Xalqaro kapital harakatining mohiyati va xalqaro moliya bozorining tarkibiy tuzilishi

Xalqaro moliya bozorini tartibga solish usullari va

mexanizmi
Xalqaro moliya bozorini tartibga solishdan ko‘zlangan asosiy maqsad quyidagi lard an iborat:

• 
  moliya bozori barclia sektorlarini moliyaviy barqaror bo‘lisliiga ko'maklashish (foiz stavkalarini, moliyaviy. investitsion va sug‘urta faoliyat idagi risklami tartibga solish);
  
• 
  inflyatsiyasiz iqtisodiy o‘sishni t a'm in lash (targetirlangan inflyatsiya, valuta kurslari va pul massasini tartibga solish);
  
• 
  tarmoqlararo va davlatlararo kapital harakatini (pul oqimi­ni) ta’minlash (valuta kurslari va tolov balansini tartibga solish);
  

• 
  moliya bozori barcha sektorlarida moliyaviy xavfsizlik tizi- mini shakllantirish.
  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliya bozorini rivojlanishiga qarab, uning ishtirokchi lari faoliyat ini ikki xil tartibga solish amaliyoti taraqqiy topgan, ya’ni ufar davlat va bozor munosabat- lariga mos yoki bozor orqali tartibga solish shakllari hisoblanadi. Moliya bozorini bozor orqali tartibga solish iqtisodiyotning qiy- mat va talab-taklif qoiutniga asoslanadi. Moliya bozorida ushbu qonun la riling amal qilishi raqobat niuhitida jahon iqtisodiyoti ehtiyojlariga mos ravishda xalqaro moliyaviy oqimlarni ta’minlab beradi. Iqtisodiy agentlar alohida moliyaviy vositalar narxining (kursi yoki foiz stavkasi) o'zgarislii, shakllanislii orqali ularni so- tib oluvchi lar ning talablarini va ularga boigan taktifni a n iql ay- dilar. Bunda xalqaro moliya bozori o‘zini-o‘zi tartibga soluvchi tizim sifatida nanioyon boladi.
Iqtisodiyot sektorlaridagi turli bozortarga o‘xshab, moliya bozori ham o‘z-o^lzini tartibga solish imkoniyatiga qaramasdan mutlaq barqaror tizim sifatida namoyon bolmaydi, turli sharoit- larda tizimning turli kamchiliklari oshkor boiadi. Moliya bozori ko‘plab subyektiv omillar, ya’ni siyosiy, ijtimoiy, informatsion, madaniy va boshqa omillar ta’sirida har doim ham o‘z-o‘zini tar­tibga solish qobiliyatiga ega emas. Bunday holatda davlat ara- lashuvi talab etiladi. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, xalqaro moliya bozori rivojlanishining zamonaviy bosqichida ham monetarizm va keynschilik tamoyillaridan birgalikda foydalanib, jarayonlarni tartibga solish maqsadga muvofiqdir.
Moliya bozorini davlat va bozor orqali tartibga solinishi o‘zaro bir-birini toidirib boradi. Birinchidan, raqobat asosida bozorda rivojlanish uchun rag^lbat paydo boladi (monetarchi- larlar g‘oyasi), ikkinchidan moliya bozorini bozor orqali tar­tibga solislida yuzaga kelgan ziddiyatlarni oldini olishda dav­lat turli chora-tadbirlari bilan ishtirok etadi (yangi keynschilik g‘oyasi). Iqtisodiy inqirozlar, urushlar, siyosiy nizolar, iqtisodi­yot ning toialigicha beqarorligi sharoitida davlat orqali tartibga solish katta o‘rin tutsa, moliyaviy-iqtisodiy holatni yaxshilash, modernizatsiyalash, innovatsiyalarni ya rat ish uchun moliya bo­zorini erkinlashtirish, raqobat ni kuchaytirishga katta e’tibor beriladi, bu esa tartibga sol ish ning bozor mexanizmi orqali ta’minlanadi. Bozor mexanizmi orqali moliya tizimini tartibga solish bo'yicha hukumat doimo o‘z nazorat ini olib boradi, zarur bolganda unga ko‘mak beradi, sharoit yaratadi.
Moliya bozorini davlat va bozor mexanizmi orqali tartib­ga solish usullarini quyidagi mantiqiy juftliklarga birlashtirish mumkin:

• 
  iqtisodiy tizim xususiyatiga ко‘га: bevosita (mazkur bo­zorning barcha segmentlariga bir xilda ta’sir etuvchi huku- mat, halqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilingan farmon, farmoyish va qarorlar, qonuniy-huquqiy, me'yoriy hujjatlar qo‘ finish ida) va bilvosita (xalqaro moliya bozor id a iqtisodiy shart-sharoitlar qanchalik erkin bolsa, shiinchalik ushbu bo- zorga bilvosita ta’sir etish darajasi kengayib boraveradi, ya’ni iqtisodiy agentlar manfaatiga qaratilgan tartibga solish usullari bozor qonuniyatlari orqali amalga oshiriladi. Masalan, Marka- ziy banklarning ochiq bozor, xorijiy valuta lar bilan bog'liq in- lervensiya, svop operatsiyalari, hisob (qayta moliya lash) stavka- sini o'zgartirish, majburiy zaxira me’yorlarini o‘zgartirish, REPO va h.k. kabi) usullar;
  

• 
  bozor turi, ко‘1 ami va uning segment lar iga ko‘ra: u mu­ni iy (bozorning barcha segment 1 ariga birdek ta’sir etuvchi) va maxsus (bozorning alohida bir segment iga ta'sir etish uchun qo‘llaniladigan) usullar;
  

~ amal qilish muddatiga коЧа: tarkibiy (o‘rta va uzoq mud- datli, stralegik maqsadlarni amalga oshirishga moMjallangan) va joriy (bozorga operativ (tezkor) ta’sir etishga mo‘lja!!angan, tak- tik) usullar.
Shuni ham ta’kidlash lozimki, yuqoridagi barcha usullar moli­ya bozor ida sinxron tarzda, ya'ni bir-biriga mos hoi da o'zaro bir- birini toldirib ishlaydi.
Xalqaro moliya bozorjdagi investitsiyalar oqimini tartibga solishda xalqaro moliya tashkilotlari, davlatlararo tashkilotlar hamda nodavlat institutlari muhim o‘rinm egallashadi. Bunday tashkilotlarga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  BMTning maxsus tashkilotlari (XVF, jahon banki guruhi, YuNCTAD — BMTning savdo va taraqqiyot bo'yicha konferen- siyasj, YuNtDO — sanoat rivojlanishi bo‘yicha taslikilot, xalqaro savdo palatasi, xalqaro fond birjalar federatsiyasi);
  

-- qimmatli qog'ozlar komissiyasi bo‘yicha xalqaro taslikilot;
-■ moliya bozori ustidan nazorat organ la rining xalqaro tash- kiloti;

• 
  kreditorlarning Parij va London klublari;
  
• 
  mintaqaviy moliyaviy tashkilotlar.
  

Xalqaro moliya bozorini tartibga solishda huquqiy asos boMib xalqaro konvensiyalar va kodekslar, xalqaro investitsion kelishuvlar hamda XVF, Jahon banki guruhi, YuNCTAD huj- jatlarida chet el investorlarining ma’lum bir faoliyat bilan shug‘ullanish qoidalari belgilangan turli xil yo'riqnomalar hi­soblanadi.
Shunday qilib, hozirgi davrda xalqaro moliya bozorini tartibga solish usullarini mantiqiy izchil tizimi amal qilmoqda. Xalqaro moliya bozorida asosiy tartibga soluvchi organ lar sifatida huku­mat va xalqaro moliyaviy institutlarni, ya’ni XVF, jahon ban­ki guruhi, xalqaro qarzdorlik masalalarini hal qtluvchi klublar, mintaqaviy banklar, xalqaro, liududiy, mahalliy investitsion va sug'urla kompaniyalari, tond va valuta birjalari, alohida mam­lakatlarning markaziy banklari, davriy ravishda tashkil etiladi­gan xalqaro moliyaviy-iqtisodiy anjumanlar va konferensiyalarni ko‘rsatish mumkin.
Xalqaro moliya bozorini tartibga soluvchi usulni joriy davr uchun eng maqbulini tanlab olish bozor segmenti va iqtisodiy tizim turiga, iqtisodiyot ning beqarorlik darajasiga bog‘liqdir. Bo- zordagi holatni aniqlash uchun xalqaro moliyaviy tashkilotlar kundalik moliyaviy monitoring olib borishadi. Hozirda moliya bozorini tartibga soluvchi u yoki bu usulni qollash elektron alo- qa vositalari yordamida o‘tkaziladigan monitoring natijalariga bog'liq bo'lmoqda.
Moliyaviy inqiroz davrida moliya bozoriga boigan ishonchni tiklash va mustahkamligini oshirish uchun uni tartibga solish mexanizmlarining samaradorligini oshirish zarurati ortib boradi.
Xalqaro moliya bozorini tartibga solish mexanizmlari o‘z taraqqiyot yo'Iida uch bosqichni bosib o‘tgan:

1. 
   1867—1944-yillar — xalqaro moliya bozori o^lzint-o‘zi tartib­ga solish rejimida faoliyat yuritgan;
   
2. 
   1944—1976-yillar — xalqaro moliya bozori qat’iy tashqi bevosita tartibga solish rejimida amal qilgan;
   
3. 
   J976-vildan hozirgi vaqtgacha — o‘zini-o‘zi tartibga so­lish va tashqi tartibga solish rejimlari uyg‘unligida faoliyat yuril- moqda.
   

Bugungi кunda xalqaro moliya bozorini tartibga solish oltin­ning rasman demonetizatsiyalanishi. bozorni tartibga sol ish ning bevosita va bilvosita usuilarinmg qoNlanishi, erkin suzib yurtivclii kurslar rejimi orqali tartiblash, XVF va boshqa xalqaro tartibga soluvchi organ lar, katta I ik davlatlari sammit lar idagi turli qarorlar va kelisluivlarni o‘zida aks enirmoqda.