Vi. Treningda psixogimnastikaliq shinig’iwlardan paydalaniw

7.4.Oyinlardi o’tkeriwde trenerge usinislar
Oyinlardi toqtatiw haqqinda ga’p barar eken,aytiw lazim logikaliq juwmaqqa iye bolg’an oyinlar da bar.Bunday oyinlar qatarina”Buziq telefon” ati menen ken’ tarqalg’an oyindi missal keltiriw mu’mkin.Bul oyin mag’liwmat aqirg’I qatnasiwshig’a jetip barg’anda tamamlanadi.Trener bul oyinda oyin tamamlaniw sha’rtlerin aldinnan aytip qoyadi.Ma’selen,topar qatnasiwshilarinan biri so’ylep jiberse,bunday sha’rayatta oyindi toqtatiw kerek boladi.
Oyindi tamamlawda en’ a’piwayi emotsional xoshametlew sipatinda qol shapatlaw(qarsak)rol oynawi mu’mkin,jag’daydan kelipshiqqan halda xoshametlewdin’ basqa usillarinan da paydalaniw mu’mkin.Ha’rbir oyin topar menen islesiw protsessinde o’z ornina iye boladi.Ha’mme oyinlar da ha’mme toparlarda a’wmetli o’te bermeydi.Sonin’ ushin,trener topardag’I sha’rt-sha’rayatlardi- ma’selen,topar ag’zalarinin’ jasin,jinisin,halation esapqa aliw za’ru’r.Trener topar menen islesiwden aldin oyindi o’tkeriw ushin za’ru’r bolg’an ha’mme materiallardi ha’m is-ha’reketlerdi jaqsilap oylap ko’riwi kerek.Qatnasiwshilardin’ oying’a qizig’iwin asiriw ushin materiallardin’ jarqinlig’i,jozibadorligi na’zerden qashirmaw kerek.
Bunna tisqari,oyin paytindag’i o’zara mu’na’sebetlerdin’ na’tiyjeliligin (muvaffaqiyatini) ta’miyinlew ushin ha’m oyinnan go’zlengen maqsetke erisiw ushin trener to’mendegi halatlardi esapqa aliw za’ru’r:
Oyinnin’ logikaliq quramalilig’i –trener oyinnin’ (mantig’in) logikalilig’in bilse,bul onin’ en’ u’lken jen’isi.Oyinlar o’zine ta’n logika(mantiq) tiykarinda sho’lkemlestiriliwi kerek.A’dette sol shinig’iwlarda talap etilgenligi siyaqli da “a’piwayidan quramalig’a” printsipi tiykarinda sho’lkemlestiriledi.Ma’selen,”taktil tosiqlardi joq etiw” barasindag’i oyinlardi o’tkermey turip,”isenimge tiykarlang’an” oyinlardi o’tkerip bolmaydi.
“Atlardi eslep qaliw”oyini na’tiyjeli o’tiwi ushin shen’ber formasinda otirg’an qatnasiwshilar bir-birlerinin’ atin esitkenligine,bir-birine a’hmiyet bergenligine isenim payda qiliwi kerek,sebebi bilmegen na’rseni este saqlap qalip bolmaydi.
Trener itibar beriwi kerek bolg’an za’ru’r ta’replerden ja’ne biri-topardin’ oyin protsessine kirisip kete aliwi yaki oying’a bolg’an qizig’iwshilig’i.Ha’r bir topar o’zine ta’n bolg’an,bir oyindi 10 tu’rli toparda 10 tu’rli oynawi mu’mkin.Bul a’lbette olardin’ oying’a bolg’an qizig’iwshilig’i menen baylanisli boladi.Demek,trener ta’repinen oying’a bolg’an shaqiriwdin’(da’vatning) aniqlig’i u’lken a’hmiyetke iye.Joqarida aytilg’aninday,qatnasiwshilarg’a tek “kelin’ler oynaymiz” dep oyindi baslap bolmaydi.Ayirim jag’daylarda qatnasiwshilar (a’sirese balalar ha’m o’spirimler),bunday usinistan son’ da’rha’l oyindi baslawi qiyin keshedi.Demek,qatnasiwshilardi oying’a tayarlaw da o’zine ta’n jag’day esaplanadi ha’m ol ha’r qanday oyinnin’ tiykarg’i quramliq bo’limi esaplanadi.Tayarliq ha’r tu’rli boladi:emotsional,fizikaliq,aqiliy t.b.Ha’r bir topar ushin oyinlar qandayda bir jan’a ha’m o’zine ta’n esplanadi.Sol waqitta trenerdin’ keypiyari ko’terin’ki boliwi ha’m go’zlengen maqsetke erisiwi ushin bul keypiyatti topar ag’zalarinada “juqtiriw”kerek.Qatnasiwshilardi oying’a tartiw ushin oyinnin’ juwmag’ina baylanisli qiziqli waqiya-ha’diyselerdi aytiw,ertek ya’ki ha’diyselerdi aytip beriw,maqallardi analiz qiliwdi soraw maqsetke muwapiq.
Eger topar oying’a kirisiwdi qa’lemese-shoshiw kerek emes,bul a’detlenbegen halatqa qarata da’slepki ta’sir(reaktsiya) bolip,tez o’tip ketedi.
Oyin jamg’armasi (zapas) .Trener jeterlishe ko’p oyinlardi biliwi sha’rt.Bul og’an tu’rli jag’daylarda ja’rdem beredi.
To’rtinshiden,oyinnin’ ko’rsetpesi qanshelli za’ru’r a’hmiyetke iye ekenligi esapqa aliniwi lazim.Bunda soni ayiriqsha belgilew lazim,universal oyinlar bolmag’ani siyaqli universal ko’rsetpelerde bolmaydi.Yag’niy bir oyindi jas ta’repten ha’r qiyli bolg’an(baqsha jasindag’ilar,o’spirimler,u’lken jastag’ilar) yaki mavqe ta’repten ha’e qiyli bolg’an(oqitiwshilar,u’y biykeleri,basliqlar) toparda o’tkeriw ushin bir qiyli ko’rsetpeden paydalang’an trener en’ nonoq trener ha’m bul onin’ jumisina ziyan jetkeredi.Oyinlardi o’tkeriwde trenerdin’ sheberligi sonda,ha’r bir topardin’ o’zine ta’n ha’m o’zine ta’n ko’rsetpe bere aliwi.
Sol orinda jas qa’nigeler ushin bir misal keltirip o’temiz.Tanisiw maqsetinde o’tkeriletug’in oyinlardan biri –“Qor uyumi” oyini uliwma biytanis bolg’anlar ha’m sani 10-15 adamnan ibarat bolg’an toparda o’tkeriw protsessinde olarg’a to’mendegishe ko’rsetpe beriledi:”Trenerdin’ on’ ta’repindegi qatnasiwshi o’z atin aytadi ha’m ekinshi qatnasiwshi o’z atin aytiwdan aldin birinshi qatnasiwshinin’ atin aytadi,u’shinshi qatnasiwshi da aldin’g’i birinshi,son’ ekinshi qatnasiwshinin’ atin son’ o’zinin’ atin aytiwi lazim.Sonday qilip ha’r bir qatnasiwshi sol usilda dawam ettiredi”.Bunday halat qatnasiwshilardin’ bir-birin tanip aliwlari ha’m atlarin eslep qaliwlari ushin qolay esaplanadi.
Biraq tap sonday ko’rsetpeni o’zara bir-biri menen tanis bolg’anlar toparinda o’zgertpesten o’tkerilse,zerigerlik kelip shig’adi.Sonin’ ushin ko’rsetpege to’mendegishe o’zgertiriw kiritiw mu’mkin:”Ha’zir ha’r bir qatnasiwshi o’z atin ha’m atinin’ bas ha’ripi menen baslaniwshi bir unamli sipatti aytadi-ma’selen,Alisher-aqilli,Shoira-shaddod,Gu’lmira-gozzal t.b.”
A’lbette,trening shinig’iwlarin o’tkeriw protsessinde ha’n bul shinig’iwlar dawaminda ko’plep shinig’iwlar o’tkeriw protsessinde trenerde bul baradag’i za’ru’r ko’nlikpe ha’m ta’jriybeler qa’liplesip baradi,biraq belgili oyin qag’iydalarin orinlaw,waziypalardi tu’siniw,sha’rt-sha’rayatlardi esapqa aliw na’tiyjesinde trenerdin’ jumisi an’satlasadi,en’ a’hmiyetlisi-topardag’ jumis sipatai artadi,trening aldina qoyilg’an waziypalar ha’m maqset joqari da’rejede a’melge asiriladi.Sonday eken,trening protsessinde oyinlardan u’nemli paydalaniwg’a ha’reket za’ru’r.