Xorazm ilm ziyo ma`ruza kinematika


X. Aylana bo`ylab harakat


Download 1.11 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/4
Sana19.05.2020
Hajmi1.11 Mb.
#107946
1   2   3   4
Bog'liq
Kinematika Ma`ruza


 

X. Aylana bo`ylab harakat. 

Aylana bo`ylab harakatda jismning harakat 

trayektoriyasi to`liq aylana yoki aylananing ma`lum 

bir yoyini tashkil qilishi mumkin. 



Aylana bo`ylab tekis harakat. 

Ushbu holatda harakat tezligi: 



const

=

ϑ



Aylana bo`ylab harakat uchun tegishli bo`lgan 

kattaliklarni ko`rib o`tamiz: 

1. 

Aylanish davri – aylanani to`liq bir marta aylanib 

chiqish uchun ketgan vaqt. 

N

t

=

; bunda: 



 - aylanish davri;   - vaqt;   - 

aylanishlar soni. [T]=1 s. 



2.

 Aylanish chastotasi – vaqt birligi ichidagi 

aylanishlar soni. 

t

N

=

ν



; bunda: 

ν

- aylanish chastotasi;[



v]=1 ayl/s=1 s

-

1



= 1 Hz (gerts). 

Chastota aylanish davriga teskari bo`lgan kattalikdir: 



T

1

=



ν

120 ayl/min=120 ayl/ 60 s=120:60=2 ayl/s. 



3.

 Aylana haqida ma`lumot. 

 

Bunda 


- aylana radiusi bo`lib, u aylana markazidan 

aylanagacha bo`lgan masofani anglatadi; 



- aylana 

diametri bo`lib, aylana markazidan o`tuvchi vatarni 

anglatadi va u: 

R

d

2

=





l

- aylana yoyi uzunligini 



bildiradi va u 

α



R

l

 ga teng. Aylana uzunligi 



quyidagicha ifodalanadi: 

d

R

l

=



=



π

π

2



14

,



3

)

(





pi

π



JUMANIYAZOV TEMUR

 

 

13 



4.

 Burchak tezlik – jismning 2

π sekunddagi 

aylanishlar soni. 

   

t

ϕ

ω



=

ν



π

ω



= 2


;  

T

π

ω



2

=

;  



t

N



=

π

ω



2

. Bunda: 

ω

- burchak tezlik bo`lib, “amega” deb o`qiladi va 



[ω]=1 rad/s; 

ϕ

 - burchak ko`chishi va [φ]=1 rad; 



0

180


1





=

π



rad

va 


14

,

3



π



5.

 Chiziqli tezlik. 

 

t

l

=

ϑ





T

R



=

π

ϑ



2

ν



π

ϑ



=



R

2



t

N



=

π

ϑ



2



R

=

ω



ϑ

. Bunda: 



- aylana radiusi;   - aylana 

bo`ylab bosib o`tilgan yo`l. 



6.

 Markazga intilma tezlanish (normal tezlanish). 

 

R

a

n

2

ϑ



=

2



2

4

T



R

a

n



=

π



2

2

4



ν

π



=



R

a

n

2



2

2

4



t

N

R

a

n



=

π





R

a

n

=



2

ω



ϑ

ω



=

n

a

 

Bunda: 



n

-markazga intilma tezlanish ya`ni normal 

tezlanish; [a

n

]=1 m/s


2



 



Vektor kattaliklarning yo`nalish jihatdan tavsifi. 

1.

 Chiziqli tezlik vektori – aylanaga urinma tarzida 

yo`naladi va yo`nalishi uzluksiz o`zgarib turadi. 

2.

 Markazga intilma tezlanish vektori – radius bo`ylab 

aylana markaziga tomon yo`naladi va chiziqli tezlik 

vektori bilan o`zaro perpendikulyar (tik) bo`ladi. 



3.

 Burchak tezlik – aylana tekisligiga perpendikulyar 

tarzda yo`naladi va yo`nalishi parma (o`ng vint) 

qoidasiga ko`ra topiladi. 



Parma (o`ng vint) qoidasi

: parma dastasi aylana 

bo`ylab harakatlanuvchi jismning harakat yo`nalishiga 

mos ravishda kiradigan qilib buraladi va bunda 

parmaning ilgarilanma harkatining yo`nalishi burchak 

tezlik yo`nalishi bilan mos tushadi.  

 

Aylana bo’ylab harakatda hususiy holatlar. 



1.

 Tasmali uzatma: tasmali uzatmada ikkala 

g`ildirakdagi chiziqli tezliklar o`zaro teng bo`ladi. 

 

2



1

ϑ

ϑ



=

 ekanligidan: 

2

2

1



1

R

R

=



ω

ω



 

2.

 Tishli (friksion) va zanjirli uzatma. 

 

2

1



ϑ

ϑ

=



 ekanligidan: 

2

2



1

1

Z



Z

=



ω

ω



2

2



1

1

Z



N

Z

N

=



Bunda: 



1

Z

 va 


2

Z

 - birinchi va ikkinchi g`ildirakdagi 

tishlar soni. 

3.

 Gorizontal tekislikda o`zgarmas tezlikda 

dumalayotgan g`ildirak ham aylanma, ham 

ilgarilanma harakatlanadi. 

Agarda g`ildirak sirpanish bialn aylansa, u holda A, 

B, C va D nuqtalarning yerga nisbatan tezligi 

quyidagicha bo`ladi (natijaviy): 

 

A



u

ϑ

ϑ



= + ;  

B

u

ϑ

ϑ



= − ;  

2

2



C

u

ϑ

ϑ



=

+



2

2

2



cos

D

u

u

ϑ

ϑ



ϑ

α

=



+

+

 



Agar g`ildirak sirpanishsiz dumalasa, u holda 

ilgarilanma harakat tezligi va gardishdagi chiziqlik 

tezliklar bir xil bo`ladi: 

u

ϑ

= : 



     

 

A, B va C nuqtalardagi yerga nisbatan tezliklar 



(natijaviy): 

2

A

ϑ

ϑ ϑ


ϑ

= + = ⋅ ;  

0

B

ϑ

ϑ ϑ



= − = ;  

2

2



2

C

ϑ

ϑ



ϑ

ϑ

=



+

=

⋅ . Bunda: C nuqta markaziy 



nuqta bilan bir sathdagi nuqta. 

D nuqtaning yerga nisbatan tezligi (natijaviy): 

JUMANIYAZOV TEMUR


 

 

14 



2

2

2



cos

D

ϑ

ϑ



ϑ

ϑϑ

α



=

+

+



 

ϑ

-g`ildirak g`ardishining chiziqli tezligi; 



u

-

g`ildirakning ilgarilanma harakat tezligi. 



G`ildirakning barcha chekka nuqtalarining normal 

tezlanishlari bir xil (yerga nisbatan ham) bo`ladi: 

2

A

B

C

D

a

a

a

a

R

ϑ

=



=

=

=



 

4.

 Tezlik vektorining o`zgarishi. 

 

:

4



3

;

4



1

T

T

  

ϑ



ϑ

=



2

;   



:

2

1



 

ϑ

ϑ



=



2

;    


:

 

0

=



ϑ

. Jism aylana bo`ylab biror 



α burchakka 

burilganda tezlik o`zgarishi: 

2

2

2



cos

ϑ

ϑ



ϑ

ϑϑ

α



∆ =

+



 

5.

 Jism o`z o`qi atrofida tekis aylanmoqda.  



Esda tuting!

 O`z o`qi atrofida aylanuvchi jismning 

barcha nuqtalarida aylanish davri, chastotasi, burchak 

tezligi va aylanishlar soni bir xil bo`ladi. 

 

1

2



1

2

1



2

1

2



;  T

;  


=

; N


T

N

ω

ω



ν ν

=

=



=

 

 



2

2

1



1

2

2



1

1

2



2

;  


;  

;  


R

R

a

R a

R

ϑ

ω



ϑ

ω

ω



ω

=

=



=

=

  



 

ekanligidan: 

1

1

1



2

2

2



R

a

R

a

ϑ

ϑ



=

=



6.

 Ma`lumki, har bir sayyora o`z o`qi atrofida 

aylanadi.  

 

Ekvatordagi chiziqli tezlik quyidagicha topiladi: 



T

R



=

π

ϑ



2

; bunda R-sayyora radiusi, T-sayyoraning 

o`z o`qi atrofida aylanish davri (sutkaning 

davomiyligi). Sayyora kengliklaridagi chiziqli tezlik 

esa quyidagicha topiladi: 

α

π



ϑ

cos


2



=

T



R

; bunda 


α

-kenglik burchagi.  



Esda tuting!

 Yer ekvatoridagi chiziqli tezlik 

taxminan 

ekv

ϑ

= 465 m/s ga teng. 



 

Aylana bo`ylab tekis o`zgaruvchan harakat. 

 

Ushbu harakatda markazga intilma tezlanish (normal 

tezlanish) 

n

a

 dan tashqari tangensial tezlanish 

τ

a

 

ham  ishtirok etadi. Bunda tangensial tezlanish doimo 



aylanaga urinma tarzida yo`naladi. 

Quyidagi rasm aylana bo`ylab tezlanuvchan harakat 

keltirilgan (a

τ

>0): 



 

Quyidagi rasm aylana bo`ylab sekinlanuvchan harakat 

keltirilgan (a

τ

<0): 

 

Tangensial va normal tezlanishlar o`zaro 



perpendikulyar tarzda yo`nalgani uchun to`la 

(natijaviy) tezlanish Pifagor teoremasiga ko`ra 

topiladi: 

2

2



2

τ

a



a

a

n

T

+

=



Bunda: 


t

a

0

ϑ



ϑ

τ



=

ϑ



 va 

0

ϑ



- oxirgi va boshlang`ich 

chiziqli tezliklar. 



R

a

=



ε

τ



Burchak tezlanish

 – vaqt birligi ichida burchak 

tezlikning o`zgarishi. 

t

0

ω



ω

ε



=

0



t

ω ω


ε

=



±

bunda: [ε]=1 rad/s

2



0



ω

 va 


ω

boshlang`ich va oxirgi burchak tezliklar; “



ε

” – 


“epsilon”.  

Burchak ko`chishi formulalari: 

2

2



0

t

t

±



=

ε



ω

ϕ



ε

ω

ω



ϕ

±



=

2



2

0

2





t

+



=

2

0



ω

ω

ϕ



π

ϕ



2

=

N

-aylanishlar soni. 

Burchak tezlik tenglamasi: 



t

±



=

ε

ω



ω

0



Burchak tezlik vektori aylana tekisligiga 

perpendikulyar tarzada yo`naladi va agar harakat 

tezlanuvchan bo`lsa, burchak tezlanish vektori 

burchak tezlik vektori bilan bir yo`nalishda yo`naladi. 

JUMANIYAZOV TEMUR


 

 

15 



Agarda harakat sekinlanuvchan bo`lsa, burchak 

tezlanish vektori burchak tezlikka qarama-qarshi 

yo`naladi: 

 

Mavzuga ilova: 



1.

 Jism balandlikdan gorizontal ravishda otildi. 

Jismning biror vaqtdan keyingi trayektoriya radiusi va 

normal tezlanishini hamda tangensial tezlanishini 

quyidagicha hisoblaymiz: 

 

Trayektoriya egrilik radiusi:  



(

)

g



t

g

g

R



+

=



=

0

3



2

2

2



0

0

3



ϑ

ϑ

ϑ



ϑ

 



Normal tezlanish (markazga intilma):  

2

2



2

0

0



0

t

g

g

g

a

n

+



=



=

ϑ

ϑ



ϑ

ϑ



Tangensial tezlanishni quyidagi ifodadan topish 

mumkin: 


2

2

2



g

a

a

n

=

+



τ

 

2.

 Gorizontga burchak ostida otilgan jismning eng 

yuqori nuqtadagi trayektoriya egrilik radiusini 

quyidagicha topamiz: 

 

g



g

R

x

α

ϑ



ϑ

2

2



0

2

cos



=

=



; bunda jismning markazga 

intilma tezlanishi g ga teng bo`ladi. 



 

3.

 Jism harakat tiplari: 

a) agar 

0

;



=

=

τ



a

const

a

n

 bo’lsa, jism aylana bo’ylab 

tekis harakatlanadi; 

b) agar 


const

a

a

n

=



τ

;

0



 bo’lsa, jism aylana bo’ylab 

tekis o’zgaruvchan harakatlanadi; 

c) agar 

const

a

a

n

=

=



τ

;

0



 bo’lsa, jism to’g’ri chiziqli 

tekis o’zgaruvchan harakatlanadi; 

d) agar 

0

;



0

=

=



τ

a

a

n

 bo’lsa, jism tekis harakatlanadi; 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

JUMANIYAZOV TEMUR



Download 1.11 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling