Xalqaro savdo nazariyasi

Rikardoning nisbiy ustunlik nazariyasi

• D. Rikardo A. Smitning «Mutlak ustunlik» nazariyasini yanada muloxaza kilish natijasida ushbu nazariya umumiy koidaning bir kismi ekanligini isbotlab berdi. D. Rikardo «Siyosiy iktisodning boshlanishi va soliklar» nomli asarida klassik nazariyani boshi berk ko`chadan olib chikadi. Uning fikricha, mamlakatlar ishlab chikarish samaradorligini ta`minlashda yoki ko`prok ustunlikka ega bo`lgan yoxud kamrok zaiflikka ega bo`lgan maxsulot ishlab chikarish va sotishga ixtisoslashsalar maksadga muvofik bo`ladi. Bunday vaziyatlarda ikki mamlakat o`rtasidagi savdo ko`prok imkoniyatlar olib keladi. Xar bir mamlakat o`zi ixtisoslashgan maxsulotlarni ishlab chikaradi va shu orkali yutuklarga erishadi. Uning muloxazalari “Nisbiy ustunlik nazariyasi”da o`z echimiga ega bo`ldi.

David Ricardo (18-aprel 1772-yil, London, Birlashgan Qirollik — 11-sentyabr 1823-yil, Glostershir grafligi) — ingliz iqtisodchisi, klassik iqtisodiy maktab namoyandasi. Dastlab 1793—1812-yillarda tijorat ishlari bilan shugʻullanib katta boylik orttirdi, keyinchalik ilmiy faoliyat bilan shugʻullandi. 1819—23-yillarda Angliya parlamentining aʼzosi.

Masalan, Portugaliyada ishlab chikarilgan movut va Angliyada ishlab chikarilgan vino individual xarajatlarga ega bo`lsin. SHuni xisobga olgan xolda D. Rikardoning “Nisbiy ustunlik” nazariyasini ko`llaymiz:

• Maxsulot ishlab chikarish uchun zarur bo`lgan mexnat sarfi.

	Movut(bir dona)	Vino( barrel’)
Portugaliya	90	80
Angliya	100	120

YUkoridagi misoldan ko`rinib turibdiki Portugaliya barcha turdagi maxsulotlarni ishlab chikarishda mutlak ustunlikka ega. YA`ni bir dona movut ishlab chikarish uchun 90 mexnat birligi, bir barrel vino ishlab chikarish uchun esa 80 mexnat birligini sarflaydi. Ammo, D. Rikardo Portugaliyada movut ishlab chikarishga nisbatan vino ishlab chikarish savdosini yo`lga ko`yish ko`prok foyda olib kelishini ta`kidlaydi. CHunki, bir dona movutga nisbatan bir barrel’ vino ishlab chikarish arzonga tushmokda. Bunda nisbiy ustunlikdagi fark xar bir millat uchun xalkaro savdoda yutukka olib keladi. YA`ni, Portugaliya bir barrel’ vinoni (80 birlikda) 120 birlikda Angliyaga sotsa va o`z navbatida, Angliyadan (100 birlikda) ushbu birlikda 1,2 dona movut sotib olish imkoniyatiga ega bo`ladi.
O`zida ishlab chikarilgan maxsulotga solishtirganimizda esa 8/9 donaga ega bo`lar edi. Boshkacha aytganimizda, Portugaliyaning vino ishlab chikarish va movutni sotib olish evaziga oladigan foydasi kuyidagicha bo`ladi.
120 / 100 – 8 / 9 =1,2 - 0,(8) = 0,31 dona movut.
Angliya esa movut ishlab chikarishda kamrok zaiflikka ega. YA`ni movut ishlab chikarishga kilinadigan mexnat sarflari o`rtasidagi fark vino ishlab chikarishdagiga nisbatan kamrok. Demak movut ishlab chikarishga ixtisoslashish xisobiga xalkaro savdodan Angliya xam yutadi. YA`ni, movut ishlab chikarib, uni Portugaliyaga sotish xisobiga 11/8 barrel’ vino (o`zidagiga nisbatan 5/6 barrel’) sotib olishi mumkin. Ushbu vaziyatda Angliyaning yutugi:
9 / 8 - 5 / 6 =7 / 24 = 0,29 barrel’ vino.
Bu misolda Portugaliya uchun xar bir barrel’ vinoga 9/8 dona movut sotib olgandagina xalkaro sovda foydali xisoblansa, Angliya uchun esa xar bir barrel’ vinoga 5/6 dona movut almashganda savdo foydali xisoblanadi.
SHunday kilib, erkin savdo xalkaro ixtisoslashuvni ragbatlantirib, kuyidagi imkoniyatlarni yaratadi: xar bir mamlakat biror turdagi maxsulot ishlab chikarishga ixtisoslashishguncha o`tgan davrgiga nisbatan kamrok moddiy va mexnat xarajatlari sarflaydigan bo`ladi. Ammo, bu borada barcha nazariyalar xam savdoda mamlakatlarning pul birliklari ishtorokida amalga oshishi xisobga olinmagan. CHunki, mamlakatlar o`zaro xisob-kitoblarni amalga oshirish uchun valyutalarini almashtirishadi. D. Rikardo ushbu vaziyatni xam tushuntirib bera olgan. U izoxlaganidek yukorida keltirilgan imkoniyat valyutalarni almashtirish sharoitida xam saklanib koladi. Bu vaziyatda eksport-import to`lovlari o`zaro balansga ega emas. Bunday vaziyat valyuta kurslaridagi o`zgarishlar xisobiga yoki biror bir mamlakatdagi barcha baxolarni o`zgartirish xisobiga bartaraf etiladi. YUkoridagi misol mavxum xususiyatga ega. U anik vaziyatlarga asoslanishi uchun:

• mexnat savdo kilayotgan mamlakatlar o`rtasida emas, balki mamlakat ichida xarakatchan bo`lishini;
• transport, bojxona xarajatlari, savdo ustamalari va boshka cheklashlar xisobga olinmasligini;
• maxsulotlarning yangi namunalarni ishlab chikarishda yangi texnika va texnologiyalarni ko`llash xamda ularni ko`p mikdorda seriyali ishlab chikarishda xarajatlardagi o`zgarishlar e`tiborga olinmasligini ta`minlash imkoniyatlari yaratilishi lozim.

Angliya va Portugaliya misolida keltirilgan vaziyatlarda xalkaro savdo narxlarining keng amal kilayotgan shaklini ko`llash mumkin. CHunonchi, bir barrel’ Portugaliya vinosini Angliyada tannarxidan kam narxda (80) va sotib olingan baxodan (120) yukori narxda sotmaslik kerak. SHuningdek, angliyaliklar movutidan Portugaliyada (90 dan 100 gacha) shunday tartibda sotilishi kerak.
Maxsulotlar baxosi o`rtasidagi o`zaro nisbat aniklab olingandan keyin «savdo sharoiti» (terms of trade) tushunchasi savdo sharoitini aniklab olish uchun esa “savdo sharoiti indeks” tushunchasi kiritilgan. Bu indeks kuyidagi formula orkali aniklangan: