Vodorod temasına máseleler sheshiw metodikası reje: Vodorodtıń haqqında túsinikler

Vodorod temasına máseleler sheshiw metodikası
REJE:
1. Vodorodtıń haqqında túsinikler.
2. Vodorodtıń alınıwı.
3. Vodorodtıń fizikalıq ximiyalıq qásiyetleri.
4. Temaǵa tiyisli test hám máseleler sheshiw.
1766-jılı anglichan ilimpazı G.Kavendish «janıwshı hawa»nı ashtı. 1783-jılı Parijde Jak Sharl tárepinen vodorod toltırılǵan shar hawaǵa ushı-rıldı, 1787-jılı A.Lavuazye.
Kavendish oylap tapqan «janıwshı hawa» suw quramına kiriwin anıqladı hám oǵan «gidrogenium» (Hydrogenium), yaǵnıy, suw jaratıwshı degen atama berdi, házirgi waqıtta vodorod belgisi bul sózdiń birinshi háribi H penen belgilenedi.
• Ximiyalıq belgisi — H
• Ápiwayı zat formulası — H₂
• Valentligi 1 ge teń.
• Salıstırmalı atom massası — 1,0078.
• Salıstırmalı molekulyar massası — 2,0156
Vodorod erkin halda Jerde júdá az muǵdarda ushıraydı. Vulkan atılǵanda yamasa neft qazıp alıwda ayırım basqa gazlar menen birge ajıralıp shıǵadı. Biraq vodorod birikpe halında kóp tarqalǵan. Vodorod — eń kóp birikpe payda etetuǵın element. Ol Jer qatlamınıń, suw hám hawanıń birgeliktegi massasınıń 0,88% in quraydı. Suw molekulasımassasınıń 1/9 bólegin qurawshı vodorod barlıq ósimlik hám haywan organizmleri, neft, tábiyǵıy gazlar, qatar minerallar quramına kiredi.Vodorod—kosmosta eń kóp tarqalǵan element bolıp esaplanadı. Ol Quyash hám basqa juldızlar massasınıń tiykarǵı bólegin quraydı.Kosmostaǵı gaz tárizli dumanlıqlar, juldızlar aralıq gaz, juldızlar quramında ushıraydı. Juldızlar arasında vodorod atomları geliy atomlarına aylanadı. Bul process energiya ajıralıp shıǵıwı menen ótedi (termoyadro reakciyası) hám kóplegen juldızlar, sonıń ishinde, Quyash ushın da tiykarǵı energiya deregi bolıp xızmet etedi.
Ulıwma alǵanda vodorod Jerde erkin suw, minerallardaǵı kristallizaciyalıq suw, metan hám neft uglevodorodları, túrli gidroksidler, ósimlik hám haywan biomassası, organikalıq zatlar formasında keń tarqalǵan.
Vodorodtıń tábiyatta ushıraytuǵın birikpeleri ishinde kislotalar (qıshqıl suwlar) ayrıqsha orın tutadı.
Tábiyatta kóp kislotalar ushıraydı. Citrus miywelerde (limon, apelsin, mandarin) limon kislotası, hól miywelerde (alma, behi, ánar) alma kislotası, atqulaq yamasa shavel japıraqlarında shavel kislotası, qumırsqanıń qarın qaltalarında (pal hárre záhári hám krapiva tikenekleride) qumırsqa kislotası boladı. Gaz suwında karbonat kislotası boladı.
Kóp úylerde awqatqa sirke kislotası qosıp paydalanıladı. Sirke kislotası júzim yamasa almanı ashıtıp alınadı. Joqarıda sanap ótilgen barlıq tábiyǵıy kislotalarǵa qıshqıl dám tán hám olardıń barlıǵı vodorod birikpeleri bolıp tabıladı.Olardan tısqarı ximiya sanaatında islep shıǵarılatuǵın sintetikalıq kislotalar da vodorodtıń birikpeleri. Mısalı, vrach kórsetpesi menen asqazan-ishek buzılıwına baylanıslı keselliklerinde ishiletuǵın xlorid kislota (HC1) eritpesi yamasa avtomobiller akkumulyator batareyalarında qollanılatuǵın sulfat kislotası (H₂SO₄) kópshilikke belgili.
Zatlardıń arnawlı qásiyetleri menen baylanıslı ráwishte reńin ózgertiwshi sınaw zatları indikatorlar dep ataladı.Kislotalardıń eritpeleri lakmus, metiloranj, universal indikator dep atalıwshı sınaw zatları reńin túrlishe ózgertedi. Kislotalardıń eritpelerine (kóp jaǵdayda sintetik jol menen alınǵan anorganikalıq kislotalar) metallar (magniy, cink, temir, mıs) tásir etkende olar túrlishe tásirlesedi. Atap aytqanda, kislotalardan vodorodtı magniy tez, cink hám temir áste qısıp shıǵarsa, mıs vodorodtı qısıp shıǵara almaydı.Demek, kislotalar tómendegi ulıwma qásiyetlerge iye zatlar:
1) kislotalardıń eritpeleri qıshqıl dámge iye boladı (tábiyǵıy kislotalar mısalında, sintetikalıq kislotalardıń dámin tatıp kóriw adam ómiri ushın qáwipli!);
2) kislotalardıń eritpeleri indikatorlar reńin ózgertedi;
3) derlik barlıq kislotalardıń suwdaǵı eritpelerine bir qatar ximiyalıq aktiv metallar tásir ettirgende olardıń quramındaǵı vodorod bólinip shıǵadı.Vodorodtıń valentligi turaqlı bolıp, bárqulla birge teń. Sonıń ushın birewi vodorod bolǵan eki element atomınan quralǵan birikpelerde (binar birikpeler) vodorodtıń indeksindegi san ekinshi element valentligin kórsetedi:
_{I I. I II III I IV I}
HCl H₂O NH₃ CH₄
Demek, vodorodtıń valentligi turaqlı bolǵanlıǵı ushın oǵan salıstırǵanda elementlerdiń valentligin ańsat anıqlawǵa boladı.Laboratoriyada alınıwı. Vodorod laboratoriya jaǵdayında cink penen xlorid kislotanıń ózine tásirlesiwi nátiyjesinde alınıwı múmkin.
Zn + 2HCl = ZnCl₂ + H₂
Bunıń ushın arnawlı maslama yamasa Kipp apparatınan paydalanıladı. Apparat Á voronka hám A ıdıstan ibarat. Aıdıs óz ara tutasqan shar tárizli hám yarım shar tárizli ishi bos shiyshe ıdıstan ibarat. Á voronka qoyılǵanda shar hám yarım shar tutasqan tor bólegi hám voronka ushı arasında tesik payda boladı. A ıdısqa metall bóleksheleri V tubus arqalı salınadı. Voronkaǵa kislota eritpesi quyıladı. Yarım shar tolıp, tesikten ótip metall bólekshelerinde toltıradı hám kislota quyıw toqtatıladı. Metall bóleksheleri hám kislota arasında reakciya baslanıp, gaz kóbiksheleri shıǵa baslaydı. H₂ tubusqa ornatılǵan B shıǵarıw nayı arqalı sırtqa shıǵarıladı. Tájiriybe tamam bolǵan soń B kran bekitiledi. Bólinip shıǵıp atırǵan gazdıń shıǵıw jolı bekitilip qalǵannan keyin, gaz toplanıp, kislotanı basa baslaydı. Kislota voronka arqalı joqarıǵa kóteriledi hám metall bólekshelerine tiymey qaladı, nátiyjede reakciya toqtaydı. Idıstıń shar tárizli bóliminde jáne qollanıw múmkin bolǵan vodorod gazı saqlanıp turıwı tájiriybeler ótkeriwde qolaylılıq tuwdıradı.Kipp apparatı bolmaǵanda arnawlı maslamanı laboratoriyada bar bolǵan ıdıslardan ańsat tayarlaw múmkin, onıń islew principi de Kipp apparatı sıyaqlı isleydi.