Xvi-xix asrning birinchi yarmida Qoraqalpoqlar

XVI-XIX asrning birinchi yarmida Qoraqalpoqlar
Behistun yozuvlarida miloddan avvlgi VI asrda xozirgi Korakalpogiston kasallik saka tigrakhauda (chuvqki kigiz qalpoqli) kabila yashab otganligi xaqida ma'lumot beriladi. VI-VIII asrlarda Orol dengizi atrophlarida bizhanak va uguz etnik tasviri shakllandi. Ana shu bizhanaklar korakalpoqlarning azhdodi xisoblanadi. VIII- asrlarda korakal halqi tashkil topa mavsumda, Orol atro viloyati deb atalgan.
1221 yilda Chingizxon qoʻshinlari Urganchni egallab, Amudare tHgonini buzib tashladi. Andy Amudare Kerder viloyati tomon emas, garb tarafga oqa shifokor: ekin erlarining kurib kolishi tufayli qo'raqalpoqlarning bir bwlagi Volga va Yoyik darelari bwylariga, Qora dengiz kirlargochaiqlari, Sirdaryo yoqalariybku.
XII-XIII asr rus yilnomalarida korakalpoqlar "black hoods", sharq manbalarida "kora bHrkli" tarzida tilga mahsulot. XIV asr ohir qoraqalpoqlar Volga va Yoyiq darelari oraligida tashkil topgan Nwgoy (Mangit) honliga tarkibida bulganlar. Nwgoy Khoni Idigu (Edigey) 1419 Yilda Uldirilgach, taht talashishlar natizhasida khonlik kuksizlandi.
Novg'oy xonligida mangitlar ichida yashagan qoraqalpoqlar o'troq va yarim ko'chmanchi halq edi. Yangi xonligini qoraqalpoqlar boshkargan.
XVI asr ohirida Nugoy khoni Ismoil avlodlari o'rtasida hokimiyat uchun kurash kuchaydi. Shu kurash Davomid Ormambetbiy Uldirilgach, XVII asr boshlarida Tinaxmadning avlodi Eshtarak Mirzo hokimiyat tepasiga keladi. Uning yonida hamam o'zaro urushlar to'xtamadi. Ulug Nwgoy o'rdasi Azov va Kuban, Caspian va Terek darelari oraligida kuchib, o'troqlashib turadi. 1613 yili NHgoylar Ho Urluk boshchiligidagi qalmoqlarning huzhumiga duchor bHladi. XVII asrning 30 yillarida qalmoqlar Volga va O'rol darelari kuyi okimlarini egallagach yaylovlaridan azhralgan n'o'goylar garbga Qrim tarafga kuchishga mazhbur b'ladi. Yangilarning Olti ulusi Sharkka st. XVII asr ohirida korakalpoqlar Sirdaryo bo'yiga ko'chib kelganlar.
1714 yilda Sirdare buylarida korakalpoqlar Eshimxon (EshMukhammad) ni xon koʻtarganlar. Bu davlat Sirdaryoning kuyi okimi, Volga b'yi qalmoqlari, Boshkurt ulusi va qo'zoq honlari bilan chegaradosh bulgan. 1722 yilda korakalpoqlar Zhungor qalmoqlari huzhumiga duchor bHildilar. 1723 yili Zhungor kalmoqlari kozoqlar yurtiga bostirib kirdilar. Kozoqlar uch tarafga bwlinib kuchib ketdilar. Sirdaryo qo'raqalpoqlari ham ko'zoqlarga qo'shilib, bir guruxi Orol tarafga, qaysi bo'lagi Sirdaryo b''ylab yukoriga-Toshkent tarafga zhilishga mazhbur b'ladi: Fargona vodiysiga kelib o'troqlashdi.
Korakalpoq xonligiga Orol bo'ylari ham qaragan. Eshimxon Qorao'zak tumanida Eshimep kanalini qazdirgan. 1715 yili Xiva tahtiga Sherg'ozi o'tirgach, Orol b'ylarini o'ziga bwysundiradi. 1723 yili korakalpoqlar Shohtemir boshchiligida xonga qarshi qoʻzgolon kutaradi va shunday Shergʻozi oʻldiriladi.
XVIII-XIX asrlarda Amudarening sharqi tarafidan oqib, Orol dengiziga kuyilgan Ko'kuzoq daryosi bo'yidagi ko'psonli qo'rqalpoqlar bilan orollik o'zbeklarda dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik gullab yashnagan. Ushbu dare buyida Okyoqish nomli kabilalar uyushmasi vuzhudga keladi. Oqyoqish o'ti bilan mashhur bulgan hozirgi Taxtavo'prik tumi saklanib kolgan kalan halq Oydo'st kala deb ataydi.
Huzhzhatlarda XVII-XVIII asrlardagi qoraqalpoq honlari orasida Kuchukhon, Taburchak sulton bulgani eslatiladi. 1709 yili Taburchak sultonning ogli / oyib sulton Iris Muhammad korakalpoq hukmdori bulgan.
1747-1748 yillari Abulxairxon qo‘raqalpoqlar yuklarini chopovul yasagan: talas daryosining bo‘yig‘iga k’chirilgan, dehqonchilik bilan shug‘ullanishga majbur qilingan. Qoraqalpoqlarning asosiy qismi Yangidare va Quvondaryo bo'ylarida dehkonchilik, chorvachilik, ovchilik qilib kun kechirishgan.
Muxammad Rahimxon I Xiva xonligini markazlashgan, iqtisodi kuchli davlatga aylantirish maxsadida Yangidare bwyidagi qo'raqalpoqlar yuqori qo'shin tortgan, qo'raqolpoq zodagonlarini o'z tarafiga og'dirishga xarakat qilgan. natizhasi o'larok qoraqalpoq biy Oydo'stbiining Yangidare bo'yidagi qo'raqalpoqlarni Orol bo'yiga ko'chirib keltirishga yordam bergan.
Amudare etaklarida yashovchi korakalpoqlar ham Xiva xonliga karamogiga o'tgan.
XIX asrning birinchi yarmida korakalpoqlarning ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy uzgarishlar yuz bera bordi. Bu o'zgarish avvalo huquq andy ko'proq dehkonchilik bilan shug'ullana boshlaganida namoyon bo'ldi.
Qoraqalpoqlar hayotida balichilik muhim ahamiyat kasb etadi. Endilikda balichilarning qishloqlari vujudga keldi. Sol tikilgan suzib yuruvchi uylar payo buldi. Bu davrda hunarmandchilik ma'lum darazhada qaddini rostlab tekshirish edi. Korakalpoqlar endilikda olacha, dagal ip gazlama mato, gilam tuqiy ishlab chiqarish, turli buyumlar yasai yoqqalar, teri pishirdilar, egar, yugan, ail, kigiz tayorlash bilan shugullandilar.
XIX asrning o'rtlarida bir boy qo'raqalpoqning qo'roni bozor atrofida payo b'ldi, yaxshi buerda Chimboy shahri barpo etildi. Ozing kulai geograf holati tufaili shahar mamuriy markazga ailandi.
Qoraqalpoqlar ijtimoiy xayotida urug-kabilachilik ananalari ustun edi. Yerga zhamoa egaligi hukmron edi.
XIX asr boshlarida korakalpoq erida yangi-yangi uruglar vuzhudga keldi. Masalan, 1810 yilda el kabilasidan chikqon kiyotli qoraqalpoqlar biyi Ekinlikning 400-500 o'toviga qo'nqirot va mangitlardan 200 o't qo'shilgan. Bundai holat boshka utovlarda ham sodir bulgan. hayot14 ulus deb nom olgan yirik uruglararo birlashma tashkil topgan.
XIX asr o'rtalaridan qoraqalpoq erida ham urug' kabi munosabatlarida o'garish boshlandi. Aini erga ergalib zhamoa b egalik qilmoq hham barham topa boshlady. Endilikda uning o'rnida kuchli zamindorlik karor topdi. Ular orasida ming tanobgacha erga egaliklari ham bor edi.
XIX asr boshlaridan Xiva xonligi korakalpoqlarni o'ziga tobe etish uchun kurash boshlady. 1803 yilda hon Eltuzar kabilalararo nizodan foidalandi va korakalpoqlarning hitoy kabilasini bwysundirdi.
1811 yilda korakalpoqlar Xiva xonligi tarkibiga kirganlar. Khon korakalpoqlar erida kalalar kurdira boshladi. Korakalpoqlar andi hon uchun harbiy amaliyot taidigan bouldilar.
Urush vaqtida koalpoqlar 1000 nafardan 200 nafargacha navkar berish mazhburiyatini oldilar. Bundan tashqari, urush payida bir huzhalik kozon solig'i degan soliq to'lashga, sugorish inshotlarini qurish va ta'mirlash ishlarida ishtirok etish, duchor etylganlar. Qoraqalpoqlar 1827 yilda xonga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardilar. Kuzgolonga korakalpoqlarning eng badavlat qavatlariga mansub Oydo'stbiy rahbarlik qilgan.
Muhammad Rahimxon I davri (1806-1825) ha Oidustbiy yukori mansabga kutarilib, saroyga yaqinlashgan. Muxammad Rahimxon taxtga o'tirgan kuni unga zarbof tun, oltin snot xanjar sovg'a qilingan. At barch qoraqalpoq halqining bii darazhasiga ko'tarilgan. O'shanda Orol, Qo'ng'irot eli To'ramurod sufi boshchiligida mustakil bo'lishga harakat kilgan.
Bu harakat oldidan Oydustbiy hondan yordam suragan. Xiva xoni yordamida Oydo'stbiy Oqyoqish buyida (Hozirda Taxtavo'prik tumanida) ulkan qo'rgon qurdirgan.
Quzgolon oldidan qoraqalpoqlar orasida soliq yig'ish uchun Gadoiniyoz mahram yuborilgan. Ot qoraqalpoqlarning hitoy kabilasi boshligi Bekpo'latbiydan qo'golon tayyorlanayotgani tugrisida eshitadi. Shundan keiin mahram qo'ng'irot kabilasi boshligi Cho'nkorabijining o'gli Qobilbiy huzuriga keladi. Uning uyida Kolib, Odamlarini Xivaga Zhunatadi. 1827 yil 25 iyul kuni khon Oidustbiy boshchiligidagi tayerlanayotgan qo'zgolon haqida eshitadi. Xon Oydoʻstbiy qoʻgʻoʻlonchilarini yoʻq qilish uchun mahsus qoʻshin toʻplab, unga Muhammad Nazarbiy inoqni qoʻmondon tayinlaydi va Xoʻjayli shahriga junatadi. Shahar atrophida askarlar o'rnashadi.
Oydo'stbiy qo'raqalpoq kadhudo va biylarni to'plab, Orol dengizi bo'yida Sori atov degan mavzuda mashvarat qiladi. Yigilganlar maslahati bilan korakalpoq ovullariga distinct choparlar zhunatib, shuning uchun buyruk beradi: “Hamma bola-chakasi bilan quzgolonga yigilsin. Kimda-kim bosh tortsa, u dushman isobladi”. barcha qoraqalpoqlar twplanib qolai erda khandak qazib, sho-shabbalar va aravalar bilan mudofaa twsigi kurishgan. 29 iyul Oidustbiy uzining ikki gli Rizo va Turani 300 botirga bosh kilib, Qo'ng'irot qo'rongiga chopovulga yuboradi. O'shanda Qo'ng'irot hokimi Muxammad Yoqub Mushrif qo'rgon mudofaasini uyushtirgan. Urush peshingacha davom etgan. Oydustbiy askarlarining bir kanchasi nobud bulgan. Ba'zilari dengiz tomon ko'chgan. Rizo ham, Tura ham bor imkoniyatlarni ishga solsalar-da, engilganlar.
Khzhayli shahri atrophida turgan Muhammad Nazar inok hamda Muhammad Rizo qushbegi uchun ham honning qo'golonchilariga qarshi qo'shin yuborish hohidagi farmoni keladi. Ular evmut va shavdor kabilalaridan askar to'plab, Suyinbiy, Do'simbiy, Mukhammad Niyoz yasovulboshilar boshchiligida qo'zg'olonchilarga qarshi junatadi. Bular orasida korakalpoqlardan yigilgan odamlar ham bor edi. Jumladan, Davlatnazarbiy boshchiligida askarlar Oidustbiy odamlarining engilganini yeshitib, uziga yaqin odamlari bilan Sori otovni tashlab ketishga mazhbur buladi va Qo'qon tarafga yul oladi. Muhammad Nazar inok uning xabarini eshitib, Oidustbiy odamlari orasidan saralangan qushin zhunatadi. Kushin ikki kun deganda Chirikrabot mavzeida Oidustbiy odamlarini o'rab oladilar. Natizhada qo'zg'olonchilar mag'lubiyatga uchradilar.
Korakalpoq halqining madaniati. Chimboy, Qo‘ng‘irot, Xo‘jayli shaharlarida qo‘raqalpoq hunarmandlari ko‘pchilikni tashkil qilgan. Masalan, temirchi, duradgor, kigiz bosuvchilar, zargarlar, katta yoshlilar, kulolchi, to'qimachi kabilar. Ustaxonada 3-4 odes ishlagan. Shogirdlar 12-13 yoshdan qabul qilingan.
Orol dengizi buyi Terbenbes ovulida Arzimbet zargarning ishlari tarixiy asarlarda takidlanadi. At korakalpoq ayollarining sevimli bezagi savkalani mohirona ishlagan. Sirga, bilaguzuk, uzuk, haykal, ungirmunchok, zebigardon tumorchalar ham yasagan. Ainiksa, qoraqalpoq yigitlari qiadigan chugirmalarini tikish yuksak mahorat talab etgan.
Yana Burk tikib kiyishgan. Uni qoraqalpoqlar quroch deb atashadi. Ayollar, qizlar kiyimlari orasida ham asrlar osha kadri tushmay kelishlari bor.
Qoraqalpoqlar Nukus, Qiyot, Qungirot, Qipchoq kabi shaharlarda yashaganlar. Zarafshon vodiysida XIX asrning birinchi yarmida korakalpoqlarning 37 ovuli mavjud bulgan. Ushbu shaharlarning eng yirigi Qo'ng'irot bo'lib, Orolliklar markazi bulgan. Khujayli Orol birlashmasi bilan Xiva savdo markazi bulib, bozhhona shu shaxarda zhoylashgan.
Yana Mangit, Chimboy, Zhanga qalaa, Oydo's kalaa, Ernazar kalaa, Ko'k o'zak, Eshon qal'a shaharlari qo'raqalpoq xalqi tomonidan yaratilgan madaniy va memorchilik yodgorligi markazlari xissobladi.
Qoraqalpoq yoshlari Bukhoro va Xiva shaharlarida o'qiganlar. Korakalpoqlar yurtida XIX asr boshlarida 318 ta maktab, Korakum Eshon, Kalila okhun, Egambergan oxun, Oibit eshon, Eshonkala va boshka mavzelarda madrasalar bulgan.
Korakalpoqlar o'z t'y-marakalarini qo'shiqsiz, dostonlarsiz, tarixi hangomalarsiz o'tkazmaydilar. Ularning halq ogzaki izhodi zhuda kurash. Korakalpoq folklor namunalari 20 jildliging nashr etilayotgan fikrimizning dalilidir. Ular o'z suz stalari bulgan chechanlarni, fat-baxshilarini kattik sevdi. El oqsoqollari, rahbarlari yonidan qissaxonlar arimagan.
Ozbeklarning afandisi bulsa, tahrir Omirbek lakkasi bor.
Qoraqalpoqlarning qahramonlik dostonlari kadimdan ma'lum. Ulardan "Qirqqiz", "Alpomish", "Ko'blan", "Mastpodsho" dostonlarida qoraqalpoqlarning voqealariga kurash tarixi kuylanadi.
Korakalpoqlarning halq qushiklarida el ywlboshchilari, qahramonlari Maman botir, Esangeldi mahram, Oydwstbiy, Ernazar biylar uluglanadi.
Kozoq marifatparvar olimi Choʻqon Valikxonovaning “Qorakalpoqlar saxrodagi birinchi shoir ham qoʻshiqchilar, boʻlgan keiin kirgizlar ham turkmanlar”, degan suzlari bezhiz aitilmagan.
Korakalpoq halqi ogzaki izhodi janr zhihatidan lyric va epik asarlarga bulinadi.
Qoraqalpoq adabiyotida XVII-XVIII asrlardagi tarixiy voqealarni badiy shaklda aks ettirgan "Kirqqiz" worthy alohida o'rin tutadi. Bu asar qoraqalpoq halq qaxramonlik eposidir.
Asar erksevarlik, vatanparvarlik va insonparvarlik goyalari bilan sug'orilgan.
Asarning bosh kahramoni Guloyim o'zing qirq nafar dugonasi va o'z sevgilisi Arslon bilan birga Eron shohi Nodirshoh hamda qalmoq honi Surtoisha huzhumidan yurtini himoya bilan o'tkazadi. Guloyim Xorazmni ozod qilib, u erda korakalpoq, Turkman, Uzbek va qozok halqlarini birlashtirgan davlat tuzadi.
Asarda Guloyim bilan bir qatorda jang qilgan Oltinoy, O'tbosgan, Arslon, Sarvinoz kabilar timsolida mardlik, jasurlik, vatanparvarlik, insoniylik, ayni paytda dushmanga nisbatan shafqatsizlik hislatlarini o'z ifodasini topgan.
Qoraqalpoq yozma adabiyoti. XVIII asrdan qoraqalpoq ezma adabiyoti shakllandi va rivozhlana boshlady.
XVIII-XIX asrning birinchi yarmida ko'r qoraqalpoq adabiyotining kōzga kōringan kator namoyandalari qalam tebratganlarki, bugungi kunda habardoklanadi.Ulardan biri Zhien Zhirov (1730-1784) edi. Ot mashhur baxshi sifatida kamol topdi. “Xair andy, dustlar”, “Yuragimda kwp dogim”, kabi sherlarida jamiyatdagi nohakliklardan noliidi.
Zhien Jirav khajviy asarning hom ustasi edi. “Khoy honimiz, honimiz” has kabi khajviy she’rlarini yaratgan.
Ma'lumki, ko'zoq khoni Abulxairga qarshi olib borilgan urushda qoraqalpoqlar engilgan edi. Bu mag'lub natizhasida ular azob-ukubatlarga duchor etylgan. Hususan, Sirdaryo boylaridagi qoraqalpoqlar har yoqqa tarqab ketganlar. Ularning bir qismi esa Toshkent atrofiga (Chirchik böylariga), boshka bir qismi esa Qizilqum orkali Xorazmga (Orol dengizining zhanubiy sohillariga) quchib ketganlar. Mana shu mashakkatli kuchishlarning guvohi bulgan Zhien Zhirov uzining "Darbadar el" nomli dostonini yaratgan edi.
Qoraqalpoq adabiyotining k’zga k’ringan boshidan yana biri Kunkhuz Ibrohim ugli (1799-1830 yy) edi.
Uning butun die Muhtozhlikda utgan. Shoirning "O'rokchilar", "Ok qamish", "Cho'ponlar" kabi she'rlari diqqatga sazovordir.
Azhiniyoz Kasibai ogli (1811-1878 yy) korakalpoq xalqining atokli shoirlaridan biri. Mo'ynoqdagi eski maktabda o'qigan. Keiin Hivadagi Sherg'ozixon madrasasida ilm olgan. Shoirning "Bo'zatov" dostonida korkalpoq xalqining boshka yurtlarga kuchib ketishga mazhbur etylganligi, katta mahorat bilan bayon etylgan. Ajiniyoz shoir she'rlarida vatanparvarlik, insonparvarlik goyalari ustun turadi.
Shoir Ajiniyozni butun O'rta Osiyoda tanitgan asari "Qiz Mengash bilan aytishuv" asari edi.
Qoraqalpoq xalq adabiyoti uning asochisi Berdak (1827-1900 yy) nomi bilan mashhurdir.
Berdimurod Qargaboy o'g'li Berdak yoshligidan ota-onasidan etim kolib, bir burda non uchun ovulma-ovul ishqa mazhbur bulgan. Izhodini 18-19 dumbira chertib she'r aytishdan yoshlarida. 25 Yoshida istedodli shoir sifatida halq orasida tanildi. Uning she'rlarida khal'ning khayotida ax ettirilgan.
Berdak tarixi mavzularida hom qalam tebratgan. Uning "Avlodlar", "Omongeldi", "Oidosbiy", "Ernazarbiy" kabi asarlarida xalq qahramonlari fahr bilan kuylanadi.
*****
XVI-XIX asrning birinchi yarmida Qoraqalpoqlar
Bexistun yozuvlarida miloddan avvlgi VI asrda hozirgi Qoraqalpogistonda saka tigraxau (cho'qqi kigiz qalpoqli) qabilalari yashab o'tganligi haqida ma'lumot beriladi. VI-VIII asrlarda Orol dengizi atroflarida bijanak o'g'uz etnik ta'siri shakllandi. Ana shu bijanaklar qoraqalpoqlarning ajdodi bor. VIII asrlarda qoraqal xalqi tashkil to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqarishga, Orol atrofi viloyati deb atalgan.
1221 yilda Chingizxon qoʻshinlari Urganchni egallab, Amudaryo toʻgʻonini buzib tashladi. Endi Amudaryo Kerder viloyati tomon emas, garb tarafga o'qituvchi: ekin yerlarining qurib qolishi tufayli qoraqalpoqlarning bir bo'lagi Volga va Yoyiq daryolari bo'ylariga, Qora dengiz qirg'oqlari, Sirdaryo yoq sari kuchayib ketganlar.
XII-XIII asr rus yilnomalarida qoraqalpoqlar "cherniye klobuki", sharq manbalarida "qora bo'rkli" tarzida tilga mahsulot. XIV asrlarida qoraqalpoqlar Volga va Yoyiq daryolari oraligida tashkil topgan No'goy (Mangit) xonligi ichida oxir bo'lganlar. No'goy xoni Idigu (Yedigey) 1419 yilda o'ldirilgach, taxt talashishlar natijasida xonlik kuchsizlandi.
No'goy xonligida mangitlar ichida yashagan qoraqalpoqlar o'troq va yarim ko'chmanchi halq edi. No'goy xonligini qoraqalpoqlar boshqargan.
XVI asr No'goy xoni Ismoil avlodlari o'rtasida hokimiyat uchun kurash kuchaydi. Shu Ti kurash tepasi O'rmambetbiy o'ldirilgach, XVII asr boshlaridanaxmadning avlodi Eshtarak Mirzo hokimiyatiga keladi. Uning yonida ham o'zaro urushlar to'xtamadi. Ulug No'goy o'rdasi Azov va Kuban, Kaspiy va Terek daryolari oralig'ida ko'chib, o'troqlashib turadi. 1613 yili No'goylar Xo Urluk boshchiligidagi qalmoqlarning hujumiga duchor bo'ladi. XVII asrning 30 yillarida qalmoqlar Volga va O'rol daryolari oqimlarini egallagach yaylovlaridan ajralgan no'goylar garbga Qrim tarafga ko'chishga majbur bo'ladi. No'goylarning Olti ul ulusi Sharqqa, Orol dengizi bo'ylariga kelib o'rnashadi. XVII asr qoraqalpoqlar Sirdaryo bo'yiga ko'chib kelganlar.
1714 yilda Sirdaryo bo'ylarida qoraqalpoqlar Eshimxon (EshMuhammad) ni xon ko'targanlar. Bu davlat Sirdaryoning quyi tekshiruvi, Volga bo'yi qalmoqlari, Boshkurt ulusi va qo'zoq xonlari bilan chegaradosh bo'lgan. 1722 yilda qoraqalpoqlar Jungor qalmoqlari hujumiga duchor bo'ldilar. 1723 yili Jungor qalmoqlari qozoqlar yurtiga bostirib kirdilar. Qozoqlar uch tarafga bo'linib ko'chib ketdilar. Sirdaryo qoraqalpoqlari ham qozoqlarga qo'shilib, bir guruh Orol tarafga, bo'lagi Sirdaryo bo'ylab yuqoriga-Toshkent tarafga jilishga majbur bo'ladi: Fargona vodiysiga kelib o'troqlashdi.
Qoraqalpoq xonligiga Orol bo'ylari ham qaragan. Eshimxon Qorao'zak tumanida Eshimyop kanalini qazdirgan. 1715 yili Xiva taxtiga Sherg'ozi o'tirgach, Orol bo'ylarini o'ziga bo'ysundiradi. 1723 yili qoraqalpoqlar Shohtemir boshchiligida xonga qarshi qo'zg'olon ko'taradi va shunday Sherg'ozi o'ldiriladi.
XVIII-XIX asrlarda Amudaryoning sharqiy tarafidan oqib, Orol dengiziga quyilgan Ko'ko'zak daryosi bo'yidagi ko'psonli qoraqalpoqlar bilan orollik o'zbeklarda dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik gullab yashnagan. Ushbu daryo bo'yida Oqyoqish nomli qabilalar uyushmasi vujudga keladi. Oqyoqish oti bilan mashhur bo'lgan hozirgi Taxtako'prik tumaniga qarab qolgan qal'ani halq Oydo'st qala deb ataydi.
Hujjatlarda XVII-XVIII asrlardagi qoraqalpoq xonlari orasida Kuchukxon, Taburchak sulton bo'lgani eslatiladi. 1709 yili Taburchak sultonning oʻgli /oyib sulton Iris Muhammad qoraqalpoq hukmdori boʻlgan.
1747-1748 yillari Abulxayrxon qoraqalpoqlar yuklarni chopovul yasagan: talas daryosining bo'yiga ko'chiruvchi, dehqonchilik bilan shug'ullanishga majbur qilgan. Qoraqalpoqlarning umumiy qismi Yangidaryo va Quvondaryo bo'ylarida dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik kun kechirishgan.
Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini markazlashgan, iqtisodiy kuchli davlatga ishlab chiqarish korxonalari Yangidaryo bo'yidagi qoraqalpoqlar elektr tarmog'i qo'shin tortgan, qoraqalpoq zodagonlarini o'z tarafiga ogdirishga harakat qilgan. Oydo'stbiyning Yangidaryo bo'yidagi qoraqalpoqlarni Orol bo'yiga ko'chirib keltirishga yordam berdi.
Amudaryo etaklarida yashovchi qoraqalpoqlar ham Xiva xonligi qaramog'iga o'tgan.
XIX asrning birinchi yarmida qoraqalpoqlarning ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o'zgarishlar yuz bera bordi. Bu o'zgarish avvalo hujjat endi ko'proq dehqonchilik bilan shug'ullana boshlaganida namoyon bo'ldi.
Qoraqalpoqlar hayotida baliqchilik muhim kasb etadi. Endilikda baliqchilarning qishloqlari vujudga keldi. Sol balandlikda suzib yuruvchi uylar paydo bo'ldi. Bu davrda hunarmandchilik ma'lum darajada qaddini rostlab tekshirish edi. Qoraqalpoqlar endi olacha, dagal ip gazlama mato, gilam to'qiy ishlab chiqarishlar, turli buyumlar yasaylikda yog'ochlar, teri pishirdilar, egar, yugan, ayil, kigiz tayyorlash bilan shugullandilar.
XIX asrning o'rtalarida bir boy qoraqalpoqning qo'rg'oni atrofida bozor paydo bo'ldi, bu yerda Chimboy shahri barpo etildi. O'zining qulay geografik holati tufayli shahar ma'muriy markazga aylandi.
Qoraqalpoqlar ijtimoiy hayotida urug-qabilachilik an'analari ustun edi. Yerga jamoa egaligi hukmron edi.
XIX asr boshlarida qoraqalpoq joyida yangi-yangi uruglar vujudga keldi. Masalan, 1810 yilda el qabilasidan chiqqan kiyotli qoraqalpoqlar biyi Ekinlikning 400-500 o'toviga ko'nqirot va mangitlardan 200 o'tov qo'shilgan. Bunday holat boshqa o'tovlarda ham sodir bo'lgan. hayot14 ulus deb nom olgan yirik uruglararo birlashma tashkil topgan.
XIX asr o'rtalaridan qoraqalpoq joyida ham urug' qabilachilik munosabatlarida o'zgarish boshlandi. Ayni yerga jamoa bo'lib egalik qilish ham barham topa boshladi. Endilikda uning o'rnida kuchli zamindorlik qaror topdi. Ular orasida 1 tanobgacha yerga egalik qilganlar ham bor edi.
XIX asr boshlaridan Xiva xonligi qoraqalpoqlarni o'ziga tobe etish uchun kurash boshlandi. 1803 yilda xon Eltuzar qabilalararo nizodan foydalanishdi va qoraqalpoqlarning xitoy qabilasini bo'ysundirdi.
1811 yilda qoraqalpoqlar Xiva xonligi tarkibiga kirganlar. Xon qoraqalpoqlar joyida qal'alar qurdira boshladi. Qoraqalpoqlar endi xon uchun harbiy amaliyot o'taydigan bo'ldilar.
Urush vaqtida qoraqalpoqlar 100 nafardan 200 nafargacha navkar berish sifatini oldilar. Bundan tashqari, urush orqali har bir xo'jalik qonunchiligi degan soliq to'lashga, sugorish loyihasini qurish va ta'mirlash ishlarida ishtirok etishga qaratilgan. Qoraqalpoqlar 1827 yilda xonga qarshi qo'zg'olon ko'tardilar. Qo'zgolonga qoraqalpoqlarning eng badavlat raqamlariga mansub Oydo'stbiy rahbarlik qilgan.
Muhammad Rahimxon I davri (1806-1825) da Oydo'stbiy yuqori mansabga ko'tarilib, saroyga yaqinlashgan. Muhammad Rahimxon taxtga o'tirgan kuni unga zarbof to'n, oltin sopli xanjar sovg'a qilingan. U barcha qoraqalpoq halqining biyi darajasiga ko'tarilgan. O'shanda Orol, Qo'ng'irot eli To'ramurod so'fi boshchiligida mustaqil bo'lishga harakat qilgan.
Bu harakat oldidan Oydo'stbiy xondan yordam so'ragan. Xiva xoni yordamida Oydo'stbiy Oqyoqish bo'yida (Hozirda Taxtako'prikda) ulkan qo'rgon qurdirgan.
Qo'zgo'lon oldidan qoraqalpoqlar orasida soliq yig'ish uchun Gadoyniyoz mahram yuborilgan. U qoraqalpoqlarning xitoy qabilasi boshligi Bekpo'latbiydan qo'zgolon tayyorlanayotgani to'g'risida eshitadi. Shundan keyin mahram qo'ng'irot qabilasi boshligi Cho'nqorabiyning o'g'li Qobilbiy huzuriga keladi. Uning uyida qolib, odamlarini Xivaga jo'natadi. 1827 yil 25 iyul kuni xon Oydo'stbiy boshchiligidagi tayyorlanayotgan qo'zgolon haqida eshitadi. Xon Oydo'stbiy qo'zg'olonchilarni yo'qotish uchun mahsus qo'shin to'plab, unga Muhammad Nazarbiy inoqni qo'mondon tayinlaydi va Xo'jayli shahriga jo'natadi. Shahar atrofida askarlar o'rnashadi.
Oydo'stbiy qoraqalpoq kadxudo va biylarni to'plab, Orol dengizi bo'yida Sori atov degan mavzuda mashvarat qiladi. Yig'ilganlar maslahati bilan qoraqalpoq ovullariga otliq choparlar jo'natib, shunday buyuriladi: "Hamma bola-chaqasi bilan qo'zgolonga yig'ilsin. Kimda-kim bosh tortsa, u dushman bo'lsin». qulay barcha qoraqalpoqlar to'planib qulay joyda xandak qo'yib, shoh-shabbalar va aravalar bilan mudofaa to'sigi qurishgan. 29 iyulda Oydo'stbiy o'zining ikki o'gli Rizo va To'rani 300 botirga bosh qilib, Qo'ng'irot qo'rgoniga chopovulga yuboradi. O'shanda Qo'ng'irot hokimi Muhammad Ya'kub Mushrif qo'rgon mudofaasini uyushtirgan. Urush peshingacha davom etgan. Oydo'stbiy askarlarining bir qanchasi nobud bo'lgan. Ba'zilari dengiz tomon qochgan. Rizo ham, To'ra ham bor imkoniyatlarni ishga solsalar-da, yengilganlar.
Xo'jayli shahri atrofida turgan Muhammad Nazar in hamda Muhammad Rizo qushbegi uchun ham xonning qo'zgolonchilariga qarshi qo'shin yuborish haqidagi farmoni keladi. Ular yovmut va shavdor qabilalaridan askar to'plab, Suyinbiy, Do'simbiy, Muhammad Niyoz yasovulboshilar boshchiligida qo'zg'olonchilarga qarshi jo'natiladi. Bular orasida qoraqalpoqlardan yigilgan odamlar ham bor edi. Jumladan, Davlatnazarbiy boshchiligida askarlar Oydo'stbiy odamlarning yengilganini yeshitib, o'ziga yaqin odamlari bilan Sori otovni tashlab ketishga majbur bo'ladi va Qo'qon tarafga yo'l oladi. Muhammad Nazar inoq uning xabarini eshitib, Oydo'stbiy odamlari orasidan saralangan qo'shin jo'natadi. Qo'shin ikki kun deganda Chirikrabot mavzeida Oydo'stbiy odamlarini o'rab oladilar. qo'zg'olonchilar mag'lubga uchradilar.
Qoraqalpoq xalqining madaniyati. Chimboy, Qo'ng'irot, Xo'jayli shaharlarida qoraqalpoq hunarmandlari ko'pchilikni tashkil qilgan. Masalan, temirchi, duradgor, kigiz bosuvchilar, zargarlar, bo'yoqchi, kulolchi, to'qimachi kabilar. Ustaxonada 3-4 odam ishlagan. Shogirdlar 12-13 yoshdan qabul qilindi.
Orol dengizi bo'yi Terbenbes ovulida Arzimbet zargarning ishlari tarixiy asarlarda ta'kidlanadi. U qoraqalpoq ayollarining sevimli bezagi savkalani moxirona ishlagan. Sirga, bilaguzuk, uzuk, haykal, o'ngirmunchoq, zebigardon tumorchalar ham yasagan. natija, qoraqalpoq yigitlari qiyomat cho'girmalarini tikish yuksak mahorat talab etgan.
Yana bo'rk tikib kiyishgan. Uni qoraqalpoqlar quroch deb atashadi. Ayollar, qizlar kiyimlari orasida ham asrlar osha qadri tushmaydi.
Qoraqalpoqlar Nukus, Qiyot, Qoʻngirot, Qipchoq kabi shaharlarda yashaganlar. Zarafshon vodiysida XIX asrning birinchi yarmida qoraqalpoqlarning 37 ovuli mavjud bo'lgan. Ushbu shaharlarning eng yirigi Qo'ng'irot bo'lib, u Orolliklar markazi bo'lgan. Xo'jayli Orol birlashmasi bilan Xiva ishlatiladigan savdo markazi bo'lib, bojxona shu shaharda joylashgan.
Yana Mangit, Chimboy, Janga qal'a, Oydo's qal'a, Ernazar qal'a, Ko'ko'zak, Eshon qal'a shaharlari qoraqalpoq xalqi tomonidan yaratilgan madaniy va me'morchilik yodgorligi markazlari mavjud.
Qoraqalpoq yoshlari Buxoro va Xiva shaharlarida o'qiganlar. Qoraqalpoqlar yurtida XIX asr boshlarida 318 ta maktab, Qorakum Eshon, Qalila oxun, Egambergan oxun, Oybit eshon, Eshonqal'a va boshqa mavzelarda madrasalar bo'lgan.
Qoraqalpoqlar o'z to'y-ma'rakalarini qo'shiqsiz, dostonlarsiz, tarixiy xangomalarsiz o'tkazmaydilar. Ularning halq ogzaki ijodi juda boy. Qoraqalpoq folklor namunalari 20 jildligining nashr etilgan fikrimizning dalilidir. Ular o'z so'z ustalari bo'lgan chechanlarni, jirov-baxshilarini qattiq sevdi. El oqsoqollari, yonidan qissaxonlar arimagan.
O'zbeklarning afandisi bo'lsa, tahrir O'mirbek laqqasi bor.
Qoraqalpoqlarning qaxramonlik dostonlari qadimdan ma'lum. Ulardan "Qirqqiz", "Alpomish", "Ko'blan", "Mastpodsho" dostonlarida qoraqalpoqlarning voqealariga boy tarixi kuylanadi.
Qoraqalpoqlarning halq qo'shiqlarida el yo'lboshchilari, qahramonlari Maman botir, Esangeldi mahram, Oydo'stbiy, Ernazar biylar ulug'lanadi.
Qozoq ma'rifatparvar olimi Cho'qon Valixonovaning "Qoraqalpoqlar sahrodagi birinchi shoir ham qo'shiqchilar, keyin qirg'izlar ham turkmanlar", degan so'zlari bejiz aytilmagan.
Qoraqalpoq halqi ogzaki ijodi janr lirik va epik asarlarga bo'ladi.
Qoraqalpoq adabiyotida XVII-XVIII asrlardagi tarixiy voqealarni tasviriy shaklda aks ettirgan "Qirqqiz" dostoni alohida o'rin tutadi. Buasar qoraqalpoq halq qaxramonlik eposidir.
Asar erksevarlik, vatanparvarlik va insonparvarlik goyalari bilan sug'orilgan.
Asarning bosh qaxramoni Guloyim o'zining qirq nafar dugonasi va o'z sevgilisi Arslon bilan birga Eron shohi Nodirshoh hamda qolmoq xoni Surtoysha hujumidan yurtini himoya qilishdan o'tadi. Guloyim Xorazmni ozod qilib, u yerda qoraqalpoq, turkman, o'zbek va qozoq halqlarini birlashtirgan davlat tuzadi.
Asarda Guloyim bilan bir qatorda jang qilgan Oltinoy, O'tbosgan, Arslon, Sarvinoz kabilar timsolida mardlik, jasurlik, vatanparvarlik, insoniylik, ayni paytda dushmanga nisbatan shafqatsizlik xislatlari o'z ifodasini topgan.
Qoraqalpoq yozma adabiyoti. XVIII asrdan boshlab qoraqalpoq yozma adabiyoti shakllandi va rivojlanishiga.
XVIII-X asrning birinchi yarmida qor qoraqalpoq adabiyotining ko'zga ko'ringan qator namoyandalari qalam tebratganlarki,ularning nomlari bugungi kunda ham ardoqlanadi.Ulardan biri Jiyen Jirov (1730-1784) edi. U mashhur baxshi sifatida kamol topdi.Ayni paytda she'rlar ham bitdi. "Xayr endi,do'stlar", "Yuragimda ko'p dogim", kabi she'rlarida jamiyatdagi noxaqliklardan noliydi.
Jiyen Jirav xajviy asarning ham ustasi edi. U "Xoy xonimiz, xonimiz" kabi xajviy she'rlarini yaratgan.
Ma'lumki, qozoq xoni Abulxayrga qarshi olib borilgan urushda qoraqalpoqlar yengilgan edi. Bu mag'lublarga ular azob-uqubat duchorlangan. Hususan, Sirdaryo bo'ylaridagi qoraqalpoqlar har yoqqa tarqab ketganlar. Ularning bir qismi esa Toshkent atrofiga (Chirchiq bo'ylariga), boshqa bir qismi esa Qizilqum orqali Xorazmga (O'rol dengizining janubiy sohillariga) ko'chib ketganlar. Mana shu mashaqqatli ko'chishlarning guvohi bo'lgan Jiyen Jirov o'zining "Darbadar el" nomli dostonini yaratgan edi.
Qoraqalpoq adabiyotining ko'zga ko'ringan davridan yana biri Kunxo'ja Ibrohim o'g'li (1799-1830 yy) edi.
Uning butun umri Muhtojlikda o'tgan. Shoirning "O'roqchilar", "Oq qamish", "Cho'ponlar" kabi she'rlari diqqatga sazovordir.
Ajiniyoz Kasibay o'gli (1811-1878 yy) qoraqalpoq xalqining atoqli shoirlaridan biri. Mo'ynoqdagi eski maktabda o'qigan. Keyin Xivadagi Sherg'ozixon madrasasida ilm olgan. Shoirning "Bo'zatov" dostonida qo'rqalpoq xalqining boshqalariga ko'chib ketishga majburlanganligi, katta mahorat bilan bayon etilgan. Ajiniyoz shoir she'rlarida vatanparvarlik, insonparvarlik goyalari ustun turadi.
Shoir Ajiniyozni butun O'rta Osiyoda tanitgan asari "Qiz Mengash bilan aytishuv" asari edi.
Qoraqalpoq xalq adabiyoti uning asoschisi Berdaq (1827-1900 yy) nomi bilan mashhurdir.
Berdimurod Qargaboy o'gli Berdaq yoshiligidan ota-onasidan yetim qolib, bir burda non uchun ovulma-ovul ish tutishga majbur bo'lgan. U ijodini 18-19 yoshlarida do'mbira she'r aytishdan yoshlar. 25 yoshida iste'dodli shoir sifatida halq orasida tanildi. Uning she'rlarida halqning hayotida aks ettirilgan.
Berdaq tarixiy mavzularida ham qalam tebratgan. Uning "Avlodlar", "Omongeldi", "Oydosbiy", "Ernazarbiy" kabi asarlarida xalq qaxramonlari faxr bilan kuylanadi.
44
9 ta fikr
Шохистахон Ульжаева
Muallif
Qoraqalpoqlar.
2 y.
Cupid yo'lbarslari
Uzi kuchmanchi hulk ekanda...
24 hafta
Oybek G'aniyev
19-asrning darveshlari qanday ko'rinishga ega edi?
15 hafta
Boshqa nashrlar
Rasuljon Sharipov xotirasi bilan o‘rtoqlashdi.
11 ч. ·

3 yil oldin

sizning xotiralaringiz

Shoxistaxon UljaevaOZBEKISTON TARIXI. O'ZBEKISTON TARIXI. O'ZBEKISTON TARIXI

2019 yil 19 dekabr ·
Pirmuhammad Mirzo
Pirmuhammad Mirzo (1376-1407.22.2) — Shahzoda Temuri. Amir Temurning nabirashi, Muhammad Jahongir Mirzoning ugli. Otasining o'limidan 40 kunga o'tgan, Baxt Mulk Ogo behimdan tug'ilgan. 1392 yilda Amir Temur Kazna, Kobul, Zobuliston, Qandahor viloyati va Sind, daryosigacha bulgan erlarni Pirmukhammad Mirzo tasarrufiga topshirgan edi. Bobosi Amir Temurning bir necha harbiy yurishlarida, zhumladan, hindiston fathid katnashgan. Amir Temur vafoti oldidan Pirmuhammad Mirzoni uziga valiad deb elon qilgan. Biroq Pirmuhammad Mirzoni boshka temuri shahzodalar va hatto O'trorda turgan qo'shin boshliqlari (amir Shoh Malik va Shayx Nuriddin va boshkalar) ham tan olmaganlar. Har bir viloyat hokimi Sohibqiron vafotidan so'ng o'z nomidan tanga zarb etib, nomini khutbaga qushib aytadigan bulgan. Temurijlar taxtiga Xalil Sulton o'tirgan. At Pirmuḳammad Mirzog qarshi 1405 yil maida Sulton Husayn boshchiligida qushin (30 000 kishi) tortgan va Balxni egallagan. Sulton Husayn Xalil Sultonga qarshi isyon kutarib Samarqandga yurish kilgan. Xalil Sulton uni 6 iyul Chekdolik (Shahrisabz janubida) ha tor-mor keltirgan va uni taqib etib Balxni egallagan. Sulton Husayn Shopurgon va Andhud hokimi Sulaymonsho (Amir Temurning jiyani) huzuridan panoq topgan. Pirmuhammad Mirzo Sulaymonshohdan Sulton Husaynni Berishini kattik talab kilgan, rad zhavobi olgach, unga qarshi 3000 otliqsan iborat qushin zhhnatgan. Sulaymonsho va Sulton Husayn girotga, Shohrux huzuriga kochib borgan. Shohruh P.ning talabini tHgri deb topgan, Sulton Husayn qamoqka olinib, katl qilingan va uning bosh terisi ichiga somon tHlgazilib pirmuhammadga zhunatilgan pirmuhammad Mirzo Sulaymonshoh ustidan ko'zongan galabasidan keyin Balkhni olgan va Movarounnahrga qarshi kurash uchun Shohruh bilan muzo bkaralar. Shohruh undan yurishni ushlab turishni suragan, biroq Pirmuhammad o'zgarlik kilib, qarshi tomon harakat qila jihoz. 1406 yil 20 fevral Qarshi Yaqinida Xalil Sulton Bilan Zhang Qilib Mag'lubga Uchragan. Pirmuhammad Mirzo Balxga ko'chgan va bir yildan so'ng kotil Pir Ali Toz joylashtirilgan o'chirish. Shohrukh Pirmuhammad Mirzoni o'chini olish maqsadida qo'shin tortib Balkhni egallab olgan va 1370 yil Amir Temur tomonidan buzib olingan shahar qo'rg'onini qayita tiklagan. Qarshi tomon harakat kila o'rnatish. 1406 yil 20 fevral Qarshi Yaqinida Xalil Sulton Bilan Zhang Qilib Mag'lubga Uchragan. Pirmuhammad Mirzo Balxga ko'chgan va bir yildan so'ng kotil Pir Ali Toz joylashtirilgan o'chirish. Shohrukh Pirmuhammad Mirzoni o'chini olish maqsadida qo'shin tortib Balkhni egallab olgan va 1370 yil Amir Temur tomonidan buzib olingan shahar qo'rg'onini qayita tiklagan. Qarshi tomon harakat kila o'rnatish. 1406 yil 20 fevral Qarshi Yaqinida Xalil Sulton Bilan Zhang Qilib Mag'lubga Uchragan. Pirmuhammad Mirzo Balxga ko'chgan va bir yildan so'ng kotil Pir Ali Toz joylashtirilgan o'chirish. Shohrukh Pirmuhammad Mirzoni o'chini olish maqsadida qo'shin tortib Balkhni egallab olgan va 1370 yil Amir Temur tomonidan buzib olingan shahar qo'rg'onini qayita tiklagan.
O'ME