Xalqaro kapital migratsiyasi reja

Portfel investitsiyalari yirik korporatsiyalar, markaziy va xususiy banklar tomonidan chikariladigan obligatsiya zayomlarini moliyalashtirish uchun xorijiy kapitalni jalb kiluvchi muxim manbadir. Xorijiy portfel investitsiyalari jalb kilishda odatda yirik investitsion banklar vositachilik kiladilar.
Portfel investitsiyalarining xarakatiga kup jixatdan aloxida davlatlarda obligatsiyalar uchun tulanadigan foiz stavkalaridagi fark taʼsir kiladi.
Urushdan keyingi davrda kapital eksporti strukturasida sezilarli uzgarishlar ruy berib jaxon xujaligi rivojlanishining uziga xos tomonlarini namoyon kildi. Ulardan eng muximi 70-80-yillarda xalkaro kreditlarning usishi va kapitalning kredit-moliya soxasi paydo bulganligidir. Ssuda kapitalining roli keskin oshdi.
Xalkaro ssuda kapitali bozori: a) pul bozori; b) kapital bozoriga bulinadi.
Pul bozori bu vsosan kiska muldatli kreditlar (1 yilgacha) bozoridir. Bunday kreditlar aylanma mablaglar yetishmovchiligini koplash uchun ishlatiladi. Kapital bozori uzida bank kreditlari va uzok muldatli kreditlarni namoyon kiladi. Ular vsosan obligatsilar chikarish va sotib olishni namoyon kiladilar.
60-yillarda xalkaro ssuda kapitali bozori uchun kiska muldatli kreditlar xarakterli edi. 70-80-yillarda urta va uzok muldatli kreditlar xajmi keskin kupaydi. Urta va uzok muldatli kreditlar asosiy kapitalni tuldirish, aksiyalar sotib olish, filiallar tashkil kilish, xorijiy iyevestitsiyalarni kurish va taʼmirlash uchun foydalaniladi. Bosh zayomchilar sifatida odatda yirik korporatsiyalar katnashadilar (5-jadvalga karang).

5-jadval
1989-1993-yillarda jaxon kapital bozoridagi eng yirik kreditor va zayomchilar (natijaga nisbatan % xisobida)

Kreditorlar	Zayomchilar
Yaponiya 53 Shveysariya 8 Tayvan 6 Gollandiya 6 Germaniya 5 Gonkong 5 Belgiya 4 Xitoy 2 Kolganlar 11 Jami 100,0	AKSH27 Buyuk Britaniya 9 Kanada 8 Meksika b Saudiya Arabistoni 6 Ispaniya 5 Italiya 5 Avstraliya 5 Kolganlar 29 Jami 100,0

1995-yilda xalkaro kapital bozorlarida kreditlash xajmi soxasida yangi rekord urnatildi. Iktisodiy xamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IXRT)ning malumotlariga Karaganda, muldatli va muldatsiz zayom olishning barcha turlari buyicha kelishuvlar 1994-yildan 258 dan 388 mlrd. doll.ga oshdi. Sinditsiyalangan kreditlarning moliyalashtirishning umumiy xajmidagi ulushi 29% ga yetib eng muxim xalkaro moliya vositasiga aylandi.

80-yillarda loyixali moliyalashtirish, yaʼni yirik kreditlarni anik sanoat obyektlari uchun berish kabi ssuda kapitali shakli faol ishlatildi. Amalda bu shakl tugridan-tugri investitsiyalar bilan bir xildir.
Portfel investitsiyalari va kreditlar shaklida kapital olib chikishning taʼsiri masalasi xakida gapirganda uning ikki tomonlama taʼsirini taʼkidlash joizdir. Bir tomondan xalkaro kapital kayta ishlashi taʼminlanadi. Uning baynalminallashuvi va moliya bozorlari integratsiyasi sharoitida xalkaro iktisodiy alokalar mexanizmining samaradorligi ortadi. Ikkinchi tomondan nazorat kilinmaydigan kapital okimlari davlatlar tulov balansi barkarorligini buzilishiga va valyuta kurslarining sezilarli uzgarishga olib keladi. Uz navbatida xorijiy kapitalning sezilarli import kilinishi milliy kapitalning sikib chikarilishiga olib kelishi mumkin.
Sanoati rivojlangan davlatlar tomonidan kolgan dunyoga tekin, shuningdek imtiyozli kreditlar shaklida kursatiladigan iktisodiy yordamni jaxon davlatlariga yordam berish buyicha dunyoda 2-urinda (Yaponiyadan keyin) turadigan AKSH misolida kurib chikish mumkin. Masalan, “Xorijiy davlatlarga yordam xakidagi” Konunga muvofik, AKSH 1994 - moliya yilida yordamga 13 mlrd. doll. assignatsiya kildi (76% iktisodiy va 24% xarbiy maksadlarga). Kredit oluvchilar ruyxatida birinchi urinda Isroil (3 mlrd. doll.), ikkinchi urinda Misr (2,1 mlrd.doll.) turadi. Yordamning b5%i tekin va 35%i imtiyozli kreditlarda). Iktisodiy yerdamning eʼlon kilingan maksadlari AKSH milliy xavsizligini taʼminlash; ochik bozor iktisodiyoti tizimini urnatishga yordam berish; demokratiya rivojlanishiga yordam berish.
Kapital olib chikishning zamonaviy uziga xosliklari, tendensiyalari 70-yillar boshida faollashgan va kuchayoyatgan kapital bozorlari baynalminallashuvi bozor iktisodiyotini davlatlar urtasida doimo oshib borayotgan kapital okimi xajmida namoyon bulmokda. Bu xakda tugridan - tugri va portfel investitsiyalarining umumiy usishi, uzok muldatli va kiska muddatli kreditlar xajmining usishi, yevrovalyutalar bozorida operatsiyalar mikyosining usishi va boshkalar guvoxlik beradi. AKSHlik tekshiruvchilarning maʼlumotlariga karaganda jaxondagi moliyaviy kapital 1993-yilda 3 trln. doll. ga baxolanardi (90-yillar boshiga nisbatan 3 marotaba kup). Bu kapitallar xususiy kullarda bulib 7 ta eng yirik sanoati rivojlangan davlatlarning umumiy yillik xukumat byudjetining 3/4 kismini tashkil kiluvchi summaga teng.
Juxrofiy-xududiy nuktai nazardan kapital olib chikish vsosan sanoati rivojlangan davlatlardan olib chikiladi. Sanoati rivojlangan davlatlar urtasida xam kapitalning faol migratsiyasi ruy bermokda.
Sanoati rivojlangan davlatlar doirasida kapital migratsiyasini bir necha darajada kurib chikish lozim:
1)“uchlik” davlatlari: AKSH - Garbiy Yevropa-Yaponiya urtasida; 2)aloxida sanoati rivojlangan davlatlar urtasida; 3) sanoati rivojlangan davlatlarning bir xil soxalari urtasida.
Kapital migratsiyasi subyektlari nuktai nazaridan makro va mikro darajalar farklanadi. Makrodaraja -kapitalning davlatlararo okimi. Statistikada u davlatlarning tulov balansida tasvirlanadi. Mikrodaraja - kapitalning xalkaro monopoliyalar ichida korporatsiyalar ichki kanallari orkali xarakati.
Urushdan keyingi davrda Garbiy Yevropa kapital migratsiyasining eng intensiv regioni bulib kolmokda. Kapital importi buyicha Yevropada ilgor urinni Buyuk Britaniya egallaydi. U amalda Yevropaga Garbdan xam Sharkdan xam kelayotgan xorijiy investitsiyalarning asosiy kismini egallab olgan. Angliyada 80-yillar oxirida YEI dagi AKSH aktivlarining 40% dan ortigi va Yaponiya investitsiyalarining 50% dan ortigi tuplangan. Xar yili 300 dan ortik xorijiy kompaniyalar Angliya iktisodiyotidagi investitsiyalarini kengaytiradilar. Angliyada xorijiy firmalar xisobiga ishlab chikarilgan maxsulotning 20% idan ortigi, bandlarning 15% i, davlat kayta ishlash sanoatida kuyilgan kapitalning 21%i tugri keladi. Ayni paytda bu 300 kompaniya Angliya firmalari umumiy sonining bor yugi 2% ini tashkil kiladi, xolos.
Yevropa kiʼasidagi eng yirik eksportyorlar YEI, Skandinaviya va Shveysariyadir. Ularning xorijiy investitsiyalari 1991-yilda 634 mlrd. doll.ni tashkil etardi. Garbiy Yevropa uz kapitallarini vsosan Shimoliy Amerikaga (1985-1990-yillarda 123 mlrd. doll.) va Sharkiy Yevropaga (usha yillarda 141 mlrd. doll.). Uz navbatida AKSH boshka sanoati rivojlangan davlatlar orasida jalb kilingan investitsiyalar va olib chikilgan kapital xajmi buyicha oldingi urindadir. 1994-yilda xorijiy firmalar AKSH iktisodiyotiga 60 mlrd. doll. kuydilar. AKSHning investitsiyalarga bulgan ichki extiyojlarining kariyb 1/3 kismi kapital importi xisobiga koplanadi. Investitsilarni YAIMga nisbatan foizlarda xisoblaganda 1994-yilda eng kup kapital Belgiya va Lyuksemburgga kirgan, eng yirik investor esa Niderlandiya bulgan. Shu narsa xarakterliki, ikki region - AKSH va Garbiy Yevropaning uzaro investitsiyalari bir xil ilgor soxalar: mashinasozlik va kimyo sanoatiga kuyiladi.
Jaxon tasnifida eng yirik kapital “donorlari” bulib 90-yillar boshida Yaponiya (53%), Shveysariya va Tayvan xisoblanardi. Eng yirik “zayomchilar” esa - AKSH (27%), Buyuk Britaniya, Meksika va Saudiya Arabistoni edi.
Kapital olib chikishning zamonaviy tendensiyalari orasida ishlab chikarish kapitali eksportining usib borayotgan axamiyatini ajratib kursatish lozim. Ishbilarmonlik faoliyatida portfel investitsiyalar ktnashishdan tugridan-tugri investitsiyalarga utdi. 50-yillardan boshlab tugridan-tugri xorijiy investitsiyalarni kazib chikarish sanoatidan kayta ishlash sanoatiga, shuningdek xozirda yangi kuyilmalar yillik xajmining 50% idan ortigi tugri kelayotgan xizmat soxasiga kayta yunaltirilishi ruy bermokda.
90-yillarning juda sezilarli tendensiyasi shundaki 1990-yilda bank zayomlari summasi 468 mlrd. doll.ni tashkil etardi, kimmatli kogozlar bozorida esa 756 mlrd. doll.. 1993-yil oxirida bu nisbat juda kup xususiy kapital tuplangan fond bozori xisobiga keskin uzgardi:
555 mlrd. doll. bank pullariga nisbatan 2,3 trln. doll. kapital bozori.
90-yillarda kapital bozorlari baynalminallashuvi jarayonining asosiy xususiyati namoyon buldi. U shundan iboratki, agar 70-80- yillarda baynalminallashuv jarayoni asosan rivojlangan bozor iktisodiyotidagi davlatlarni kamrab olgan bulsa, u 90-yillarda u rivojlanayotgan davlatlar 1-navbatda Janubi-Sharkiy Osiyo va Lotin Amerikasi davlatlariga xam tarkaldi. Bu ularning ichki moliyaviy saloxiyati, valyuta axvolining mustaxkamlanishi va ularning kreditga layokatligini usishi, milliy moliya bozorlarining rivojlanishi bilan boglik (1-diagramaga karang).
80 va 90-yillar boshining muxim tomoni rivojlanayotgan davlatlar urtasida va ayniksa “yangi industrial davlatlar” va kolgan rivojlanayotgan davlatlar urtasida kapital migratsiyasining faollashuvi xisoblanadi. Kapitallar bozorida xamon neft eksportyorlari - davlatlar tashkiloti (OPEK) faoldir. Masalan Kuvayt xususiy sektorining xorijdagi investitsiyalari 1995-yilda 100 mlrd. doll.ni tashkil etardi. Uz navbatida davlat kuyilmalari 30 mlrd. doll.ga yetadi. 90-yillarda tugridan-tugri investitsiyalarning rekordli xajmlari rivojlanayotgan davlatlarga asosan sanoati rivojlangan davlatlardan kelgan. 1993-yilda rivojlanayotgan davlatlardagi tugridan-tugri investitsiyalar xajmi 65 mlrd. doll.ni, 1994-yilda 74 mlrd. doll.ni tashkil etdi. Bu 1991-yilga nisbatan 2 barobar kup. Investitsiyalarning asosiy kup kismi Osiyo va Lotin Amerikasining 10-15 rivojlanayotgan davlatida tuplangan. Xitoy xorijiy investitsiyalarni jalb kilishda ancha yutuklarga erishdi. Bu kursatkich buyicha u AKSHdan keyin ikkinchi urinni egallardi - 1993-yilda 26 mlrd. doll. (1991-yilga nisbatan 6-marta kup).
Xorijiy kapitalni avvalo Xitoyning yukori surʼatlardagi iktisodiy usishi bilan taʼminlangan ishonchlilik va siyosiy barkarorlik jalb kiladi. Xitoy YAMMning usishi 10-135 ga teng. Xuldi shuningdek Osiyo “ajdarxo”lari va ayrim Lotin Amerikasi “Yangi industrial davlatlari” xam gurkirab usmokdalar.
Ayni paytda kambagallar katoriga kiruvchi rivojlanayotgan davlatlar kator ekspertlar fikricha sanoati rivojlangan davlatlar investorlari uchun ozrok kizikish uygotadilar. Bu davlatlar xisobiga tobora kamayayotgan tugridan tugri investitsiyalar okimi tugri keladi. 90-yillarda kam rivojlangan davlatlar xisobiga xorijiy investitsiyalarning 5-6%i tugri kelardi, xolos.
Kapital migratsiyasining zamonaviy tendensiyalarining muxim tomoni shundaki kapital davlatlarga zurlab tikishtirilmaydi, balki kapital jalb kilish uchun shavkatsiz rakobat boradi. Ayniksa, tekstil va tikuvchilik sanoatlariga kapital jalb kilish uchun rivojlanayotgan va sobik sotsialistik davlatlar urtasida 90-yillarda Sharkiy Yevropa va MDX davlatlariga xorijiy kapital okimi ortdi. Asosiy okim Chexiya, Vengriya, Polshaga bormokda (6-jadvalga karang). Masalan, 1990-1995-yillarda bu davlatlar 2,4 mlrd. doll. oldilar. Undan 50%i Vengriyaga tugri keldi. 1995-yilda Garbning Sharkiy Yevropadagi investitsiyalarining umumiy xajmi 10 mlrd. doll.ni tashkil kildi. Undan 2 mlrd. doll.ni Rossiya oldi. Asosiy kismni nisbatan yaxshi xolatda bulgan, isloxotlar yulida ilgarirok ketgan davlatlar oldilar. Bu jaxon xujaligida xususiy kapital xarakatiga xos bulgan umumiy tendensiyadir. Vakt va uni kuyish joyidan katʼiy nazar siyosiy barkarorlik, minimal iktisodiy xatar, maksimal foydalilik xususiy kapital uchun uzgarmas yunalishdir. Bu fikr xususiy kapitalning rivojlanayotgan davlatlarda uzini tutishi bilan xam tasdiklanadi.