Xix asrning’ II-III chorag’idag’i ijtimoiy iqtisodiy vaziyaT

Per Jozef Prudon (1809-1865) - franstuz publisti, mayda ishlab chiqarish nazariyotchisi, kambaG’’al kosib oilasida tuG’’ilg’an. Moddiy jihatdan nochorlig’i sababli kolejdag’i o’qishni tug’atmag’an, sherik hamkorining’ mablag’i hisobig’a kichik bir bosmaxonani ishlatib, zo’r berib o’z ma’lumotini oshirish bilan shuG’’ullang’an. Ilmu-fanni o’rg’anishni avvalo muhtojlikdan qutulish usuli deb bilg’an. 1838 yilda P.Prudon Bezanson akademiyasi tomonidan kam ta’minlang’an yosh olimlarg’a ajratilg’an uch yillik stipendiyani olib Parijg’a ko’chib o’tdi. Parijda u J.B.Sey, S.Sismondi, T.Maltus, K.Sen-Simon, Sh.Fure va boshqa iqtisodchi olimlar asarlari bilan yaqindan tanishdi. 1840 yilda P.Prudonning’ «Mulkchilik nima?» nomli mashhur asari e’lon qilindi. Ushbu asarda kapitalizmni tanqid bosh mavzu bo’lsada, xali olimning’ amaliy dasturi bayon qilinmag’an edi.
1846 yilda P.Prudonning’ «Iqtisodiy ziddiyatlar tizimi yoki qashshoqlik falsafasi» nomli yana bir asari e’lon qilindi. Asarda olim kapitalizmni isloh qilishning’ amaliy dasturini ishlab chiqishg’a, siyosiy kurashning’ bexudalig’ini asoslashg’a urindi.
1848 yilda nashrdan chiqqan «Ijtimoiy masalalarning’ hal etilini» nomli yang’i asarida olim har qanday inqilobiy chiqishlarni keskin qoralaydi. Xalq banklari konstepstiyasini e’lon qilib xalqni ijtimoiy isloxotlarg’a chorlaydi.
P.Prudon siyosiy iqtisodni «aql-zakovatning’ abadiy qonunlari» to’G’’risidag’i fan deb biladi.
P.Prudon va S.Sismondi nazariy qarashlarida biz juda yaqinlik va o’xshashlik hollarini uchratishimiz mumkin. Ayniqsa ularning’ uslubiyotlarida bu holat quyidag’icha aks etadi:
Birinchidan, iqtisodiyotda cheksiz erkin raqobatni inkor etib, boshqarish mumkin bo’lg’an raqobatni topib tashkil etish.
Ikkinchidan, xo’jalik hayotini tahlil qilish jaranida iqtisodiy ko’rsatkich va manbalarni asosiy deb hisoblamasdan, balki mehribonlik, ahloq, ijtimoiy adolat, etika va boshqa kateg’oriyalarni, shuning’dek inson hayotining’ eng’ oliy ne’mati teng’lik va tinchlikni asosiy deb hisoblash.
Uchinchidan, ko’p yillar davomida yaratilg’an ilmiy asarlarda iqtisodiy hodisalarg’a nemis faylasufi G’eg’el dialektikasi asosiy uslub qilib olinib, ung’a alohida e’tibor berildi.
P.Prudon o’zining’ mayda ishlab chiqarish manfaatlaridan kelib chiqqan islohotchilik konstepstiyasini maydong’a tashlar ekan, juda ko’p masalalar xususidag’i fikrlarni bayon etadi. mehnat taqsimoti, tovarning’ xususiyati, ish haqi, mulkchilik, daromad va takror ishlab chiqarish kabilarni ilmiy izohlashg’a harakat qiladi. P.Prudon o’zining’ eng’ muhim asarlaridan biri - «Iqtisodiy ziddiyatlar tizimi....» da avvalg’i mehnat taqsimotini tahlil qiladi. Mehnat taqsimoti bir tomondan boylikning’ ko’payishig’a imkon bersa, ikkinchi tomondan qashshoklikka, kambaG’’allikka olib boradi. P.Prudonning’ mulohazalarig’a qarag’anda, mehnat taqsimotining’ naf keltiradig’an xususiyatlarini saqlab qolish va zararli xususiyatlarini tug’atish kerak. Metodolog’iya jihatidan bu o’rinda ijtimoiy jarayonlar dialektikasining’ ilmiy tahlilida tarixdan tashqari yondashuv sezilib turadi. Prudon tovarning’ xususiyatini ham mana shunday pozistiyalardan turib «tadqiq» qiladi
P.Prudon daromad to’G’’risidag’i nazariyani siyosiy iqtisodda daromadning’ asosiy manbai deb qabul qiling’an mehnat, kapital va erning’ mazmunini ko’rib chiqishdan boshlaydi. Uning’ fikricha, ishlab chiqarish jarayonining’ o’zi har uchchala elementning’ ishg’a tushurilishi natijasida yuz beradi.
Takror ishlab chiqarish jarayoni olimning’ fikricha, hamjamiyatdag’i ishlab chiqarish va iste’molning’ muvozanati asosida bo’ladi. Lekin amaliyotda mulkchilarning’ ishlamay qo’yg’anlig’i bu prinstipning’ buzilishig’a va natijada J.B.Sey ko’rsatib o’tg’an «iqtisodiy qonunni» ham buzilishi olib kelmoqda.
P. Prudon ijtimoiy masalalarni hal qilishi zarur bo’lg’an kapitalizmni isloh qilish loyihalarini o’zining’ ko’pg’ina asarlarida e’lon qiladi. Ushbu asarlarda ijtimoiy adolat konstepstiyasini asoslash bilan birg’a inqilobiy chiqishlar haqidag’i har qanday fikrni inkor etadi. Olimning’ islohotchilik G’’oyalarning’ ayrimlari S.Sismondi qarashlarig’a o’xshash bo’lib ular quyidag’ilarda o’z aksini topdi:
«uchinchi shaxslar» ya’ni dehqonlar, hunarmandlar va mayda kustar ishlab chiqaruvchilarning’ jamiyatdag’i o’rnig’a rahimdillik bilan hayrihohlik bildirish;
«mayda mulkchilik va mayda ishlab chiqarishni» iqtisodiyotdag’i etakchilik o’rnini e’tirof etish bilan ularning’ shart-sharoitlari, ta’limotlarida to’liq teng’likka erishish;
ijtimoiy adolat tamoyillarig’a mos ravishda jamiyat manfaatlaridan kelib chiqib ishlab chiqarish ishtirokchilarig’a teng’ daromad berish;
kapital va daromadlar bir kishi qo’li ostida konstentrastiya qilinishig’a va ayniqsa mehnatni ekspluatastiya qilishg’a yo’l qo’ymaslik.
Bundan tashqari faqat P.Prudon islohotchilig’ig’a xos qo’yidag’i G’’oyalarni alohida ajratib ko’rsatishimiz mumkin:
pulni muomalada haraktini bekor qilib, uning’ o’rnig’a ishchi pullari banklarni muomalag’a kiritish;
foizni yo’q qilish hisobig’a foizsiz kreditlarni tashkil qilish;
xalq banklarini tashkil etish;
islohotlar amalg’a oshirish jarayonining’ xotimasi sifatida xukumatni bekor qilish.
Islohotchilik konstepstiyalarida P.Prudon.Xalq bankig’a katta umid boG’’laydi. Uning’ banki sostialist-rikardochilar taklif qilg’an banklardan 3 xil o’zig’a xoslik bilan farq qilar edi:
Birinchidan, undag’i metall pullar dastlabki bonlar chiqarilishi sababli, pulg’a va tijorat voqealarig’a almashtirish yo’li bilan sekin-asta muomaladan chiqarilar edi.
Ikkinchidan, foizni birdanig’a yo’q qilmasdan, balki yuqori qayd qiling’an bosqichni amalg’a oshirishni 2%dan eng’ kam daraja-0,25% tushirish haqda sotilmag’an tovarlarg’a oldindan suda berilishi.
Uchinchidan Xalq banki kapitalni o’zig’a jalb qilmay yuzag’a kelmasdan, balki aksincha kapital bilan yuzag’a keladi.
P.Prudonning’ hukumatni bekor qilish G’’oyasi islohotlarni amalg’a oshirish davrida sinflarning’ umumlashuvi va yag’ona mehnatkashlar, o’z mehnatini haqiqiy haqini oladig’an sinfini yuzag’a kelishi o’z navbatida hukumat faoliyatini keraksiz qilib qo’yadi (anarxizm G’’oyasi).
P.Prudon va prudonizm o’z davrida ishchilar harakatig’a jiddiy xatar solg’anlig’i sababli proletar ta’limotining’ asoschilari Prudonning’ mayda ishlab chiqarish reformizmig’a (islohotchilig’ig’a) qarshi murosasiz kurashdilar. Uni proletariatg’a dushman va revolyustion harakatg’a halaqit beruvchi bir oqim deb fosh qildilar. Bu kurashni K.Marks XIX asrning’ 40-yillari o’rtalaridayoq «Falsafa qashshoqlig’i» asarini tayyorlashdan boshladi va marksizm rivojining’ keying’i davrlarida ham shu kurash davom etdi.
P.Prudon falsafada G’eg’eldan, siyosiy iqtisodda esa A.Smit bilan D.Rikardodan yuqori ko’tarila olmadi. Uning’ ijtimoiy dasturlarida mafkuraviy yo’nalishni fosh qilishda alohida vazifalar kelib chiqdi. Prudonizm mayda ishlab chiqarish muhitig’a va uning’ puch xayollarig’a tayanib, uzluksiz ravishda o’zg’arib boruvchi sharoitlarg’a moslashaverdi.