Xalqaro mintaqashunoslik fanidan

Mavzu: Kirish.“ Xalqaro mintaqashunoslik” fan va o’quv kursi sifatida.

1. «Mintaqa» tushunchasi va uning tasnifi

2. Mintaqaviylashuvning nazariy masalalari
3. Mintaqalar tasnifi
Mintaqa quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak:

• 
  umumiy tarixiy rivojlanish;
  

o‘ziga xos muayyan madaniy xususiyat;

yagona va birbiriga tutash georgafik hudud;
iqtisodiyotining o‘xshashligi;
mintaqaviy xalqaro tashkilotlar doirasida birgalikda faolit yuritish.

Garvard universiteti professori Jozef Nayning ta’rifiga ko‘ra, jo‘g‘rofik makon qo‘shni davlatlar o‘zaro bog‘liqlikda bo‘lgan vaqtdagina mintaqaga aylanadi.O‘zaro bog‘liqlik mintaqa ichida savdo oqimlari va diplomatik harakatlarning kuchayishiga olib keladi.

Komarovning «Mintaqalar infratuzilmasi» asarida mintaqaga quyidagicha ta’rif beriladi: Mintaqa bu qandaydir alomat va hodisalar majmui bo‘yicha ajratilgan hudud (akvatoriya) va hududiy bo‘linish tizimida birlik sifatida namoyon bo‘ladi.
Rus olimi Gladkiyning fikriga ko‘ra, Mintaqa deganda yirik tabiiy –jo‘g‘rofik, iqtisodiy-jo‘g‘rofik, geosiyosiy va boshqa taksonlar anglanadi. Boshqa bir rus olimlari mintaqa tushunchasiga boshqa ta’riflarni keltirishadi. 1983 yil E.B.Alayevning tavsifiga ko‘ra, boshqa hududlardan o‘z unsurlari bilan farq qiluvchi tarkibiy unsurlari o‘zaro bog‘langan yaxlitlikka ega hududga Mintaqa deb hisoblagan. Rus olimi Makarevich 1997 yilda umuman boshqa bir fikrni aytadi.Unga ko‘ra mintaqa -er ,havo.flora ,fauna va insonlardan iborat kompleks, unda unsurlar bir-biri bilan alohida munosabatda bo‘ladi. Mintaqa bir biriga yaqin davlatlar guruhi bo‘lib , u yerda alohida iqtisodiy –jo‘g‘rofik birlikka ega, milliy tarkib va madaniy jihatdan yaqin yoki ijtimoiy-siyosiy qurilish jihatidan bir tipga mansub hudud. Ta’riflardan shu xulosa kelib chiqadiki, mintaqaning asosiy xususiyati jo‘g‘rofik yaqinlik, yaxlitlik va o‘zaro bog‘langanlikdir.
Globallashuv barcha hududlarning bevosita aloqasi sifatida qabo’l qilinmasligi lozim. Dunyo tizimlarini tahlil shunday xulosaga kelish mumkinki, birinchi o‘rinda dunyoning “markaziy” hududlari, davlatlari va periferik hududlar o‘rtasidagi noteng munosabatlar global oqimlarni vujudga keltiradi (Mvrdal. 1957; Wallerstein. 1974; Grasland and Van Hamme. 2010; Van Hammeand Pion. 2012).
Biroq, inson va iqtisodiy omillaring hayot davomiyligi faqatgina aniq geografik omilga bog‘liq emas, shuningdek, kuchli tarixiy omilga, jumladan, jamoaviy va xususiy aktorlarga bog‘liqdir. Bu omillar ularni uzoq yashashiga yordam beradi. Bunga qo‘shimcha tarzda regionalizatsiya siyosiy jarayon bo‘lib, bu yangi regionalizm deb ham ataladi, u makro-mintaqaviy darajadagi hamkorlik va integratsiyani nazarda tutadi(Storper, 1997; Hettne, 1995). Ko‘pgina makro-mintaqaviy kelishuvlar iqtisodiy aloqalar, ayniqsa, erkin savdo kelishuvlaridan iborat. Shu sabali, bir xil makro-mintaqaviy tizimga bog‘liq bo‘lgan davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarning yuqori sifati tovarlar va kapitallar aylanmasiga asoslangan siyosiy qarorlar orqali yanada kengaytiriladi. Chunki iqtisodiy integratsiyaga hukumat mexanizmiga bog‘liq bo‘lgan siyosiy integratsiya sherik bo‘lgan.
Bu bilan bog‘liq birinchi asosiy muammo – hududiy strategiya sifatida regionalizmda regionalizatsiya jarayonlari bilan aloqaviy mosligi bo‘lgan darajasidir. Boshqacha qilib aytganda, real inson va iqtisodiy oqimdan ko‘tarilayotgan funksiyaviy makro-hududlar siyosiy hududiy shartnomalarning geografiyasiga mos keladimi? Yevropa holatida biz shuni topdikki, javob aniq tarzda “yo’q”. Yevropa bo‘ylab chuqur va funksional tarzda integratsiyalashgan jahonning bir qismi bo‘lgan funksional Yevropa YeI ga a’zo bo‘lmaganlar (Islandiya, Norvegiya, Shvetsariya, G‘arbiy Bolqon davlatlari) hamda Yevropaning sharqiy, janubi-sharqiyva janubiy “qo‘shnilari”, mos tarzda sobiq SSSR davlatlari, o‘z ichiga olish uchun nafaqat Yevropaning siyosiy, balki an’anaviy cheklovlari ostida bo‘ladi. Shimoliy Afrika bilan birgalikda Turkiya va Yaqin Sharq ham (Grasland va Van Hamme. 2011). Bu barcha hududlarda inson oqimi atamasi sifatida YeI hududi bilan kuchli funksional aloqalar mavjud. FDI, tovarlar va xizmatlar savdosi yoki havo aloqalari mavjuddir. Biroq, bu aloqalar muvozanatga solinmagan va “aniq va ikkinchi darajali” aloqalar singari siyosiy-iqtisodiy o‘ylashlardan tasvirlanishi mumkin. Shimoliy-sharqiy va Shimoliy Yevropaning asosiy davlatlari asosan o‘rtacha va yuqori texnologik miqdori bilan xizmat va tovarlarni sotadi, ular xom materiallarni (Rossiya, Algeriya, Liviya va boshqalardan), asosan energiyani va past-qo‘shilgan qiymatni ishlab chiqaruvchi tovalarni(Marokash, Tunis, Misr va Turkiyadan) sotib oladi. Inson oqimi uchun, asosan studentlar va sifatli ishchilar hali ham imkoniyatlar zamini sifatida qabo’l qilingan G‘arbiy Yevropa orqali o‘ziga jalb qilinadi, turistlar oqimi esa qarama-qarshi yo’nalishni oladi. Natijada, Yevropa uning qo‘shnilariga muhimroq ko‘rinadi. Umumiy olganda, funksional aloqalarni qabo’l qilishda YeI chegaralari umumiy holatda uning chegaralari ulkan tarzda masofa bilan kamayishi ostida Yevropa ta’sirida tushunarsiz ko‘riladi, ammo ular, shuningdek, assimetrik sifatida ko‘riladi va bu chegaralar bo‘ylab inson va iqtisodiy oqimlar muvozanatlashmagan.

Fanning maqsadi– talabalarni mintaqashunoslikka doir asosiy siyosiy nazariy konsepsiyalar, fanning metodologik jihatlari va paradigmasi bilan tanishtirish; xalqaro munosabatlar va jahon siyosati subyektlarining manfaatlari, maqsadlari va olib borayotgan siyosatini aniqlash va kuzatishga o‘rgatish; jahon siyosatida mintaqaviylashuv jarayonlarini boshqaruvchi qonuniyatlarni ochib berish; jahon siyosatining bugungi kun hususiyatlarini jahon tartibosi nazariyasi orqali ko‘rsatib berish.

Fanni vazifasi -buyuk qudratli davlatlarning mintaqaviy va global miqyosda olib borayotgan siyosatini tahlil qiladi; jahon siyosatida xalqaro tashkilotlarning o‘rni va rolini ko‘rsatib beradi; turli mintaqalarda, shu jumladan Markaziy Osiyoda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni tushuntirib beradi; zamonaviy jahon siyosatidagi eng dolzarb muammolarni ochib beradi va ularni qanday tahlil qilish mumkin ekanligini o‘rgatishdan iborat.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1.Mintaqashunoslik fani maqsad va vazifalari?
2.Fanning predmeti?
3. Mintaqa tushunchasi nimani anglatadi?
4. Mintaqaviy munosabatlar tasnifi?