Xix asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida O`zbekiston xalqlari tarixi tarixshunosligi reja

3. XX asrning boshlarida Turkistonda tarix fani.
Bu davrda uyz bergan voqealar bir tomondan o`sha davr rasmiy hujjatlarida rossiyalik mualliflar tomonidan turlicha yoritilgan. Mana shuning uchun ham XX asrning boshlarida Turkistonda tarixnavislikni mahalliy xalq vakillari qarashlari asosida o`rganish, turli tomonlar qarashlari-uy o`zaro qiyosiy tahlil qilinishi maqsadga muvofiq. G`arb sharqshunoslari, Rossiyalik mualliflarning dunyoqarashi Turkistonlik tarixnuvislarning ijodiga ham turlicha ta`sir qildi. Natijada mahalliy xalq orasidan ma`rifatparvar, kitobchevar kishilarning ham soni asta-sekinlik bilan bo`lsada orta bordi. Mustaqillik sharofati bilan mana shunday ma`rifatparvar insonlar haqida risolalar chop etila boshladi. Masalan, taniqli olim, O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan fan arbobi Qo`rg`on Bo`ronov XIX asrda yashab, milliy madaniyatimiz va ma`naviyatimizga o`z hissasini qo`shgan atoqli olim Sattorxon Abdug`afforovning hayoti va ma`rifat yo`lidagi xizmati haqida «Atoqli o`zbek ma`rifatparvar olim Sattorxon» nomli risolasini Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyotida chop ettirdi. Ushbu risolada Sattorxon Abdug`afforovning faoliyati va ma`rifatparvarlik qarashlarning turli ijtimoiy voqea-hodisalarda namoyon bo`lganligi to`g`risida hikoya qilinadi.

XX asr boshlarida Turkistonda tarix fani haqida to`xtalar ekanmiz, ulkan tarixnavis olim Bo`riboy Ahmedovning «Tarixdan saboqlar» nomli asarida keltirilgan ushbu jumlalarni o`qiymiz: «V.V.Bartol’d 1902 yilgi safari vaqtida toshkentlik bir necha kitobsevarlar: general Jo`rabek (1840-1906); Muhiddin qozi, Said Boqixon qozi, tuttor Mirza Abdulla Isamuhammedov, shuningdek o`sha paytda Piskentda istiqomat qilib turgan qoshg`arlik Bekkulibekning shaxsiy kutubxonalarida saqlanayotgan qo`lyozma asarlarni ham borib ko`rdi»⁶.

Demak bu hol o`sha davrda mahalliy kitobsevarlar ham o`z tarixini o`rganishga munosib hissa qo`shishga harakat qilganliklaridan dalolat beradi.

O`sha zamon muarrixlaridan, Toshkent shahar himoyasiga o`z jasorati bilan hissa qo`shganlar safida Muhammad Solih Qoraxo`ja o`g`li bo`lib, uning «Tarixi jadidai Toshkant» («Toshkentning yangicha tarixi») nomli asari ham mavjud⁷.

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiston xalqlari tarixshunosligiga Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931) ham munosib hissa qo`shdi. XIX asrning 90-yillarida jadidlar harakatiga qo`shilib, 1901 yili Toshkentda «Usuli jadid» maktabini ochdi. O`zbek matbuotining vujudga kelishida Munavvarqorining xizmati katta bo`lgan. U XX asr boshidagi Markaziy Osiyodagi ijtimoiy-siyosiy harakat va milliy ko`tarilishning eng nufuzli namoyondalaridan edi.

Turkistonda teatr ishlarini yo`lga qo`yishda ham Munavvarqori Abdulla Avloniy yonida turib jonbozlik qildi.

Munavvarqori oktyabr to`ntarishini tashvish va sarosima bilan kutib oldi. Sho`rolar tuzumi va ma`rifatparvar insonni 1931 yilda xalq dushmani sifatida otib tashladi.