Xalqaro nordik universiteti

---

XALQARO NORDIK UNIVERSITETI
ESSE
ESSE
ESSE
Maktabgacha ta'lim tarbiya pedagogikasining fan sifatida
rivojlantirish bosqichlari
Bajardi: MADRAXIMOVA DILFUZA
MMT-723

---

Anonatsiya:
Maktabgacha ta'lim tarbiya pedagogikasining fan sifatida rivojlantirish
bosqichlari
Reja:
1. Maktabgacha pedagogikaning predmeti va uning vazifalari.
2. Maktabgacha tarbiya pedagogikasining boshqa fanlar bilan
bog‘liqligi.
3. Pedagogik ilmiy tadqiqot metodlari.
Kirish:Maktabgacha pedagogikaning predmeti va uning vazifalari
Insonni har tamonlama barkamol etib tarbiyalash, xalqimizning azaliy
orzusi bo‘lib, ajdodlarimiz ma'rifat, ma'naviyat va madaniyat qanday qilib
yosh avlodga o‘rgatish – ularni komillikka yetaklash yo‘llari, qonun-
qoidalarini muttasil izlaganlar. Bu esa pedagogika fanini maydonga
kelishiga sabab bo‘lgan. Chunki insonni ma'rifatli va ma'naviy komillikka
erishishi pedagogika fanining yetakchiligida amalga oshiriladi.
Asosiy qism: Pedagogika - grekcha so‘z bo‘lib, «bola yetaklovchi» -
ma'nosini bildiradi. Insonlarni ma'rifiy va ma'naviy barkamollikka
munosabatlarni o‘zgartirib borishi natijasida pedagogika fani xalq orasida
o‘z mavqyeiga ega bo‘ldi. Shu tariqa insonni tarbiyalovchi fan sifatida
pedagogika dunyoviy fanlar tizimi qatoridan alohida o‘rin egallagan. Uning
bosh masalasi tarbiyadir. Bundan uch ming yillar ilgari Zardushtiylik
dinining muqaddas kitobi «Avesto»da ta'lim-tarbiya masalalariga katta
ahamiyat berilgani holda, uning ibodatxonalari qoshida maktablar tashkil
etilib, kohinlar tomonidan bolalarning ta'lim-tarbiya tizimi ishlab chiqilgan.
Bu ta'lim-tarbiya tizimi quyidagi tartibda amalga oshirilgan: diniy va axloqiy
tarbiya, jismoniy tarbiya, o‘qish va yozishga o‘rgatish.
Ota-bobolarimiz
azal-azaldan
bola
tarbiyasiga
alohida
e'tibor
qaratganlar. Imom al-Buxoriy, Iso at-Termiziy, Abu Rayhon Beruniy, Az-
Zamaxshariy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid – Cho‘lpon, Abu Ali Ibn Sino,
Alisher Navoiy singari ulug‘ olimu adiblar, fozilu-fuzalolar ta'lim-tarbiya
borasida ko‘p asarlar bitganlar. Sharq pedagogikasining asoschilari Abu
Nasr Farobiyning «Fozil odamlar shahri», Yusuf Xos Xojibning «Qutadg‘u
bilig» asari, Alisher Navoiyning «Maxbub ul-qulub»i, Kaykovusning
«Qobusnoma»si kabi asarlar bunga dalildir.
Mazkur ta'limiy asarlarda inson shaxsini ma'naviy kamolga yetkazish
yuksak xulq-odob, ilm-fanni egallash asosidagina amalga oshirish mumkin,
degan g‘oya ilgari surilgan. Haqiqiy bilimga asoslangan ta'limiy uslub
shakllanadi, natijada ta'lim-tarbiya olimlar diqqat markazida bo‘ldi.
Farobiy ta'lim-tarbiyaga bag‘ishlangan asarlarida inson takomilida
ta'lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e'tibor berish zarurligi, ta'lim-
tarbiya usul va uslublari haqida fikr yuritilgan. «Fozil odamlar shahri», «Baxt
saodatga erishuv to‘g‘risida», «Ilmlarning kelib chiqishi» kabi maorifiy

---

asarlarida olimning tarbiyaviy qarashlari o‘z ifodasini topgan.
Abu Rayhon Beruniyning bilimlarni egallash yo‘llari haqidagi fikrlari
hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. O‘quvchiga bilim berishda ularni
zeriktirmaslik, uzviylik, izchillik va hokazolarni e'tiborga olish kerakligini
uqtiradi. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta'kidlaydi. Bu
hozirgi zamon pedagogikasida e'tirof etiluvchi irsiyat, muhit va tarbiyadir.
Ibn Sino insonlarni kamolotga erishishining birinchi mezoni sanalgan
bilim egallashga da'vat etadi. Bilimsiz kishilar johil bo‘ladi, ular haqiqatni
bila olmaydilar, ular yetuk bo‘lmagan kishilar deydi. Ibn Sino bilim olishda
bolalarni yengildan og‘irga borish orqali bilim berish, olib boriladigan
mashqlar bolalar yoshiga mos bo‘lishi, bilim berishda bolani qiziqishi va
qobiliyatlarini hisobga olish, o‘qitishni jismoniy mashqlar bilan olib borish
kerakligini uqtiradi.
Pedagogik fikrni rivojlanishida rus pedagogi K.D.Ushinskiyning
pedagogik, nazariy qarashlari «Inson tarbiya predmeti sifatida» degan
mukammal asarida bayon qilib berilgan. «Ona tili», «Bolalar dunyosi»
kitoblari barchaga yaxshi ma'lum bo‘lib, u ta'limning ko‘rgazmaliligi, ongli va
uzviy olib borish masalalarini ishlab chiqdi.
Pedagogika fan sifatida rivojlanishida chex pedagogi, olimi Yan Amos
Komenskiy (1592-1670)ning hissasi katta bo‘ldi. Uning «Buyuk didaktika»
asari haqli ravishda pedagogika sohasida yaratilgan birinchi ilmiy asar
hisoblanadi. Undan tashqari «Onalar maktabi» degan maktabgacha tarbiya
qo‘llanmasi va bir qancha kitoblari diqqatga sazovordir. Komenskiy o‘zining
pedagogik nazariyasida tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi to‘g‘risidagi
tushunchani ilgari suradi. Pedagog bolani tarbiyalaganda, bog‘bon
daraxtning biologik o‘sish qonuniyatini hisobga olgani kabi, undagi tabiiy
bilish xususiyatlarini hisobga olishi shart, deydi. Komenskiy o‘qishga
hammaning tortilishini, hamma umumta'lim olishi kerakligini uqtiradi.
«Ta'lim to‘g‘risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul
qilinganiga qadar ham biz maktabgacha tarbiya to‘g‘risida fikr yuritib
kelganmiz. Bugun esa bu masalaga yangicha yondashmoqdamiz. Zero
dasturimiz talablariga asosan maktabgacha ta'lim turi – bolani maktabga
tayyorlash bilan birga, uni sog‘lom bo‘lib o‘sishini ta'minlaydi, muntazam
ta'lim olishga tayyorlaydi, unda o‘qishga intilish hissini uyg‘otadi.
Keyingi yillarda maktabgacha ta'lim muassasalarining yangi tarmog‘i
shakllanib bormoqda. Misol tariqasida oilaviy ta'limning ko‘rinishlaridan biri
«Xonadon
bog‘chasi»,
«Bolalar
bog‘chasi,
boshlang‘ich
maktab»
majmualarini keltirish mumkin. Bolalarga xoreografiya, tasviriy va musiqa
san'ati, kompyuter savodxonligini o‘rgatuvchi guruhlar soni kundan-kunga
ko‘payib
bormoqda.
Bularning
hammasi
maktabgacha
yoshdagi
farzandlarimizni «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida
tarbiyalash uchun shart-sharoit yaratmoqda.
Maktabgacha ta'lim pedagogikasi ijtimoiy tarbiya tajribasini sinchkovlik
bilan o‘rgandi. Bu esa maktabgacha ta'lim muassasalari ishini
takomillashtirishga yordam beradi. Quyidagi sxemada maktabgacha ta'lim

---

pedagogikasining predmeti ko‘rsatib o‘tilgan:
Bola tug‘ilgan kundan boshlab, uni maktabga borgunga qadar bo‘lgan
davrda har tomonlama yetuk barkamol etib tarbiyalash qonuniyatlarini
o‘rganish maktabgacha ta'lim pedagogikasining muvzuidir. U maktabgacha
ta'lim muassasalari va oilaning tarbiyaviy ta'sir ko‘rsatishi birligini,
maktabgacha ta'lim muassasasi va maktab ishidagi aloqadorlikni, bolalarni
maktabda o‘qishga tayyorlashni ta'minlab, ijtimoiy maktabgacha tarbiya
sharoitida tarbiya va ta'lim berish ishlarining vazifalarini, tamoyillarini,
mazmunini, metodlarini, shakllarini va uni tashkil etishni ishlab chikdi.
Maktabgacha ta'lim pedagogikasi pedagogika fanlar tizimida uning
ajralmas qismi bo‘lib shakllandi.
Maktabgacha ta'lim pedagogikasining nazariyasi va amaliyoti
maktabgacha yoshdagi bolalarga har tomonlama tarbiya berishning
maqsadi, bolaning imkoniyatlari va uni ilk yoshdan boshlab tarbiyalashning
roli, maktabgacha tarbiyani hayot, zamon bilan bog‘lab olib borishning
zarurligi, bola shaxsining shakllanishida ijtimoiy muhitning hal qiluvchi
ahamiyatiga asoslanadi.
Pedagogika fani tarbiyani pedagogik xodisa sifatida o‘rganib, bir qator
tushunchalarni o‘z ichiga oladi. Pedagogikada tarbiya, ta'lim, ma'lumot
asosiy tushunchalar hisoblanadi.
Pedagogikaning asosiy tushunchalari
Tarbiya
Ta'lim
Ma'lumot
Pedagogik
hodisa
bulib, yosh avlodga
ilmiy
bilimlar
sistemasini, malaka
va
ko‘nikmalarni
maxsus metod va
vositalar orqali rejali
ravishda
singdirib
borish
va
uning
natijasida
har
tomonlama
shakllangan
kishini
tarbiyalashni
maqsad qilib qo‘yadi.
Ijtimoiy zarur bilimlar,
muayyan ko‘nikma va
malakalarni
o‘quvchilarga
singdirish,
ularning
ongiga, xulqiga ta'sir
etish, dunyoqarashi va
bilish
faolligini
rivojlantirishdir.
U
insonni
mehnatga,
hayotga tayyorlashning
asosiy
vositasi
hisoblanadi.
Ta'lim
berish
jarayonida
tarbiya
va
ma'lumotning maqsadi
amalga
oshiriladi.
Ta'lim ikki tomonlama
jarayon - o‘qitish va
o‘qishni
o‘z
ichiga
oladi.
Asosiy
pedagogik
tushuncha bo‘lib, uning
ijtimoiy
hayot
voqyealarini
ob'ektiv
aks
ettirishdir.
Ma'lumot
kishini
bilishga
bo‘lgan
talabini
ta'minlab,
undagi
qobiliyatlarni
ma'lum
darajaga
ko‘taradi
va
amaliy
faoliyatga tayyorlaydi.
Ma'lumot
ta'limning
natijasi bo‘lib, u kishi
tomonidan
bilim,
malaka
va
ko‘nikmalarni mustaqil
egalashdir.
O‘qitish – pedagogik faoliyat bo‘lib, u bilim ko‘nikma va malakalarni

---

bolalarga singdirish, ularning bilim va amaliy faoliyatiga rahbarlik
kilishdir.
O‘qish – bolalarning bilim, malaka, ko‘nikmalarni egallashdagi amaliy
faoliyatidir. U o‘quvchilarning har tomonlama rivojlanishini ta'minlaydi.
Maktabgacha tarbiya pedagogikasining boshqa
fanlar bilan bog‘liqligi
Maktabgacha ta'lim pedagogikasi jamiyat va insonni o‘rganuvchi fanlar
bilan chambarchas bog‘langan. Pedagogika ijtimoiy hodisa sifatida
tarbiyani o‘rganar ekan, sotsiologiya, anatomiya, fiziologiya, psixologiya,
umumiy pedagogika fanlari, falsafa bilan chambarchas bog‘liqdir. Chunki
mazkur
fanlar
tarbiyaning
maqsadi
va
vazifalarini
o‘rganish
metodologiyasini belgilaydi. Jamiyat to‘g‘risidagi materialistik falsafa
tarbiya masalasiga asoslangan holda yondashish imkonini beradi. Tarixiy
materializm pedagogika tarbiyaning sinfiy mohiyatini ochib berish, uning
paydo bo‘lishi va rivojlanishi ijtimoiy xodisa ekanligini, jamiyat hayotida va
kishi shaxsining rivojlanishida tarbiyaning rolini baholashga yordam beradi.
Didaktik masalalarni ishlab chiqishda pedagogika bilish nazariyasiga
suyanadi, axloqiy tarbiya masalalarini o‘rgatishda pedagogika etikaning
axloq to‘g‘risidagi ta'limotiga, estetik tarbiyaning maqsadini, yo‘llarini,
metodlarini belgilashda etika faniga asoslanadi. Etika ahloqni nazariy
jihatdan asoslab, yosh avlodni, uning axloqiy tarbiyasi muammolarini, inson
shaxsini shakllantirishda axloqiy g‘oyalar rolini tushunishni chuqurlashtiradi.
Estetika – insonlarni voqyelikka, san'atga estetik munosabatlarni
rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi, nafosat tarbiyasining
ilmiy asosi bo‘lib xizmat kiladi. Fiziologiya pedagogikaning tabiiy-ilmiy
bazasi bo‘lib, u birinchi navbatda inson oliy nerv faoliyatining rivojlanishi,
nerv sistemasining xususiyatlari, sezgi organlari, tayanch-harakat apparati,
yurak-tomir va nafas olish sistemalari va shu kabilarning rivojlanishi
haqidagi ma'lumotlarga tayanadi. Hozirgi zamon fiziologiyasi eng muhim
pedagogik muammolarni to‘g‘ri hal etishda: bola rivojlanishiga, uning
qobiliyatlarini shakllantirishga muhit, irsiyat va tarbiyaning ta'siri va shu
singarilarni begilashda pedagogikaga yordam beradi. O‘sib borayotgan
organizm tuzilishining va harakat qilish qonuniyatlarining asosiy
tamoyillarini ochib beruvchi yosh fiziologiyasi ta'lim-tarbiya berish
masalalarini ishlab chiqish uchun katta ahamiyatga ega. Fiziologiyaning
oliy nerv faoliyati, nerv sistemasining tipologik xususiyatlari to‘g‘risidagi
xulosalarni pedagogikaga o‘quv-tarbiya jarayoni metodikasini ishlab
chikishda, bolalar faoliyatlari uchun yaxshiroq sharoitlar yaratishda yordam
beradi.
Maktabgacha pedagogika bola tarbiyasida uning yosh va psixologik
xususiyatlarini hisobga olib boradi. Shu bois pedagogika uchun pedagogik
psixologiyaning bola xususiyatlari, ularda o‘tadigan psixik jarayonlarining
qonuniyatlari haqidagi ma'lumotlar muhimdir. Shunga ko‘ra pedagogikaning
psixologik fani bilan bog‘liqligi an'anaviy tus olgan.

---

Hozirgi zamon pedagogikasi ko‘p tarmoqli fan bo‘lib, avvalo u tarbiya
ijtimoiy hodisa ekanligi jihatidan pedagogika tarixi bilan bog‘lanadi.
Pedagogikaning boshqa fanlar bilan bog‘lanish tizimida etnografiya, xalq
pedagogikasi alohida o‘rin tutadi.
Umumiy pedagogika guruhi – uzluksiz ta'lim jarayonining o‘ziga
xosligini asoslab beruvchi – oila pedagogikasi, maktabgacha pedagogika,
maktab pedagogikasi, kasb-hunar ta'limi pedagogikasi, oliy ta'lim
pedagogikasi, maxsus pedagogika degan tarmoqlarga bo‘lingan.
Pedagogik ilmiy tadqiqot metodlari
Maktabgacha pedagogika o‘z tadqiqot ob'ektiga va tadqiqot
metodlariga ega. Ilmiy tadqiqot barcha fanlar kabi maktabgacha
pedagogika fanini ham rivojlanib borishiga, ayrim pedagogik hodisalarni
takomillashtirishga, ularni to‘g‘ri hal etish yo‘llarini aniqlashga yordam
beradi.
Adabiyotlar bilan ishlash metodi.
Pedagogik muammolarni tadqiq etish adabiyotlarni o‘rganishdan
boshlanadi. O‘rganilgan hujjatlar va manbalarga xalq maorifiga aloqador
hujjatlar, qonunshunoslikka oid huquqiy hujjatlar kiradi. Shu bilan birga
pedagogika faniga oid bӯlgan tarixiy pedagogik adabiyotlar, darsliklar, o‘quv
-metodik ishlanmalar ham kiradi. Adabiyotlarni o‘rganish metodi
muammolarining qay tomonlama yaxshi ochilgan, qaysi masalalarni xal
etilmagani kabilarni bilish imkoniyatini beradi. Adabiy manbalar bilan
ishlash quyidagi metodlardan foydalanishni nazarda tutadi: bibliografiya
tuzish, annotatsiya, konspektlashtirish.
Ilg‘or tajribalarni o‘rganish metodi.
Maktabgacha pedagogikaning ko‘pgina muammolarini hal etishda
ta'lim-tarbiya sohasida orttirilgan tajribalar muhim ahamiyat kasb etadi.
Tajribani o‘rganish jarayonidagi muammo, yutuq va kamchiliklar aniqlanadi.
Pedagogik tajribalarni o‘rganishda kuzatish, anketalashtirish, tarbiyachi va
bolalarning ijodiy ishlari, pedagogik hujjatlarni o‘rganish metodlaridan
foydalaniladi.
Kuzatish metodi
.
Ma'lum bir pedagogik xodisani biror maqsadni ko‘zlab muntazam
ravishda o‘rganish, ta'lim-tarbiya jarayonining turli sharoitlarida uning
rivojlanishi va o‘zgarishini kuzatib borishdir. Kuzatishdan asosiy maqsad
faktlar to‘plash, uning muhim tomonlarini ajratib borishdir. Kuzatish
belgilangan aniq reja asosida olib boriladi.
Suhbat metodi
.
Suhbat aniqlanishi kerak bo‘lgan masalalrni oydinlashtirib olish
maqsadida, oldindan tuzilgan reja asosida o‘tkaziladi. Suhbat yakka
tartibda, hamda jamoa tarzida bo‘lishi mumkin. Suhbat bolalar hayotining u
yoki bu voqyea xodisalari to‘g‘risidagi qiziqishlarini, tasavvurlarini aniqlab

---

olishga yordam beradi. Suhbat yoshlar bilan ham, katta yoshdagi kishilar
bilan ham o‘tkaziladi.
Anketa yo‘li bilan so‘rash metodi
.
Anketa yo‘li bilan so‘rash metodining boshqa metodlardan afzalligi
shundaki, qisqa vakt ichida anketa orqali anchagina kishilarga savollar
berib, ulardan yozma javoblar olish mumkin. Olingan javoblar ko‘rib
chiqiladi va tahlil kilinadi.
Hujjatlarni va bolalarni ishlarini o‘rganish metodi.
Pedagogik hujjatlarni o‘rganish orqali tadqiqotchi o‘rganilayotgan
ob'ekt to‘g‘risida har xil ma'lumotlarni bilib oladi. Bunga MTT mudirlari,
tarbiyachilarning rejalari va hisobotlari, MTT tarbiyalanuvchilarining
rasmlari, loydan yasagan buyumlari va shu kabilar kiradi. Masalan: bolaning
ancha ilgari chizgan rasmlarini qarab chiqish, tahlil qilish, bolalarga berilgan
topshiriqlarni qay darajada murakkablashib borganini, ularda tasvirlash
faoliyati qanday rivojlanib borganini aniqlashga hamda ular bilan olib
boriladigan keyingi ishlarni belgilashga yordam beradi.
Tayanch tushunchalar:
Burch – kishilarning biror shaxs, oila, jamoa, El-yurt, Vatan oldidagi
majburiyatini anglatuvchi axloqiy tushuncha.
Davlat standartlari – ta'limning zarur yetarli darajasiga qo‘yiladigan davlat
talablarini belgilovchi mezon.
Didaktika – pedagogikaning ta'lim va o‘qitish nazariyasini ishlab
chiqaradigan tarmog‘idir.
Komillik – ongli insonga xos va mos bo‘lgan xislat, aqliy-ma'naviy darajadir.
Tarbiya – aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida tashkil etilib,
shaxsni mehnat va ijtimoiy faoliyatga tayyorlashga yo‘naltirilgan
pedagogik jarayon.
Tarbiya nazariyasi - pedagogika fanining tarkibiy qismi bo‘lib, yoshlarni
barkamol insonlar qilib tarbiyalashning mazmuni, metod va usullari
hamda tashkil etish masalalarini o‘rganadi.
Mavzu yuzasidan foydalanilgan adabiyotlar:
1. I.A.Karimov. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma'naviyat,
2008.
2. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi. –T.: O‘zbekiston, 2010.
3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod – O‘zbekiston
taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 1997.
4. O.Hasanboeva. Pedagogika tarixidan xrestomatiya. –T.: O‘qituvchi,
1993.
5. Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qӯyiladigan Davlat

---

talablari. T-2018