Xviii XIX asr nemis falsafasi

XVIII - XIX ASR NEMIS FALSAFASI
Reja:
I. Kirish. Falsafa tarixiga nazar.
II. Asosiy qism:
1. XVIII - XIX asr nemis klassik falsafasi.
2. Kant, Gegel, Feuerbax falsafalari.
3. Iogann Fichte, Fridrix Schelling falsafalari.
III. Xulosa.

«Falsafa» atamasining kelib chiqishi. «Falsafa» tushunchasi yunoncha phileo – sevaman va sophia – donolik so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, donolikka muhabbat manosini anglatadi. Falsafa so‘zini qadimgi yunon mutafakkiri Pifagor miloddan avvalgi VI asrda tayyor holda (afsonalar, rivoyatlar, ananalar orqali) avloddan avlodga o‘tuvchi bilimni inson o‘z aqliga tayanib, mushohada yuritish va tanqidiy fikrlash yo‘li orqali olishi mumkin bo‘lgan bilimdan farqlash maqsadida ishlatgan. Pifagor va qadimgi davrning boshqa faylasuflari donolikka davo ham qilmaganlar, zero, o‘sha davrda keng tarqalgan tasavvurga ko‘ra, haqiqiy donishmandlik ajdodlardan meros qolgan, asrdan asrga o‘tib kelayotgan afsonalar, din va rivoyatlarda mujassamlashgan. Donishmandlar deb, asrlar sinovidan, eng so‘nggi haqiqat manbai sifatidagi bilimlarga ega bo‘lgan bashoratgo‘ylar, kohinlar va oqsoqollar etirof etilgan. Ularning so‘zlari birdan-bir to‘g‘ri deb qabul qilingan. Faylasuf esa, ularning fikriga ko‘ra donishmandlik muxlisi bo‘lishi, e’tiqod sifatida qabul qilingan tayyor haqiqatlarga emas, balki o‘z aqliga tayanib, ijodiy yo‘l bilan, shuningdek boshqa faylasuflar tomonidan olingan bilimlar va tajribadan foydalangan holda maqsadga intilishi lozim bo‘lgan. Biroq, insonning dunyo va o‘ziga bunday munosabati darhol yuzaga kelgani yo‘q. Insonning tabiatga qarshilik ko‘rsatish, ishlab chiqarish vositalarini yaratish va ko‘paytirish qobiliyatlari rivojlangunga va o‘sgunga, buning natijasida etarli tajriba va bilimlar to‘plangunga, odamlar aqli ko‘p sonli savollarga javob izlash uchun etarli darajada yuksalgunga qadar insoniyat uzoq va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tgan. SHu bois falsafaning mohiyatini, shuningdek uning paydo bo‘lish sabablari va sharoitlarini tushunish uchun gapni inson dunyoqarashidan boshlash lozim. Nima uchun? Shuning uchunki, falsafa dunyoqarashning asosiy tarixiy shakllaridan biri hisoblanadi.

Nemis klassik falsafasi nisbatan qisqa davrni – 18-asrning 80-yillari va 19-asrning 30-yillarini qamrab oladi. Va shunga qaramay, bu davr nemis faylasuflarining falsafiy tafakkuri eng yuqori cho'qqini ifodalaydi. Falsafiy rivojlanish... Asosan, bu falsafa idealistikdir. Ammo falsafaning bu turi o'sha davrning eng dolzarb savollariga javob berishga imkon berdi.Iogann Gotfrid Gerder (1744-1803) fikricha, insoniyat o’z taraqqiyotida qonuniy ravishda gumanizmga keladi, ya’ni ular tabiat tomonidan ato etilgan kuchlarni o’zlarining tafakkur va axloqini mukammallashtirish, bir-birlariga ijobiy ta’sir ko’rsatish yo’lida sarflaydilar. Gerderning fikricha, insoniyat tarixi quyosh sistemasi tarixining bir qismidir. Tarixiy taraqqiyot, uning fikricha, ilgari yuz bergan kosmologik taraqqiyot bilan bog’langan. Gerder inson va hayvonot olamining o’zaro bog’liqligini qat’iy ta’kidlagan. Insonning ustunligi uning tik yura olishidir. Hayvonlarda hid va ta’m sezgilari rivojlangan, odamda esa ko’rish sezgisi kuchliroq, uning qo’llari ozod. Klassik nemis faylasuflari falsafani madaniyatning tanqidiy ongi, "qarama-qarshi ong", "haqiqatdan kulish" va madaniyatning "ruhi" deb atashgan deb hisoblashadi. Klassik nemis falsafasining barcha vakillari falsafani falsafiy fanlar, toifalar, g'oyalarning maxsus tizimi sifatida ko'rib chiqishgan. Masalan, I. Kant, birinchi navbatda, epistemologiya va axloqiy falsafiy fanlar qatoriga kiradi. Schelling - tabiiy falsafa, ontologiya. Fichte falsafani "fan ilmi" deb hisoblagan holda, unda ontologik, epistemologik, ijtimoiy-siyosiy bo'limlarni ko'rgan. Gegel falsafiy bilimlarning keng tizimini yaratdi, bu tabiat falsafasi, mantiq, tarix falsafasi, falsafa tarixi, huquq falsafasi, axloq falsafasi, din falsafasi, davlat falsafasi, shaxs ongining rivojlanish falsafasi va boshqalar. Feyerbax ontologik, epistemologik va axloqiy muammolarni ko'rib chiqdi va tarix va dinning falsafiy muammolariga e'tibor qaratdi.