Writing Informative or Explanatory Texts English Presentation in Colorful Pastel Doodle Style

---

4-MUSTAQIL ISH
Mahamadiyev Ibrohim

---

reja
Nomoddiy
aktivlar
amortizatsiya
si.
1
Qimmatli
qog‘ozlar va
ular bilan
bog‘liq bo‘lgan
muomalalar
hisobi.
3
Obligatsiyalar
bo‘yicha
muomalalar
hisobi.
4
Dividendlar
hisobi. 
2
Aksiyalarning
chiqarilishi va
sotilishining
hisobi.
5

---

Nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati amortizatsiya qilinadi.
Nomoddiy aktivlarning qiymati amortizatsiya hisoblash yo’li bilan so’ndiriladi. Amortizatsiyalanadigan qiymat foydali
xizmat muddati mobaynida korxona xarajatlariga amortizatsiya ajratmalari ko’rinishida muntazam taqsimlanadi.
Amortizatsiya quyidagi usullarni qo’llash yo’li bilan hisoblanadi:
a) amortizatsiyani teng maromli (to’g’ri chiziqli) hisoblash;
b) bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiyani hisoblash (ishlab chiqarish) usuli;
c) ikki baravar amortizatsiya me’yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli;
d) yillar summasi usuli (kumulyativ usul).
Hisobot yili davomida nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari qo’llaniladigan hisoblash usulidan qat’i
nazar (amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usulidan tashqari) yillik summaning 1/12 miqdorida har oyda
hisoblanadi.
Mavsumiy tusdagi ishlab chiqarish korxonalarida foydalaniladigan nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya
ajratmalarining yillik summasi korxona tomonidan nomoddiy aktivlardan foydalanish davri mobaynida teng maromda
hisobot yilida hisoblanadi.
Nomoddiy aktivlarning har xil turlariga (guruhlariga) nisbatan amortizatsiyani hisoblashning turli usullari qo’llaniladi.
Bunda bir turdagi nomoddiy aktivlar bo’yicha (guruhi, turi va boshqalar bo’yicha) faqat bitta usul qo’llaniladi.
Qo’llaniladigan amortizatsiyani hisoblash usuli va nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini qayta ko’rib chiqish
mumkinligi korxonaning hisob siyosatida majburiy tartibda aks ettirilishi kerak.
Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.

---

Qimmatli qog‘ozlar va ular bilan bog‘liq
bo‘lgan muomalalar hisobi.
Moliyaviy qo‘yilma bu korxonaning qimmatli qog‘ozlarni sotib
olish uchun qilgan xarajatlari, ya’ni pul mablag‘larini qo‘shma
korxonalar, aksioner jamiyatlari, shirkatlarning asosiy
vositalari, nomoddiy va boshqa aktivlariga 
qo‘shish shuningdek boshqa korxona va tashkilotlarga qarz
berish tarzida berilgan debitor qarzlardir. Muddatiga qarab
moliyaviy qo‘yilmalar qisqa muddatli va uzoq muddatli 
bo‘ladi. Bundan tashqari, moliyaviy qo‘yilmalarni u yoki bu
kategoriyaga o‘tkazish qimmatli qog‘ozlarni sotib olish
maqsadiga bog‘liq. Masalan, bir yil 
ichida undan foyda olish va qaytadan sotish maqsadida sotib
olingan, qaytarish muddati bir yildan ortiq bo‘lgan, aksiya yoki
obligatsiyalar qisqa muddatli qo‘yilmalarga kiradi. Moliyaviy
qo‘yilmalar sodir bo‘lganligini tasdiqlovchi hujjatlar bo‘lib
olingan 
aksiyalar, turli sertifikatlar, obligatsiyalar, amalga oshirilgan
qo‘yilmalar summasiga berilgan guvohnomalar, qarz berish
bo‘yicha shartnomalar hisoblanadi. 
Korxonaning amalga oshirgan qo‘yilmalariga bo‘lgan huquqini
tasdiqlovchi hujjatlari olinmagan moliyaviy qo‘yilmalar mablag‘lari
alohida hisobga olinadi. Qimmatli qog‘ozlar sotilganligini
tasdiqlovchi hujjatlarga obligatsiyalar va berilgan qarzlarni
qaytarilganini tasdiqlovchi oldi – sotdi dalolatnomasi, to‘lov
topshiriqlari kiradi. Moliyaviy qo‘yilmalar hisobi 5800 – «Qisqa
muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» va 0600 –
«Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar»da
yuritiladi. Uzoq muddatli investitsiyalar hisobini ko‘rib chiqamiz.
0600 – «Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi
schyotlar» aktiv, pulli, Debet saldosiga ega bo‘lib, u oy boshiga
bo‘lgan moliyaviy qo‘yilmalar summasini ko‘rsatadi. Bu
schyotning Debetida: qimmatli qog‘ozlarni sotib olish, boshqa
korxonalarga  qilingan qo‘yilmalar, berilgan qarzlar summasi
bo‘yicha sodir bo‘lgan muomalalar aks ettiriladi. Krediti bo‘yicha
– qimmatli qog‘ozlarni qaytarish, sotish, qaytarilgan qarz
summalar bo‘yicha sodir bo‘lgan muomalalar aks ettiriladi. 
mumkin.

---

O
‗zbekiston Respublikasining amaldagi qonuniyatlariga binoan AJlarda dividend to‗lovlarining
manbasi deb quyidagilar belgilab qo
‗yilgan: hisobot yilida AJ olgan sof foyda so‗mmasi; o‗tgan
davrlarda olingan lekin taqsimlanmagan foyda so
‗mmasi; shu maqsad uchun maxsus tashkil
qilingan fondlar. Shuni qayd qilish lozimki, uchta manbadan oxirgisini, AJ aksiyalarga to
‗lash
uchun mablag
‗‗i bo‗lmaganda, faqat imtiyozli aksiya egalariga va‘da qilingan dividend
miqdorini to
‗lash uchun foydalanishi mumkin. Ikkinchi manba, ya‘ni taqsimlanmagan foyda
AJlarda unchalik katta so
‗mmani tashkil qilmaydi. Demak, nazariy jihatdan olib qaraladigan
bo
‗lsa, dividend to‗lovlari uchun faqat sof foyda so‗mmasi ishlatiladi.―Dividend chiqishi‖
koeffitsienti oddiy aksiyalarga to
‗g‗ri kelayotgan dividend so‗mmasining, har bir oddiy
aksiyaga to
‗g‗ri kelishi mumkin bo‗lgan foyda so‗mmasiga nisbati bilan aniqlanadi. Dividend
siyosatining ushbu usulida 
―dividend chiqishi‖ koeffitsientning miqdori o‗zgarmas deb
qaraladi. Bu usulga asosan, agarda AJ hisobot yilini zarar bilan yakunlagan bo
‗lsa, umuman
dividend to
‗lmasligi mumkin. Natijada aksiyalarning bozor kursi ham keskin tushub ketadi va
kompaniyaning reytingi pasayib ketishiga olib keladi
Dividendlar hisobi.

---

Daromad davlat tomonidan
chiqariladigan Obligatsiya
bo
ʻyicha yutuq, kompaniyalar
Obligatsiyalariga foiz shaklida
to
ʻlanadi. Obligatsiya
uyushtirilgan savdo orqali
(birjalarda) va erkin
joylashtiriladi. Obligatsiya
moddiy yoki pul mablag
ʻi
evaziga kafolatlangan yoki
kafolatlanmagan, ya
ʼni
Obligatsiya chiqaruvchilarning
chin so
ʻzi va obroʻsi bilan
ta
ʼminlangan yoki
ta
ʼminlanmagan boʻlishi
mumkin.
Obligatsiyalar bo‘yicha
muomalalar hisobi.
Obligatsiya (lotincha: obligatio
— majburiyat) — qiymatiga
nisbatan egasiga (qat
ʼiy
belgilangan daromad
keltiruvchi) qimmatli qog
ʻoz,
qarzni qaytarib berish va foiz
to
ʻlashni tasdiqlovchi
majburiyatnoma. Fond
birjalarida sotiladi. Obligatsiya
aholi, korxona va tashkilotlar
qo
ʻlidagi pul mablagʻlarini
to
ʻplab, biror maqsad yoʻlida
safarbar etish uchun
chiqariladi. Obligatsiya, asosan,
davlat, mahalliy va korporatsiya
Obligatsiyalariga bo
ʻlinadi. 
Ba
ʼzi Obligatsiyalar
konvertirlanadi (Obligatsiya egasi
uni boshqa Obligatsiyaga
almashtirib olish huquqiga ega
bo
ʻladi). Obligatsiyaning bozor
narxi uning nominalidan yuqori
yoki past bo
ʻladi.
Zayom Obligatsiya ilk bora 17-asr
boshlarida Angliyada chiqarilgan
bo
ʻlib, keyinchalik jahonning bir
qancha mamlakatlarida
muomalaga kiritilgan. Ular,
asosan, davlat hamda
aksiyadorlik kompaniyalari
tomonidan chiqarilib, ssuda
kapitali bozorida erkin
muomalada bo
ʻlgan.

---

Aksiyalarning chiqarilishi va
sotilishining hisobi.
Aksiya (nemischa: Aktie; niderlandcha: Actie; lotincha: actio — farmoyish;
ruxsatnoma, faoliyat) — aksiyador jamiyat chiqargan qimmatbaho qog
ʻoz. Oʻz
egasining aksiyadorlar jamiyati kapitalida hissasi borligini va shunga muvofiq,
topilgan foydaning bir qismini dividend shaklida olishini, uni boshqarishda ishtirok
etish huquqini tasdiqlaydi. A. qimmatli qog
ʻozlarning keng tarqalgan qismi,
hissabay qog
ʻozlar turkumiga kiradi. A. chiqargan jamiyat emitent, uni sotib
olganlar esa investorlar deb ataladi. A. dastlab emitent tomonidan birlamchi
bozorda sotiladi, so
ʻngra u ikkilamchi bozorda (fond bozorida) qaytadan oldi-
sotdi etiladi. A. bevosita emitent yoki vositachilar tomonidan sotiladi. A. davlat
korxonalari aksiyador jamiyatlarga aylantirilgan chog
ʻda va yangidan
aksiyadorlar jamiyatlari tuzilgan paytda chiqariladi. O
ʻzbekistondagi A. davlat
mulkini aksiyadorlash jarayonida 1989-yildan boshlab chiqarilgan. A. egasining
nomi yozilgan va taqdim etgan kishiga tegishli A.ga bo
ʻlinadi. Oʻzbekistonda aholi
orasida birinchi turdagi A. tarqalgan. A. oddiy va imtiyozli turlarga bo
ʻlinadi.
Oddiy A. dividend miqdori kafolatlanmagan, lekin aksiyadorlar majlisida ovoz
berish huquqini ta
ʼminlovchi A.; imtiyozli A. dividend oldindan belgilangan, lekin
ovoz berish huquqini ta
ʼminlamaydigan A. egasining oʻzida yoki depozitariylarda
saqlanadi. Mas, 1995-yilda "Vaqt" milliy depozitariysida 2040 aksiyadorlik
jamiyatlarining umumiy nominal miqdori 4 mlrd. so
ʻmlik aksiyalari saqlandi.
Aksiya — bu uning egasi hissadorlik jamiyati kapitaliga o
ʻzining maʼlum
hissasini qo
ʻshganligiga va uning foydasidan dividend shaklida daromad
olish huquqi borligiga guvohlik beruvchi qimmatbaho qog
ʻozdir. Bundan
tashqari, aksiya korxonani boshqarishda qatnashish huquqini ham beradi.
O
ʻzbekistonda aksiyalar, Markaziy depozitariy, Kapital bozorini
rivojlantirish agentligi — hozirda Moliya vazirligi tarkibidagi department,
shuningdek, openinfo.uz — korporativ axborot yagona portali va
ma
ʼlumot oshkoraligini taʼminlovchi boshqa vositalar yordamida
muomalaga kiritiladi[2].
Aksiyalar maxsus tovar sifatida sotiladi va sotib olinadi, shu sababli
o
ʻzining narxiga ega. Aksiyada ifodalangan pul summasi uning nominal
qiymati deyiladi. Aksiyaning fond bozorida sotiladigan narxi aksiya kursi
deb atalib, u olinadigan dividend miqdoriga to
ʻgʻri mutanosib, foiz
miqdoriga esa teskari mutanosiblikda bo
ʻladi. Xaridor aksiyani undan
olinadigan daromadi bankka qo
ʻyilgan puldan keladigan foizdan kam
bo
ʻlmagan taqdirdagina sotib oladi.