Viii bob. Moliyaviy hisobot
Hisob siyosati va uning mohiyati
Download 431.88 Kb. Pdf ko'rish
|
8-мавзу
|
8.3. Hisob siyosati va uning mohiyati,
mazmuni va ahamiyati Integratsiya tufayli amaldagi hisob tizim imizga buxgalteriya hisobini zamon talablariga mos va xos ravishda takomillashtirish uchun qo‘llash zaruriy shart bo‘lgan yangi atamalar, tushunchalar ham da qarashlar kirib keldi. Bunday qarashlar tufayli sobiq ittifoq tizimidan chiqib, mustaqillikka erishgan davlatlarda sezilmagan holda amaldagi hisob tizimini yangilash va qayta tashkil qilish muammosi paydo b o ‘la boshladi. Bu mummoni bartaraf qilish uchun mautasqil davlat manfaat- laridan kelib chiqib, hududiy mentalitet va iqtisodiy sharoitni hi sobga olgan holda jahon andozalariga m os keluvchi hisob tizim i ni yaratish yotar edi. Hisob tizimining asosiy yadrosida makroiqti- sodiyot va mikroiqtisodiyotning taraqqiy etishida asosiy m a’lumot manbai bo‘lgan ham da ularni b o g io v ch i sifatida yuzaga keladigan buxgalteriya hisobi tizimi turadi. Vujudga kelgan muammoni bar taraf qilish natijasida sobiq ittifoq davlatlarining har birida alohida mustaqil hisob siyosati shakllana boshladi. Birinchi marta hisob siyosati xalqaro m iqyosda 1973- yilda tan olindi. 0 ‘sha yili Buxgalteriya Hisobining Halqaro Standartlari Q o‘mitasi tomonidan «Hisob siyosatini ochib berish» nomli stand- art ishlab chiqildi. Shundan boshlab to shu kungacha hisob siyosa ti to ‘g ‘risida har xil qarashlar natijasida turlicha ta’rif berib kelin- moqda. Bu atama respublikamiz hisob tizim ida 1998-yil 26-iyuldagi 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 17-07/’86-sonli y o ‘riqnomasi bilan buxgalteriya hisobi milliy standartining 1-sonli «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» standartida o ‘z ifodasini topdi. Ushbu standartda hisob siyosatiga ta ’rif berilmagan b o ‘lsa- da, lekin u respublikamiz iqtisodiyoti va fanida «Hisob siyosati» atamasini qo‘llashning birinchi asosiy manbalaridan hisoblanadi. «Hisob siyosati» - bu buxgalteriya hisobini tashkil qilish- da umumqabul qilingan m e ’yoriy hujjatlar, tamoyil va usuliar- 174 ni x o ‘jalik yurituvchi subyekt o ‘zining xususiyatlariga mos holda qollash ini ifodalovchi huquqiy kuchga ega b o lg a n hujjatlar ma- jmuasidir. X o‘jalik yurituvchi subyektlaming m oliyaviy-xo‘jalik faoliyati doiraviy aylanishdagi birinchi mavzuda ko‘rib olganim izdek. uch- ta katta bosqichni o ‘z ichiga oladi, y a ’ni ta ’minot; ishlab chiqarish; sotish. X o‘jalik yurituvchi subyektlarda tashkil qilingan buxgalteri ya hisobi mana shu uchala bosqichni kuzatadi, tahlil qiladi, ular to ‘g ‘risida m a’luinot to ‘playdi va boshqaruvni bu m a’lumotlar bilan ta ’minlaydi ham da bu bosqichlardagi jarayonlam ing ketma- ketligini nazorat qilib turadi. Hisob siyosati esa bu jarayonlam i o ‘zida qamrab oladi va buxgalteriya hisobini yuritishning yadro- si yoki boshqacha aytganda, xo‘jalik yurituvchi subyektlarida bux galteriya hisobini tashkil qilishning konseptual asoslaridan biridir. X o‘jalik yurituvchi subyektining moliyaviy siyosatiga hisob obyektlarini baholash usullari, pul oqimining nazorati, moliyaviy faoliyatga baho berish, oqilona soliq siyosati kabilami, marketing siyosatiga ishlab chiqarish sexlari b o ‘yicha marketing dasturlari- ni ishlab chiqish va asoslash, ishlab chiqarish chiqindilarini baho lash ham da ulardan samarali foydalanish kabilami, investitsiva si yosatiga investitsiya loyihalarining samaradorligiga baho berish, kredit resurslarini baholash, lizing b o ‘yicha qarorlami asoslash va shu kabilami, tashqi iqtisodiy siyosatiga mahsulotning raqobatbar- doshligini ta ’minlash, yangi bozorlam i qidirib topish, Buxgalteriya Hisobining Halqaro Standartlari asosida qo‘shma faoliyat yuritish kabilami kiritish mumkin. Bozor munosabatlarini rivojlanishi faqatgina bir davlatning o ‘zida ifodalanmaydi, aksincha u tovarlar, investitsiyalar, ishchi kuchining davlatlar o ‘rtasida erkin harakatlanishini taqozo qiladi. Shuningdek, xalqaro aloqalam ing rivojlanishi 0 ‘zbekiston R e spublikasi iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarning k o ‘plab kirib kelishi hisob va audit tizimining rivojlantirishni talab etadi. Buxgalteriya hisobidan foydalanuvchilar doirasining kengay- ib borayotganligi, integratsiya jarayonlari chuqurlashayotganligi, qo‘shma jam iyatlar barpo etilayotganligi, jahon moliya markazlar- 175 iga chiqilayotganligi investitsiyalar, ishchi kuchi va valyuta ayrim davlatlar o ‘rtasida erkin harakatlanishi zarurligi, hisob tizimini ja- hon standartlariga moslashtirishni taqozo qiladi. Shuning uchun ham bozor munosabatlariga o ‘tish x o ‘jalik yurituvchi subyektlarda buxgalteriya hisobini tashkil qilishga jiddiy ta ’sir k o ‘rsatdi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat mulklarini xususiylashtirib, turli mulk shakliga keltirilib, ulami boshqarishda, faoliyatini nazorat qilishda, rahbariyat tomonidan m a’lum choralar k o ‘rishda buxgalteriya hi sobi asosiy omildir. Demak, buxgalteriya hisobi axboroti mustaqil, haqqoniy, ich ki va tashqi foydalanuvchilarga tushunarli b o iish i kerak, buning uchun qonunlar va m e’yoriy hujjatlar chuqur o ‘rganilishi, x o ‘jalik faoliyatini baholashga beg‘araz yondashilishi kerak. Bu axborotlami olish uchun rahbar va mulk egasi quyidagi- lar bilan ta ’m inlanm og‘i lozim: hisob va hisobotning ichki tizimi ishlab chiqilishi; xo'jalik muomalalari ustidan nazorat o ‘matishi; to iiq va ishonchli hisobga ega b o iish i; hisob hujjatlarining saqlan- ishi; yakuniy moliyaviy hisobotni tayyorlash. Shu nuqtayi nazardan buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi qonuniy-m e’yoriy hujjatlarda x o'jalik yurituvchi subyektlar m us taqil ravishda buxgalteriya hisobini yuritishning qoidalari va tam- oyillarini ishlab chiqishga imkon berilmoqda. Buxgalteriya hisobini bunday tarzda y o ig a qo‘yishning mohi- yati shundaki, har bir xo‘jalik yurituvchi subyektlar davlat tom on idan o ‘matilgan buxgalteriya hisobini yuritishning umumiy qoi- dalariga asoslangan holda ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatida k o ‘zlangan m aqsadga erishish uchun mustaqil ravishda hisob tizi mini ishlab chiqadi. H ar bir x o ‘jalik yurituvchi subyektining mustaqil ravishda o ‘z buxgalteriya hisobi tizimini ishlab chiqishi iqtisodiy adabiyotlar va m e’yoriy hujjatlarda «Hisob siyosati» atamasi orqali ifodalaniladi. Iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish y o iid a ustuvor y o ‘nalishlami ta’minlash va bu boradagi muammolami yechish, katta hajmdagi moliyaviy resurslami shakllantirishni taqozo etadi. Hisob siyosati iqtisodiy islohotlar jarayonining tarkibiy qismi, un- 176 ing ichki harakatlantiruvchi omili b o ‘lgan holdagina, iqtisodiy islo- hot maqsadlariga muvofiq kelishi mumkin. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor vazifalari iqtisodiyotni erkinlashtirish, davlat boshqaruvchilik funksiyasini qisqartirish va uning iqtisodiyotga aralashuvini cheklashdan ibo rat. Shu bilan birgalikda m amlakatda ishlab chiqarishni shakllanti- rish va rivojlantirish, hisob siyosati yaxlitligini ta ’minlash, korxona faoliyatini tartibga solish kabi vazifalami amalga oshirish uchun, avvalo, hisob siyosati orqali iqtisodiyotni boshqarish mexanizmi- ni to ‘g ‘ri, oqilona ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish lozim bo‘ladi. Shunday qilib, x o ‘jalik yurituvchi subyekt oqilona tarzda o ‘z xo‘jalik yuritish sharoitlarining o ‘zgarishini oldindan aytib bera olm asa yoki ulam i boshqara olm asa va bu o'zgarishlam i kelgusi moliyaviy yil boshiga qoldira olmagan hollarda, yil davomida hi sob siyosatiga o ‘zgartirishlar kiritish zarurligini huquqiy tartibga solish borasidagi muammo vujudga keladi. Shuni ham yodda tutish lozimki, buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritishning muayy- an y o ‘nalishi b o ‘yicha x o ‘jalik yurituvchi subyektining hisob si- yosatini shakllantirishda, 0 ‘zbekiston Respublikasida buxgalteri ya hisobini me yoriy tartibga solish tizim iga kiruvchi huquqiy va m e’yoriy hujjatlarda k o ‘zda tutilgan bir necha usullardan biri tan- lab olinadi. Agar qayd etilgan tizim muayyan y o ‘nalish b o ‘yicha buxgalteriya hisobini yuritish usulini belgilamasa, hisob siyosati- ni shakllantirishda, buxgalteriya hisobi b o ‘yicha m azkur va boshqa tartiblardan kelib chiqqan holda, xo ‘jalik yurituvchi subyekt to monidan tegishli uslub ishlab chiqiladi. Shu tariqa, hisob siyosati bo'yicha buyruq buxgalteriya hisobi usullarining ikki turi, ikki guruhini o ‘z ichiga olishi mumkin. 0 ‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi bo‘yicha m e’yoriy hujjatlardagi mavjud usullar; m e’yoriy hujjatlarda mavjud b o ‘lmagan, x o ‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan umumuslubiy yondashuvlariga tayangan holda mustaqil ravishda ishlab chiqiladigan usullar. 1 7 7 X o‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan tanlab olingan hisob siyosati soliq idoralari bilan kelishilishi, bu bilan ushbu siyosatni davlat idoralari tomonidan tan olinganligi, uning asosli va qonuniy ekanligi tasdiqlanishi borasida turlicha fikrlar bildiriladi. Amaldagi qonunchilik, shu jum ladan soliq qonunchiligida ham bunday tartib k o ‘zda tutilmagan. Iqtisodiy erkinlik sharoitida hisob siyosatiga quyidagi ta- lablarni q o ‘yish mumkin: hisobning sodda va tushunarli b o ‘lishi, sodda va hamma uchun tushunarli hisobni tashkil etishdan asosiy maqsad, uning murakkablashuviga y o ‘l qo‘ymaslik ham da hisob m a’lumotlaridan keng xalq ommasi foydalana olishini ta ’minlashdan iborat. Hisobning rejaliligi. Bu talab yuqori da aytib o lilg a n sodda- lik talabi bilan chambarchas bo g liq dir. Hisobda albatta zaruriy m a’lumot va k o ‘rsatkichlarga ega b o lg a n holda, hisob yuritish xarajatlarini iloji boricha kamaytirib borish lozim. Hisobning aniq va to ‘g ‘riligi. Bu talab negizida x o ‘jalik faoli- yatlarini kuzatish natijasida olingan m a’lum otlam i hujjatlarda aniq va to ‘g ‘ri qayd etish yotadi. Har xil maqsadlarda yoki e ’tiborsizlik qilib xalq x o ‘jalik hisobini noaniq ham da noto‘g ‘ri aks ettirish qo nun buzarlik hisoblanadi. Hisob ishlarini o ‘z vaqtida amalga oshirish, y a’ni hisob ishlari- ga taalluqli qanday hodisa sodir b o lg a n b o ls a , albatta, o ‘z vaqtida aks ettirmoq, hujjatlarga qayd qilmoq zarur b o la d i. Bu talab to liq bajarilganda x o ‘jalik faoliyati ustidan boshqaruv olib borish yaxshi y o lg a q o ‘yiladi, ro ‘y bergan yoki r o ‘y berishi mumkin b o lg a n ka- mchiliklar o ‘z vaqtida y o ‘qotiladi. Hisob k o ‘rsatkichlari bilan reja k o ‘rsatkichlari birligi. K orxo na, muassasa, tashkilotlarda qaysi mulkchilik shakli asosida faoliyat olib borilishidan q at’iy nazar joriy va kelgusi reja ko‘rsatkichlarini tuzib oladi. Butun xalq xo‘jaligi va ulam ing tarmoqlari b o ‘yicha ham da mamlakat miqyosida reja k o ‘rsatkichlari belgilab olinadi. Xuddi shu ko'rsatkichlar bilan hisob ko‘rsatkichlari birligi (shu 178 bilan birga ijobiy farqlar) katta ahamiyat kasb etadi. Hisob ishlab chiqarishning borishi, savdo, ta ’minot, qishloq xo‘jaligi, qurilish, maishiy xizmat, transport va hokazolar faoliyati qay darajadaligi haqida m a’lum ot beradi, reja bajarilish ustidan nazorat o ‘m atib, tahlil qilish imkonini yaratadi. Iqtisodiyotaing rivojlantirish ichki va tashqi omillarini topish imkonini yaratadi. A lbatta bunday im- koniyatlar amaldagi buxgalteriya hisobi tizim ining rivojlanishini taqozo etadi. Demak, hisobot - bu b o iib , o ‘tgan jarayonlar to ‘g ‘risidagi yozm a bayonnoma deb xulosa qilish mumkin. Hisobotlar tuzilish joyiga va m azm uniga k o ‘ra guruhlanadi. M a’lum bir davrga hisob ko rsatkichlarini umumlashtirish hi sobot deb atalib, unda korxona moliya xo‘jalik faoliyatining nati- jasi va m a’lum bir davrga reja ko‘rsatkichlarining bajarilishi bux galteriya, statistik va operativ-texnika hisobi m aium otlariga aso- slanib tuziladi. Hisobot k o ‘rsatkichlari kelgusi yillar rejalarini tuzish uchun asos b o iib ham xizmat qiladi, chunki kelajak rejalarini tuzish uc hun mavjud imkoniyatlarni bilish muhim aham iyatga egadir, bun day m aiu m o tlar hisobotda mavjud b o iib , u yana joriy hisobotlam- ing tashkil qilinishiga ham o 'z ijobiy ta ’sirini k o ‘rsatadi. Download 431.88 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|