Vizual materiallar

5- ilova

3-savol. Aylanish sirtlari.

Ta’rif. Biror tekis yoki fazoviy chiziqning qo‘zg‘almas to‘g‘ri chiziq atrofida aylanishidan hosil bo‘lgan sirt aylanish sirti deb ataladi.

Harakatlanuvchi chiziq sirtning yasovchisi, qo‘zg‘almas to‘g‘ri chiziq esa uning aylanish o‘qi deyiladi. Yasovchi va aylanish o‘qi aylanish sirtning aniqlovchilarini tashkil qiladi. 8.10–rasmda m(m′, m″) egri chiziqning i(i′, i″) aylanish o‘qi atrofida aylanishidan hosil bo‘lgan umumiy ko‘rinishdagi aylanish sirti tekis chizmada tasvirlangan. Yasovchi va aylanish o‘qi ma’lum bo‘lsa, aylanish sirti to‘la berilgan hisoblanadi. Sirtning berilishini uning aniqlovchilari orqali (m, i) ko‘rinishida yozish mumkin.

Tekis chizmada aylanish sirti ′(m′, i′) va ″ (m″, i″) proyeksiyalari bilan hamda aniqlovchilarning istalgan ikki proyeksiyasi bilan berilgan. Aylanish jarayonida yasovchining hamma nuqtalari aylanalar bo‘yicha harakat qilib, bu aylanalar sirtning parallellari deyiladi. Aylanish o‘qidan o‘tgan barcha tekisliklar meridian tekisliklari, ularning aylanish sirti bilan kesishish chiziqlari esa sirtning meridianlari deyiladi. Sirtning barcha meridianlari kongruent bo‘ladilar. Frontal meridian tekisligi bosh meridian tekisligi hisoblanib, uning sirt bilan kesishish chizig‘i bosh meridian chizig‘i yoki sirtning frontal ocherki deb ataladi. 10–rasmdagi umumiy ko‘rinishdagi aylanish sirtning aylanish o‘qi gorizontal proyeksiyalar tekisligi N ga perpendikulyar joylashganligi uchun sirtdagi parallellarning (n₁″, n₂″, n₃″,….) frontal proyeksiyalari to‘g‘ri chiziq kesmasi ko‘rinishida, gorizontal proyeksiyalari esa haqiqiy kattalikda, ya’ni aylana ko‘rinishida tasvirlanadi. Tekis chizmada P(P_H) bosh va P₁(P_1H) oddiy meridian tekisliklari hosil qilgan meridian kesimlari ko‘rsatilgan. Bosh meridian V ga parallel bo‘lganligi uchun uning frontal proyeksiyasi o‘zining haqiqiy kattaligiga teng bo‘ladi.
10-rasm

Agar parallelning bosh meridian bilan kesishish nuqtasidan bosh meridianga o‘tkazilgan urinma aylanish o‘qiga parallel bo‘lsa, bu parallel ekvator yoki buyin chizig‘i deyiladi. Bu parallel ikki yen qo‘shni parallellardan katta bo‘lsa, ekvator, agar ulardan kichik bo‘lsa, bo‘yin chizig‘i deyiladi. Demak, biror aylanish sirtida bir necha ekvator va bo‘yin chiziqlari bo‘lishi mumkin. 10-rasmdagi aylanish sirtda parallellardan n₂(n₂′,n₂″) buyin, n₃(n₃′,n₃″) esa ekvator chizig‘i hisoblanadi.

Boshqa sirtlar singari aylanish sirti ham cheksiz ko‘p nuqtalar to‘plamidan iboratdir. Bu nuqtalarni to‘la to‘kis chizmada tasvirlab bo‘lmaydi. Shuning uchun ham H va V ga perpendikulyar qilib aylanish sirtiga urinma silindrlar o‘tkaziladi. Urinma silindrlarning H bilan kesishish chizig‘i sirtning gorizontal ocherki, V bilan kesishish chizig‘i esa uning frontal ocherki deyiladi. Aylanish sirtlari, ko‘pincha, o‘zining gorizontal va frontal ocherklari bilan tasvirlanadi. 10-rasmdagi aylanish sirtning frontal ocherki bosh meridian m″ va n₁″, n₄″ parallellari bilan, gorizontal ocherki n₂′ va n₃′ parallellari bilan tasvirlangan.

Gorizontal va frontal ocherklar sirt proyeksiyalarining ko‘rinadigan va ko‘rinmaydigan qismlarini aniqlashga ham yordam beradi.

Parallellar yordamida sirt ustida nuqtalarning proyeksiyalari topiladi. Masalan, aylanish sirtiga tegishli A₁ va A₂ nuqtalarning frontal proyeksiyalari A₁″ va A₂″ larning 10-rasm gorizontal proyeksiyalari A₁′ va A₂″ n_A parallelning gorizontal proyeksiyasi n′_A da aniqlangan.

Ekvatorda yotuvchi B nuqtaning gorizontal B′ proyeksiyasi berilgan. Uning B″ frontal proyeksiyasi ekvatorning n₃″ frontal proyeksiyasida bo‘ladi.

Aylanish sirtlari mashinasozlikda va qurilish amaliyotida keng qo‘llaniladi. Chunki, ko‘pchilik mexanizmlar aylanma harakat qiladi va aylanish sirtlari esa stanokda osongina yasaladi.

Sirtning eng katta paralleli uning ekvatori va eng kichik paralleli uning bo‘yini deb ataladi.

Loyihalanadigan mashina mexanizmlarining vazifasi, unga quyiladigan texnik talablar va shakliga qarab, aylanish sirtining yasovchisi tanlanadi.