Virtual reallik tarixi Virtual reallik ontologiyasi Kompyuterli virtual reallik

9-mavzu: Virtual muammolar falsafasi
Reja

1. 
   Virtual reallik tarixi
   
2. 
   Virtual reallik ontologiyasi
   
3. 
   Kompyuterli virtual reallik
   

Virtual reallik tarixi
Virtual reallik sxolastikada – plotoncha va aristotelcha paradigmalarni qayta ko’rib chiqish davomida kategorial maqomga ega bo’lgan tushuncha: o’z pog’onasida turlicha darajalarga tegishli bo’lgan realliklar o’rtasida (virtus vositasida) ma’lum bir aloqadorligi mavjudligi qayd etilgan. «Virtuallik» kategoriyasi, shuningdek oddiy narsalardan murakkablarini yaratish, harakatning energetik tashkil etuvchilari, potensial va aktuallikning o’zaro nisbati kabilarni hal etish jarayonida faol ishlab chiqildi. Foma Akvinskiy «virtuallik» kategoriyasi vositasida fikrlovchi ruh, hayvoniy ruh, o’simliklar ruhining birgalikda mavjud bo’lishini (iyerarxik reallikda) aytib o’tadi. «Shu nuqtai nazardan tan olish keraki inson faqat birgina substansional ruhiyatdan tashqari boshqa hyech qanday substansional shakllarda ishtirok etmaydi, substansional ruhiyat virtual asosda o’zida hissiy ruhiyat va vegativ ruhiyatni mujassam etadi, teng darajada o’zida qo’yi darajadagi shakllarni namoyon etadi va mustaqil ravishda bir o’zi, boshqa narsalarda unchalik takomillashmagan shakldagi barcha funksiyalarni bajaradi»¹ - deb yozadi.
Keyinchalik N.Kuzanskiy o’zining «Ollohning anglanishi» nomli asarida virtuallik mavjudligi va inergiyasini muammolarini quyidagicha hal etadi: «Olloh sen mening ruhimni quvvatlantirib turishing shunchalik buyuk rohatki, u butun kuch-quvvat bilan ushbu dunyo tajribasi va sen tomoningdan singdirilayotgan ezguliklar bilan o’ziga yordam berishga intiladi, sen kuch va ilk asosan, hammasi shundan kelib chiqqan, men o’z oldimda turgan ulkan yong’oq daraxtiga qarayman u naqadar ulkan, har tomonga o’sib ketgan, yashil rangli, shoxlari, barglari, yong’oqlari yukki ostidaligin ko’zlarim bilan ko’raman, keyin esa aql ko’zi bilan ushbu daraxt o’z urug’idaligi holida, hozirgidan mutlaqo boshqacha bo’lganligini virtual holida ko’raman. Men o’sha urug’da ushbu daraxtni vujudga keltira olgan qudratli kuch bo’lganligiga e’tibor qarataman, ushbu va boshqa barcha turdagi urug’larga kuch, xayotbaxsh etuvchi yolg’iz o’zing ekanligini tan olaman»² - deb yozadi.
XX asrda fizikada faqat o’zaro ta’sir aktida vujudga keladigan va mavjud bo’lgan virtual zarralar tushunchasi kiritilgan. Bunday zarralarning realligi masalasi fan falsafasiga oid asarlarda va bevosita fizik asarlarda ko’tarilgan. Bunday zarralarning ontologik holati bilan bog’liq fizik nazariya darajasida taxmin qilingan javob ikkita mos kelmaydigan bayonotdan iborat bo’lishi kerak edi: bir tomondan, ular aslida mavjud, chunki u ko’plab eksperimental kuzatilgan fizik hodisalarni tushuntirishga imkon beruvchi virtual zarralarning mavjudligi va boshqa tomondan, ular faqat ehtimollik bilan mavjud, ya’ni"..cheksiz vaqt ichida ularning haqiqiy mavjudligi tabiatni muhofaza qilish qonunini buzadi va jismoniy, haqiqiy dunyo deb hisoblanadigan dunyoni yaratadi»³.
Bu masalaning taklif etilgan yechimlaridan biri virtual zarralar modelining paydo bo’lganligi, fizik voqyelikni bilishning matematik qatlami, matematik elementlari bilan ishlaydigan, kvant elektrodinamikasida perturbasiya nazariyasi bilan ishlashning qulay mnemonik vositasidir⁴.
Shu ma’noda "virtual" predlogi ma’lum kognitiv modelning realligiga, abstrakt tushuncha va kategoriyalarning realligiga nisbatan qo’llaniladi. Biroq, bugungi kunga qadar virtual zarralarning ontologik holati muammosi hyech qanday aniq yechimga ega emas.
XX asrning ikkinchi yarmiga kelib «Virtuallik» terminining ontologik, psixologik va metodologik tahlillarining kengayishi hamda rivojlanish natijasida umumilmiy tushunchaga aylanib qoldi. Xususan, kvant fizikasida «virtual zarralar», boshqaruv nazariyasida «virtual ofis», «virtual menejment», pisixologiyada «virtual qobiliyat», «virtual holat», san’atshunoslikda «virtual teatr», antropologiyada «virtual inson», kompyuter texnologiyasida «komp’yuterli virtual reallik» va hakozo tushunchalar shakllandi.
Virtual reallik g’oyasi «kibermakon» - «cyberspace» sifatida dastlab U.Gibsonning “Neuromancer” (rus tiliga tarjima qilganda- «Nervo-sochinitel», o’zbekchada shartli ravishda «Asabli yozuvchi») nomli texno-utopik fantastik romanida vujudga kelib, unda kibermakon millionlab odamlarning jamoaviy gallyusinasiyasi sifatida tasvirlanadi. Bu yerda jamoaviy gallyusinasiyani subyektiv psixologik virtuallik sifatida ko’rishimiz mumkin. Bunda bir vaqtning o’zida turli geografik nuqtalarda bo’luvchi, kompyuter tarmog’i orqali bir-biri bilan bog’langan va har qanday kompyuterning grafik sifatidagi ma’lumotlariga o’ralashib qolgan odamlar makoni tushuniladi. Kibermakon uni boshqaruvchi qiyofasiz superkorporasiyalar, texnologiyaning begonalashuvi, plastik xirurgiya orqali yaratilgan ideal odam – u miyasi va nerv tizimi orqali kibermakonga ulangan odam – bu real odamga nisbatan ijtimoiy va madaniy terror sifatidagi yozuvchi yaratgan yig’ma obrazdir. 1970-1980 yillarda virtual reallik g’oyasi AQShda dastlab marginal aksilmadaniyat muhitida shakllandi va keng tarqalgan «kiberpank» harakatida namoyon bo’ldi. «Kiberpank» tezda ommaviy madaniyatga kirishib ketdi va «kibermadaniyatga» aylandi.
Virtual reallik to’g’risidagi birinchi tarixiy-nazariy ish amerikalik jurnalist F.Xemmitning «Virtual reallik» (1993 yil) kitobi hisoblanadi. Muallif virtual reallik paydo bo’lishining tarixiy shart- sharoitlarini kino va kinosimulyatorlarning sintetik imkoniyatlari rivojlanishida ko’radi.
Shunday qilib, virtuallik va virtual reallik tushunchalarining umumilmiy tahlili natijasida Rossiya fanlar akademiyasi Inson institutida virtualistika yo’nalishi vujudga keldi. Virtualistika falsafiy yo’nalish sifatida 1980-1990 yillardan beri shakllanib kelmoqda. Yanada oydinlashtiradigan bo’lsak virtualistikaning vujudga kelgan sanasi 1986 yil deb hisoblanadi. Chunki shu yili Rossiyalik olimlar N.A.Nosov va O.I.Genisaretskiy o’zlarining «Operator — inson faoliyatida virtual holat» nomli maqolasining kirish qismida virtual hodisasi haqidagi ilmiy tasavvur yangi tipdagi g’oya ekanligini ta’kidlaydi.⁵
Virtuallik doirasiga kiritilayotgan tushunchalarni aniqlash, ularning mazmunini boyitish ko’p jihatdan virtualistika fanida erishilgan natijalarni qanchalik to’liq va aniq bo’lishiga bog’liq.
Virtualistika fani asoschilaridan biri N.A.Nosov 2 ta metavirtualistik tushunchalarni – konstant reallik va virtuallik tushunchalarni farqlaydi. Konstant reallik tajribamizda doimo uchraydigan, odatiy bo’lib qolgan hodisalar realligidir. Masalan, oldimizda turgan stakan. Bu reallikning qarama-qarshisi virtual reallikdir.
Virtual reallik cheksiz ko’p xil va turlardan mavjud. N.A.Nosov har qanday virtual reallikka xos bo’lgan 4ta invariant (o’zgarmas) xislatni ajratib ko’rsatadi:1) yaratilganlik. Virtual reallik boshqa biron xil reallik tomonidan vujudga keltiriladi; 2) aktuallik. Virtual reallik aktual, «hozir va shu yerda» mavjud; 3) mustaqil bo’lishi. Uning o’zini fazo va vaqti, mavjudlik qonunlari bor; 4) interaktivlik. Virtual reallik boshqa barcha realliklar bilan aloqa, o’zaro ta’sirda bo’lishi mumkin»⁶. Virtuallik muammosining falsafiy tahlili uning postnoklassik muammolardan biriga aylanishiga olib keldi
Shunday qilib shuni aytish kerakki XX asrning oxirlariga kelib virtuallik muammosi postnoklassik fanining muhim muammolaridan biriga aylandi. Bu muammo bo’yicha alohida bir yo’nalish virtualistika shakllanib, rivojlanib kelmoqda. Virtuallik, virtual reallik g’oyalari oldparadigmal shakllanish bosqichida turibdi. Virtuallik fenomini xususida, bir tamondan, nazariy tuzilmalarni ishlab chiqish, ikkinchi tamondan, ma’lumotlar bankini hosil bo’lishi va to’planishi davom etmoqda.
Virtuallikning shakllanishi natijasida virtual reallik va virtual reallik texnologiyalarining rivojlanishiga olib keldi. Ushbu texnologiyalarning paydo bo’lishi va ulardan foydalanishning oldindan ko’rinishi ancha oldin boshlangan: birinchi virtual reallik tizimi 1962-yilda paydo bo’lib, Mortonhyeilig (Mortonhyeilig) "Sensorama" (Sensorama) (MortonXeylig (MortonHeilig) nazыval "Sensorama" (Sensorama)) deb nomlangan ko’p sezuvchi simulyatorning birinchi prototipini taqdim etgan edi. Oradan 5 yil o’tib, Ivan Suterland (Ayven Sazerlend (IvanSutherland)) ko’rsatuvchi tasvirlari kompyuter yordamida hosil qilingan birinchi dubulg’ani loyihalashtirgan. Sutherland dubulg’asi tasvirlarni bosh harakatlariga ko’ra o’zgartirishga ruxsat berdi.1970-yillarda kompyuter grafikasi avval trenajyorlarda ishlatiladigan videotasvirlarni butunlay almashtirdi. Grafik juda ibtidoiy edi, lekin bu yerda muhim narsa real vaqtda ishlagan trenajyorlar edi (bu parvoz trenajyorlar edi). 1980-yillarning o’rtalarida foydalanuvchi qo’l harakatlariga javob berishi tufayli ekranda uch o’lchamli obektlarni manipulyasiya qilishi mumkin bo’lgan tizimlar paydo bo’ldi.
1989 yilda virtual reallik ommaga namoyish etildi, shu bilan birga J. Lanier tomonidan taklif qilingan "virtual reallik" atamasini u "kompyuter tomonidan yaratilgan, foydalanuvchi diqqatini qamrab oladigan interaktiv uch o'lchovli muhit" deb ta'riflab to’ldirish kiritildi. 1990-yillarda kompyuter texnikasining jadal rivojlanishi interaktivlik parametrlarini yaxshilash imkonini berdi; ta'lim, tibbiyot, sanoat, harbiy va kosmik tadqiqotlarda virtual reallik texnologiyalarini qo'llash usullarini ishlab chiquvchi murakkab dasturiy ta'minot va ko'plab tadqiqot markazlari paydo bo'ldi.
Hozirgi vaqtda virtual reallikni amalga oshirishning ikkita varianti eng keng tarqalgan: VR xonasi (tasvir foydalanuvchi atrofida joylashgan bir nechta ekranlarga proyeksiyalanadi, stereoskopik idrok etishni ta'minlaydigan ovoz tizimi va ko'zoynak ishlatiladi) va boshi kompyuter kuzatish moslamasiga ulangan virtual reallik dubulg'alari (HMD - boshga o'rnatilgan displey). Bunday sharoitda foydalanuvchi virtual haqiqatga sho'ng'ish yoki mavjudlik hissini boshdan kechiradi.