Xix-asrning birinchi yarmida Buyuk Britaniya. Qirolicha viktorya davrida tashqi va ichki siyosat Qirolicha viktorya davrida san’at va adabiyot

1.XIX-asrning birinchi yarmida Buyuk Britaniya
XIX asrning dastlabki o`n yili Angliyada kapitalizmning jadal tarakkiyot davri buldi. Avvallari yengil sanoat, birinchi navbatda tukimachilik va ayniksa uning yangi soxdsi bulgan ip gazlama sanoati jadal sur'atlar bilan rivojlangan edi. Endilikda sanoatning boshka soxdlari, jumladan, ogir sanoatda muvaffakiyatlarga erishildi. Armiya uchun artilleriya qurollariga davlat buyurtmalari metallurgiya
savdosining rivoji uchun katta turtki bo`ldi. Mexanik kuchdan
keng foydalanish tobora ommalashib bordi: 1810-yili Angliya
sanoatida 5 mingta bug` mashinalari ishlatilgan bulsa, keyingi
15 yilda ular soni uch barobarga oshdi. Mashinasozlik, ayniksa
1824 yili parlament Angliyadan tashkariga mashinalar olib chiqishga qisman ruxsat bergandan sung, jadal rivojlandi. 1811-yilga kelib savdo va sanoat soxasida Angliya axolisining 44%i band edi. Sanoat proletariatining soni xam tez o`sib bordi. Mashinali ishlab chiqarish bilan raqobatga bardosh bera olmagan,
xonavayron bulgan mayda ishlab chiqaruvchilar ishsizlarning
sonini tuldirib borganligi natijasida ishchilarning ish xaqi
ishlab chikarishga proporsional ravishda o`sib bordi. Kam ish
xaqi to`lanadigan ayollar va bolalar mexnatidan foydalanish keng
tarqalgan edi. Xukumat hali xamon davom etayotgan luddchilikka
qarshi keskin kurash olib bordi. 1813-yili mashinalarni buzganlik uchun o`lim jazosi belgilandi. 1820-yillarning boshlariga kelib Angliya Napoleon urushlari
oqibatida kelib chiqqan iqtisodiy qiyinchiliklarni yengib, sanoat taraqqiyoti davriga chiqib oldi. Angliya tovarlari uchun keng maxsulotlar bozoriga aylangan Lotin Amerikasi mamlakatlari xisobiga eksport ancha o`sdi. Iqtisodiy kon'yukturaning yaxshilanishi mamlakatda siyosiy vaziyatning xam yumshashiga olib keldi. So`l kuchlar, ayniqsa ularning asosiy vakili bulgan, 1822-yildan xukumatda tashqi ishlar vaziri lavozimini egallagan Jorj Kanning (1770-1827) ba'zi isloxotlarning amalga oshirilishiga erishdi: g`alla va sanoat xomashyosiga boj tulovlari¹ pasaytirildi, tovarlarni chetga olib chiqish qoidalari yengillashdi. Jinoyat qonunchiligi xam qayta kurib chiqilib, ba'zi jinoyatlar uchun jazo yengillashtirildi.²
Shu davrdagi muxim isloxotlardan biri ishchilarning turli xil ittifoqlarga birlashishlarini qatiyan taqiqlovchi 1799-yilgi qonunning bekor kilinishi bo`ldi. Yangi qonun kasaba uyushmalari tred-yunionlar faoliyatiga ruxsat berdi. Bu ishchilar xuquqlarini ximoya qilish, fukarolik jamiyatini shakllantirish
borasida katta kadam buldi.
1825-yili Angliyada kapitalizm tarixida birinchi marta sanoatning siklli inqirozi yuz berdi. U Angliya iqtisodiyotining deyarli barcha soxalarini qamrab oldi. Natijada mamlakatdagi siyosiy vaziyat yana keskinlashdi. Siyosiy kurashlar markazida parlament isloxoti masalasi turardi. Bu talab umumiy saylov
xuquqlari va boshka siyosiy erkinliklar uchun kurash olib borayotgan so`l radikal kuchlar tomonidangina qo`yilayotgan emasdi. Parlament isloxotlarini, albatta radikallarnikiga nisbatan cheklanganrog`ini, sanoat burjuaziyasi vakillari xam talab
qilayotgan edilar. Feodal aristokratiyaning xukmronligi, burjua inqilobidan so`ng shakllangan tuzum manfaatlarini ximoya qilayotgan bo`lsada, jamiyatning yangi xolatiga allaqachon mos kelmayotgan edi. Sanoat burjuaziyasi endi mamlakatni boshqarishda bevosita ishtirok etish talabi bilan chiqdi. Bu talabga kura
mamlakatdagi saylov tizimi shunday islox qilinishi lozimki, natijada parlament ustidan nazorat tuliq burjuaziya qo`liga o`tishi kerak edi. Kanning boshchiligidagi xukumat o`tkazgan isloxotlar bu asosiy masalani xal etmagandi. Uning o`limidan
so`ng xokimiyatga kelgan Artur Vellington (1769-1852) boshchiligidagi o`ng tori vakillari Angliyadagi tizimni mukammal deb xisoblab, xech qanday uzgarishlarni lozim topmadi. Natijada parlament isloxotlari uchun kurash yanada keskin tus oldi.
Burjua siyosiy iqtisodining yirik vakillaridan biri David Rikardo (1772—
1823) o`z asarlarida kapitalistik jamiyatning asosiy qonunlarini taxlil qilishga xarakat qildi. U xar qanday qiymatning asosida tovar ishlab chiqarish uchun sarflangan mexnat yotadi, degan nazariyaga asoslanib, ishchilarning ish xaqini pasaytirish kapitalistning daromadini oshiradi deya ta'kidlaydi. Shu sababli ishchilar bilan kapitalistlar manfaatlari bir-biriga ziddir, deydi u. Rikardo kapitalistik jamiyatni islox, qilish orqali uni mukammallashtirish, ziddiyatlarni yuqotib borish lozim, chunki bu abadiy jamiyat, zero uning asosini tashkil qiluvchi shaxsiy manfaat tarakkiyotning yagona xarakatlantiruvchi kuchidir, deydi.
O`sha paytda jamiyatning katta qismini, ayniqsa so`llarni g`azabga keltirgan fikrlar Tomas Mal'tus (1766-1834) asarlarida paydo bo`ladi. U 1798-yili nashr qilingan «Axoli ko`payishi qonuni xaqida tajriba» asarida kapitalistik jamiyatda ko`pchilik axolining qashshoqligi jamiyatdagi iqtisodiy va siyosiy tengsizlik oqibati emas, tabiiy sharoitning natijasi ekanligini isbotlashga xarakat qildi. Mal'tus tomonidan taklif qilingan «tabiiy» biologik qonunga ko`ra axoli soni geometrik progressiya buyicha (ya'ni, 1,2,4,16 va X - k .), yashash vositalari esa arifmetik progressiya buyicha (1,2,3,4,5 va X -K .) ko`payib boradi. Natijada axolining xaddan oshib ketishi va tabiiy ravishda katta qismining qashshokqlashuvi yuz beradi. Uning ta'limotidan o`nglar xam so`llar xam uz nazariyalarini isbotlash uchun foydalanishga xarakat qildilar. Natijada turli davrlarda «axolining mutloq ko`payib ketishi», «xayotiy kenglik»ning zarurligi, «axolining optimal soni», «geokenglik» va «geosiyosat» kabi tushunchalar paydo bo`ldi. Mal'tuschilik va undan kelib chiqadigan g`ayriinsoniy xulosalar o`z davrida Sh. Fur'e, P. Leru, P. Prudon, K.Marks, D.I. Mendeleev singari olimlar tomonidan tanqid qilingan.