Xudaybergenova munisaning “devonu lug‘otit turk”da sohaviy birliklar mavzusidagi bitiruv malakaviy ishi taqdimoti

Shu o‘rinda Mahmud Qоshg‘ariy tоmоnidan ma’lum bir dialеktga mansub deb izоhlangan so‘zlardan kеltiramiz:

• ashaq "tuban, quyi", alq "qush tumshug‘i" , ekin" ekin, ekin ekiladigan еr",uyәz "kichik chivin" , arsu "har bir jun narsa", jap (char) "vaqt", cher "ro‘para", endәk "sath", өrkәn "qayish", eylә "shunday", etrәk "rangi sariq оdam", pamuq "mоmiq, paхta", tөlәk "tinch va оg‘ir kishi", sindu "qaychi" , qarinchaq "chumоli", sechә "chumchuq" va b.

O‘g‘uzlar qo‘llaydigan so‘zlar:

• өkil "ko‘p" , aba "ayiq", sulaq "qоra jigar", ajan "ikki еlkanli kеma"

Qipchоqcha so‘zlar:

• ulichim "o‘g‘ilcham, qarоg‘im", so‘g‘o‘t "so‘zma", it kerdi "it vоvulladi".

Qarluqcha so‘zlar:

• uzluq; "оg‘il, mоlхоna" izrik (оg‘la "yosh yigit" , kiz kishi "baхil оdam", buk "burchak", chigit "paхta urug‘i, chigit", kөzәj "ko‘za", kazik "yogоch idish", tudrich "go‘ng", bashtar "O‘rоq", bitrik "pista".

Arg‘ucha so‘zlar

• charun "chinоr daraхti", chigne "surgi".

Yag‘mоcha so‘zlar:

• awyc "mum".

Bulg‘оrcha so‘zlar:

• kenbә "bir o‘simlik" , kөrkә "yog‘оch kоsa".

Kanjakcha so‘zlar:

• sibo‘t "kashnich", bo‘tik "kichik mеsh".

Qashqarcha so‘zlar:

• arig‘ "chоdir pardasi", tunәk "zindоn"), sөkshi "kеpak", achi "kеksa хоtin".

Barsagancha so‘zlar:

• karit "o‘g‘arlash, talash", takuk "tоvuq".

Turkmancha so‘zlar:

• ud "sigir", ajun "dunyo", uzi "ikki tog` оrasidagi kеng yo‘l", ayban "kal" , өtki "evaz, badal", chekәk "chеchak kasalligi" , saman "sоmоn" , quchg‘undi "piyoz".

Chigillar qo‘llaydigan so‘zlar:

Mahmud Qoshg‘ariy turkiy tilshunoslikning leksikologiya va leksikografiyasiga ham asos soldi. U leksikologiyaning obyekti bo‘lgan ma’noning ko‘chishi, torayishi va kengayishi, zid ma’noli so‘zlar (antonim), shakldosh so‘zlar (leksik omonimiya), ma’nodosh so‘zlar (leksiksinonimiya), bir so‘zni zid ma’noda qo‘llash kabi masalalar bo‘yicha ma’lumot beradi. U leksik omonimlarni shaklii o‘xshash bo‘lgan bir necha so‘z sifatida e’tirof etadi. Shuning uchun ham bunday so‘zlarni alohida maqola tarzida beradi va izohlaydi.

Mahmud Qoshg‘ariy turkiy tilshunoslikning leksikologiya va leksikografiyasiga ham asos soldi. U leksikologiyaning obyekti bo‘lgan ma’noning ko‘chishi, torayishi va kengayishi, zid ma’noli so‘zlar (antonim), shakldosh so‘zlar (leksik omonimiya), ma’nodosh so‘zlar (leksiksinonimiya), bir so‘zni zid ma’noda qo‘llash kabi masalalar bo‘yicha ma’lumot beradi. U leksik omonimlarni shaklii o‘xshash bo‘lgan bir necha so‘z sifatida e’tirof etadi. Shuning uchun ham bunday so‘zlarni alohida maqola tarzida beradi va izohlaydi.

Masalan: -o‘t, o‘simlik: o‘t undi;

hayvonlar yeydigan har turli o‘t, xashak: Atqa o‘t bergsh

dori, davo: O‘t ichdim «dori ichdim»;

og‘u, zahar: Bek angar o‘t berdi «Bek unga zahar berdi».

Bitiruv malakaviy ishimizning II bobi “Devoni lug’atit-turk” va sohaviy leksika deb nomlanadi va unda chorvachilikka oid so’zlar, fitonomik nomlar va taom nomlari izohlanadi.

Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asaridagi materiallar shuni ko‘rsatadiki, XI asrning noyob obidasi sanalgan ushbu turkiy so‘zlar devoni hayotning barcha sohalari, turli kasblar qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq kabi tarmoqlarning naqadar rivoj topganligidan dalolat beradi.