladi. Pudja duo bo’lmay, aslida xudoni hurmatlab, manzirat aylash edi. Unga hurmatli mehmon singari oyog’ini yuvish uchun suv, gullar, chaynash uchun betel yaprqlari taqdim etilgan. Ertalablari chig’anoqlar tovushlari va musiqa orqali uni uyg’otishar edi. Unga gulchambarlar taqishgan, chiroqlarni maxsus qimirlatib, unga odatda guruch va mevalar bilan boqishgan. Ko’pgina ibodatxonalarda uni yotog’iga olib borishgan. Katta ibodatxonalarda unga atab raqqoslar raqs tushishgan.

Birlamchi vaqtlarda ibodatxonalar uncha katta bo’lmagan yog’och qurilmalardan iborat bo’lib, uning ichida qo’pol ishlangan obraz yoki fetish bo’lgan. Vedalar dinida ibodatxonalar hyech qanday rol o’ynamagan va miloddan oldingi vaqt bilan sanalashtirgan qatlamlarda arxeologlar biror-bir ibodatxona topishmagan, balki ular chet elliklar ta’siri ostida paydo bo’lishgandir.

Har xolda Guptalar davrida Hindistonda hozirgidek ibodatxonalar ko’payadi. Ibodatxona markazida asosiy xudoning yashash joyi bo’lgan. Ko’pincha ibodatxona yaqinida hovuz yoki daryoga tushish uchun narvon bo’lib, marosimiy yuvinishlar barcha vaqtlarda ham muhim rol o’ynagan, diniy urf- odatning asosiy qismi bo’lgan. Ibodatxonada katta zal ham bo’lib, xohlovchilar u yerda epos, purana va boshqa iniy adabiyotlarni o’qish mumkin bo’lgan.

Vedalar davridagi hayvonlarni qurbonlikka keltirishning boshqa xil turlari paydo bo’la boshlaydi. Qurbonlikka ko’pincha ho’kizlar, echki va xo’rozlar keltirilgan. Ayrim hollarda insonlarni qurbonlikka keltirish holatlari ham bo’lib, har qanday jinoyatchini qurbon qilish, uning ruhini gunohlardan yuvish deb hisoblangan. Shunday qilib, ko’pchilik holatlarda jinoyatchini qurbonlikka keltirishsa, ayrim hollarda qurbonlar shubhali tarzda topilgan. Matnlarda

aytilishicha, qizlarni o’g’irlashib, yashirincha qurbon qilishgan – Durga ibodatxonasida xuddi shunday marosimlar har kuni takrorlangan.

Qadimgi Hindiston arxitekturasining yodgorliklari o’ta kam saqlanib qolgan. Xarappa madaniyati va Mauriylar davri oralig’idan bizgacha biror ahamiyatli arxitektura yodgorligi saqlanmagan. Bu esa o’sha davrdagi binolarning kam qismi toshdan yasalganligini ko’rsatadi.

Stupalarning proobrazlari tuproqli qabr tepalik bo’lib, yerlik aholi tomonidan qadrlangan. Buddizm stupalar kultini o’ziga singdirgan va Ashoka Budda sharafiga atab butun Hindistonda stupalar qurdiradi. Faqatgina birgina Nepaldagi stupa qanday bo’lsa, shundayligicha saqlangan.

Stupalar katta yarimsfera shaklidagi imorat bo’lib, billurdan ishlangan muqaddas narsa saqlanadigan idishda Buddaning qoldiqlari saqlangan. Stupa devorlarining ichki qatlami xom g’ishtdan terilgan, tashqi qavati esa pishiq g’ishtdan terilib, qalin qatlamli shtukaturka bilan qoplangan. Stupaning uchki qismiga yog’och yoki toshdan qilingan soyabon qurilgan, tashqarisi yog’ochdan qurilgan devor bilan o’ralgan.

Mauriylar va Guptalar sulolalari orasidagi davrda buddaviylik arxitekturasiga ko’p miqdorda mablag’ ajratilinib, ilk qurilgan stupalar bir muncha kengaytirilib bezatilgan. Xuddi shu stupalardan 3 tasi ahamiyatga molik: Bxarxute, Sanchi va Amaravati. Bxarxuta stupasi er. avv. II asrning o’rtalariga taalluqli bo’lib, asosan, o’zining haykallari bilan qiziqarlidir. Stupaning o’zi hozirgacha yemirilib ketgan. Sanchi stupasi, aksincha, Qadimgi Hindiston arxitekturasi yodgorligi eng namunaviy ko’rinishidir.

Er. avv. II asrda Sanchidagi eski stupa ikki baravarga kattalashtiriladi. Hindistondagi bir qancha stupalar Sanchi stupasidan kattaroq edi, lekin Shri Lakanda ular ulkan razmerlarga yetadi.

Eng mashhur stupalardan Amaravatidagi, Sarnatxdagi, Nalanddagilar edi. Varanasi yaqinidagi ulug’vor Sarnatx stupasining ichki qismi saqlangan, xolos. Bu yerda Budda birinchi marta xutba o’qigan.

Asosiy stupalar atrofida ikkinchi darajalilari joylashib, ularda ko’pincha monaxlar kul qoldiqlari saqlangan.

Stupa va ularni o’rab turgan darvoza va to’siqlardan tashqari Guptalar davrigacha saqlangan arxitektura yodgorliklardan sun’iy g’or qolgan bo’lib, ulardan diniy maqsadlarda foydalanganlar. Ulardan eng qadimgilari o’ta primitiv bo’lib, hali toshtaroshlik ishi endigina tetapoya qilganligidan dalolat bergan. Masalan, xuddi shunday Barabaradagi ikkita g’orlar bo’lib, ular Ashoka tomonidan adjivika monaxlariga taqdim etilgan edi.

G’or ibodatxonalari va monastirlar keyingi davrlarda Hindistonning ko’pgina rayonlarida uchratilinadi, lekin eng katta va mashhurlari Satavaxanlar davrida hamda ularning merosxo’rlari davrida G’arbiy Dekanda o’yib quriladi. Dekan g’orlaridan eng qadimgisi Bxadjda, Karlada, Adjantadadir.

Eng ilk mustaqil diniy inshoot, bizgacha saqlanib qolganlaridan Jaypur yaqinidagi Bayratdagi ibodatxona bo’lib, birlamchi davrda budda stupasi ko’rinishida bo’lgan. U er. avv. III asrda g’isht va yog’ochdan qurilgan edi. hozirda undan faqat fundamenti qolgan, xolos.

Qadimgi shahar Takshashila joyidan topilgan Djandial ibodatxonasi diniy arxitekturaning keyingi davrini ochib beradi. Guptalar davrigacha bo’lgan ibodatxonalar yog’och, loy va g’ishtdan qurilganligi sababli ularning elementlari saqlanib qolingan.

Hinduizmning standart tipidagi ibodatxonalari eramizning VI asridan boshlab qurila boshlaydi.

Hind diniy falsafasida qayta tug’ilish haqidagi ta’limotning nazariy asosi ishlab chiqiladi. Bu – karma edi. Karma tushunchasi murakkab hamda hind falsafasining turli oqimlarida turlicha talqin etilgan. «Karma qonunlari, - deb yozadi hind falsafasining tarixchilari S.Chatterdji va J.Batta, - individning barcha ishlari, yaxshi yoki yomon bo’lsin, uning hayotida keyingi holalarni belgilab beradi»¹⁶.

¹⁶ Токарев С.А. Религия в истории народов мира. –М., 1965, 319-бет.

XULOSA

Hindistondagi eng qadimgi yodgorliklar er. avv. III-II ming yilliklarga oid bo’lib, ular Hindistondagi diniy qarashlar to’g’risida ma’lumot beradi: bu hind sivilizatsiyasi yodgorliklari – Hind daryosi havzasidagi Maxenjo-Daro va Xarappa madaniyatlari edi. Ular hind olimi Banerdji va inglizlar Marshall va Makkeylar tomonidan ochilib (1922 y.) o’rganiladi.

Ushbu madaniyat murakkab hamda ulug’vor bo’lib, u dehqonchilikka asoslangan, rivojlangan bronza metallurgiyasi va boshqa hunarlari bor; toshdan yasalgan shahar inshootlari mavjud, ilk yozuvining harakatlari mavjud madaniyat edi.

Hind sivilizatsiyasi quruvchilarining dini haqida taxminlar qilsa bo’ladi. Ko’p sonli tosh muhrlarda hayvonlarning, ko’pincha, ho’kiz, fil, yo’lbars kabilarning tasvirlari tushirilgan. Hayvonlarning haykal tasvirlari ham mavjud. Hayvonlar kultining qandaydir bir fomasi, hatto totemistik qoldiqlar (ular hozirgi kungacha Hindistondagi dravid qabilalarida saqlangan) mavjud. Daraxtlar kulti izlari bor. Odamlar figurkalar – ayollar va erkaklar topilgan; ular ham ilohalar obrazlarida mavjud uch yuzli va shoxli erkak tasviri bor figurkalar topilgan; ayrimlar uni so’nggi davrdagi xudo Shiva bilan bog’laydilar.¹⁷

Ibodatxonalar topilmagan, biroq oblisovkali g’ishtdan qurilgan basseynlar

– hovuzlar alohida uylarda kichik razmerlarda va bitta katta hovuz (12x7 metr) topilib, aholi marosimiy yuvinishlar bilan shug’ullanganlar, qaysikim, hozirda ham ushbu urf-odatlar Hindistonda davom etmoqda.

Hindiston xalqari dini to’g’risidagi ko’plab ma’lumotlarni oriy qabilalarining shimoliy-g’arbiy Hindistonga kirib kelishi bilan paydo bo’lgan yodgorliklar tufayli qo’lga kiritamiz.

Hindiston dini tarixini o’sha davrdan to bizning kunlargacha, odatda, 3 davrga: vedalar, braxmanlar va hinduizm davrlariga bo’lamiz.

Birinchi davr qadimgi diniy tekstlar nomi bilan vedalar davri deyiladi. Ushbu tekstlar Yevropa tillariga tarjima qilinib, XIX asrning birinchi yarmidan boshlab E.Byurnuf va Maks Myuller tomonidan o’rganila boshlanadi. Aynan vedalarning o’rganilishi fanda din haqida mifologik maktabning paydo bo’lishiga turtki bo’ladi.¹⁸

Vedalar davri dini, umuman olganda, o’zining oddiyligi va soddaligi bilan ajralib turadi. Ushbu dinning markazida – qurbonlik qilish yotadi. Xudolar obrazlari ko’psonlidir va ularning ko’pchiligi tabiat ko’rinishlarini ifoda etadi, biroo’q har bir marosimning o’zining xudosi bo’ladi. Avvallari xudolarning ko’plari qabila xudolari edi.

Erkak xudolarning to’lasincha ustun kelishi va qariyb ayol xudolar – ma’budalarning yo’qligi, jamoada patriarxal tuzumining mavjudligini ko’rsatadi.

Vedalarda muqaddas joylar ham, ibodatxonalar ham eslab o’tilmaydi. Qurbonliklar uyda yoki ochiq osmon ostida, alohida qurbonlik joylarida keltiriladi. Xudolar ko’rinishi ham e’tirof etilmagan. Professional kohinlik to’g’risida ma’lumotlar yo’q.

Ushbu sodda din urug’-qabilaviy jamoa tuzumiga o’tishni ko’rsatadi.¹⁹ Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikning boshlarida Hindiston xalqlari hayotida muhim o’zgarishlar ro’y beradi. Hind va Gang daryolari havzalarini o’zlariga bo’ysundirgan oriylar, bu yerda qator despotik ilk quldorchilik davlatlar yoki knezmeklarga asos solib, o’troq dehqonchilik xo’jaligiga o’tadilar. Ushbu o’tish oriylargacha bu yerda yashagan mahalliy xalqlarning (dravid va mundalar) kuchli ta’siri ostida bo’lgan bo’lishi mumkin. Bu esa keyinchalik Hindistonning madaniy rivojlanishiga katta hissa qo’shadi, qaysikim, buni biz diniy qarashlarda ham ko’ramiz. Bu davrga kelib kasta tizimi paydo bo’ladi. Ushbu tuzum Hindistondagi qonunchilik va diniy yodgorlik bo’lmish – Manu Qonunlarida aks etadi. Ushbu to’plam er. avv. V asrda tuzilib


¹⁸ Токарев С.А. Религия в истории народов мира. –М., 1965, 306-бет.

¹⁹ O’sha asar, 313-бет.

(keyinchalik yoziladi), Hindistonning ijtimoiy tuzumi kodeksi sifatida keyingi asrlarda ham ishlatiladi. Unda nafaqat hind jamiyatiningkastachilik tuzumi, balki diniy jihatdan ochib ko’rsatiladi va mustahkamlanadi.

Mannu kodeksiga ko’ra, braxmanlar (braminlar) hukmron kasta hisoblanadi. Braxmanlar kastasining ilohiylashtirilishi – kastachilik tuzumi kodeksining yorqin jihati edi. Kastalar xudo tomonidan qo’yilganlar, deb Manu qonunlarida ta’kidlanadi.

Hindiston dini tarixidagi butun ushbu davr braxmanlar davri deb nomlanadi.

Braxmanlarning kuchayishi bilan ularning kulti murakkablashadi. U Hindiston jamiyati aristokratik kastachilik tuzumini yaqqol namoyon etadi. Veda gimnlaridagi tabiat kuchlarini tasvirlayotgan xudolar ikkinchi darajali bo’lib qoladi. Endilikda oliy xudo – Braxma bo’ladi.

Boshqa xudolardan endilikda asosiylari Vishnu vash iva bo’lib qoladi. Har bir erkak xudo o’zining ayol juftini oladi. Vishnu ma’buda lakshmi bilan, shiva ma’buda Parvati (qaysikim, uni Durga, Kali deb ham atashgan) bilan bog’lanadi.

Vedalar dinidan ota-bobolar ruhiga sig’inish saqlanib qoldi. Mannu Qonunlarida ushbu sig’inish xudolarga bo’lgan sig’inishan ustun qo’yilgan.²⁰

Umuman olganda, Hindiston dii braxmanlar davrida vedalar dinining davomi bo’lgan. Undan braxmanizmda ham narsa qoladi: Vedalarga bo’lgan muqaddas ishonch, bir necha xudolarning nomlari va quronlik marosimlari. O’zining ruhi va kastachilik xarakteriga ko’ra braxmanizm vedalar dinidan keskin farq qiladi. Braxmanizmning ko’pgina qarashlari oriylargacha bo’lgan tasavvurlar bilan bog’liq.

Bir-biri bilan kurashib kelayotgan diniy oqimlarning rivojlanishi nafaqat hukmdor tabaqalar o’rtasida, balki keng omma orasida kastachilik zulmiga qarshi harakatlarga olib keladi.





²⁰ Токарев С.А. Религия в истории народов мира. –М., 1965, 316-бет.

Xuddi shunday oqimlardan buddizm va jaynizm bo’lib, ular qariyb bir vaqtda – er. avv. VI-V asrlarda paydo bo’ladi. Ushbu ta’limotlar bir-biriga yaqin edi, lekin ularning taqdiri turlicha bo’ldi.

Jaynizm ta’limoti: barcha moddiy dunyo yovuzlikdir va inson undan qutilishi kerak deb o’rgatadi. Bu yerdan esa qat’iy asketizm kelib chiqadi; jaynistlarning eng ta’limotga berilganlari, hatto kiyim kiyishdan bosh tortishadi (digambarlar – yorug’lik bilan kiyinganlar), uylanmaslik, hyech bir jonzotlarni o’ldirmaslik ta’lim beriladi. Jaynizm asosan savdogarlar va shahar aholisi orasida tarqalgan edi. bu ta’limot hozirgacha Hindistonda saqlanib qolgan, lekin buddizm singari chetga chiqib ketmagan.

Buddizm esa jaynizmga nisbatan ancha kengroq tarqaladi, sababi, undagi talablar ancha yumshoqroq edi. Mauriylar sulolasi va Kushonlar davrida davlat dini sifatida maydonga keldi. Bu esa kohinlar kastasi bo’lmish braxmanlarning oldingi mavqyeyiga xavf soladi.

Braxmanlarning buddizm bilan bo’lgan kurashi kastachilik tuzumini saqlab qolish uchun edi. Braxmanizm bu kurash uchun qayta qurollanishi kerak edi. Qat’iy aristokratik xarakterga ega bo’lgan, ooma bilan chiqishmagan braxmanlar dini xalq orasida ta’siri kuchsiz edi. Kult va ta’limotni xalqning ehtiyojlariga qarab qayta ko’rib chiqib, moslashtirish kerak edi. Shuning uchun Hindiston dinida yangi davr boshlanib, uni hinduizm davri deb ataymiz.

Kult ancha demokratlashtiriladi: keng omma ta’sir etish usullari ishlab chiqiladi. Buning uchun xalq bevosita sig’inish marosimlarida ishtirok etishini ta’minlash kerak edi.

Bu davrda Hindistonda birinchi ibodatxonalar quriladi: stupala rva chaytyalar (yerosti ibodatxonalar) quriladi.

Xudolar haqidagi tasavvurlar ham demokratlashadi. Faqat braxmanlar bilan so’zlashadigan xudolar, xalqqa sust taassurot ko’rsatadi. Xudolarni xalqqa yaqinlashtirish kerak edi, xalq xudolari obrazini, xalq qutqaruvchilari obrazlarini yaratish kerak edi.

Avatarlar (gavdalanmoq) to’g’risidagi o’ziga xos ta’limotlar paydo bo’ladi; har bir osmon xudosi o’zining yerlik avatariga ega bo’lishi mumkin edi. Ayrim avatarlar ommabop xalq xudolariga aylanadi. Ularning bir qismi buddistlar panteoniga taassub solib, xalqqa kuchliroq ta’sir ko’rsatish uchun yaratilinadi. Ulardan mashhuri Krishna – qutqaruvchi bo’lib, Vishnuning avatarlaridan biri edi. Buddaviylar afsonasiga o’xshab, uning ham yerda tug’ilishi vujudga keladi. Uning qahramonliklari, insonlarga nisbatan mehr- oqibatliligi, uning yerdagi o’limi to’g’risida gapiriladi. Janubiy Hindistonda xuddi shunday xudo – qutqaruvchi Rama bo’ladi. U qadimgi hind eposi

«Ramayana»ning qahramoni, Seylonning qo’lga kiritilishidagi oriylar yo’lboshchisi edi.

Diniy qarama-qarshiliklar, sektalarning o’ta rivojlanib ktishi, Hindiston jamiyatining parchalanishini ko’rsatadi.

Hinduizmni yagona din deb bo’lmaydi: bu bir qancha bir-biridan farq qiladigan dinlar yig’indisi edi.

Diniy tashkilotlarning turli-tumanligi va bo’linganligi Hindiston tarixining barcha etaplarida uning rivojlanishiga xalaqit bergan.

Hozirda Hindistonning diniy hayotida turli-tuman sig’inish dinlari va kultlarini ko’ramiz: diniy-falsafiy metafizik tizimga ega bo’lgan Veranta, Shiva, Vishnu va Krishna kabi xalq kullari va qo’pol orgaistik urf-odatlar va hokazolarni ko’ramiz.

Hinduizm hamma vaqt din erkinligi bilan ajralib turgan, shu bilan bir vaqtda boshqa qabila va xalqlarning kultarini o’ziga singdira olgan.

Biroq hinduizm boshqa xalqlarning ma’naviy hayotiga ta’sir ko’rsatgan va kursatib kelmoqda. Ayniqsa, din va diniy falsafaning ta’siri Yevropa va Amerika intelligensiyasining ayrim qatlamlariga ta’sir ko’rsatmoqda. Ularning ko’pchiligi hozirda ham, masalan, yoglar ta’limotiga qiziqadilar.