Xxi-bob: O„rta osiyo xonliklarida tarixshunoslik fani

“...men kim Xorazm mamlakatining farmonravosi, ushbu ulug„vor hukmni 
o„zimga qabul qilishni lozim deb bildim hamda sultonu sohibqiron, saxovat va 
xayr-ehson manbasi, tinchlik va xotirjamlikning sababchisi bo„lmish u zotga 
bo„lgan itoatni o„zimga vojib deb bildim. Zero, Allox subhanaxu va taolo Qur‟oni 
majid va Furqoni hamidda 
marhamat qilganidek: “Allohga, uning 
payg„ambarlariga va o„zlaringizdan bo„lgan amirlarga itoat qiling” (Niso 59). 
Ushbu kundan e‟tiboran men amiri sohibqironning farmonlariga buysunaman. 
Agar men tomonga marhamat nazarlari bilan ishora qilib, sarkashligi bilan 
ma‟lum bo„lgan Buxoro podshohining ahvolini xarob qilishga amr qilsalar, agar 
Parvardigor o„z lutfi marhamati bilan madadkor bo„lsa, umidvormanki, ularni 
tag-tugi bilan yulib tashlardim. Assalom at-taqsir. ‖ 
Elchilar keltirgan maktub va Umarxonning unga javobi Xiva xonligi bilan 
Qo‗qon xonligi o‗rtasida Buxoro amirligiga qarshi harbiy ittifoq tuzilganini 
anglatar edi. Chunki bu ikki tomon o‗rtasidagi elchilar bordi-keldisi uchta davlat 
o‗rtasida yuz bergan harbiy-siyosiy jarayonlarga bevosita aloqadordir. 
―Shoxnoma-i nusratpayom‖da elchilarning kelish yillari ko‗rsatilmagan, faqatgina 
sha‘bon oyidaligi aytilgan. ―Tarixi jahonnamoyi‖da 1236 yil sha‘bon (mil. 1821 
yil may) oyi deb berilgan. Bunaday aniq sana balki ―Shoxdoma-i 
nusratpayom‖ning Tojikiston nusxasida kelgan va Avaz Muxdmmad Attor uni 
o‗sha manbadan olgandir. 
XIX asr boshida taxt tepasiga kelgan uchchala hukmdor-Amir Xaydar, 
Muhammad Raximxon va Umarxon o‗rtasidagi munosabatlar mahalliy 
manbalarda turlicha yoritilgan. Masalan, Amir Haydar Umarxonga taxtga o‗tirishi 
munosabati bilan tabriklab hadyalar jo‗natib, do‗stlik taklif qilgani haqidagi matn 
saqlanib qolgan. Balki Amir Haydar davlatlararo munosabatlar rasmiy an‘anasiga 
amal qilgan holda shunday xat jo‗natgandir. 
Qo‗qon va Buxoro tarixi aks etgan ―Muntaxab-ut tavorix‖ asarining muallifi 
Hakimxon to`ra ma‘lumotlariga qaraganda, Umarxon Buxoroga elchi qilib 
yuborgan Sayyid Eshonxoja to‗ra Maxdumi A‘zamiyni (vaf.1834/35 y.) Amir 
Haydar juda iliq kutib olgan. Bundan tashqari, boshqa manbada Oxund domla Mir 
Boqiy Buxoro olimlari bilan bellashish uchun yuborilgani va Buxoro amiri 
qo‗qonlik olimning ilmiga tan berib hadyalar bilan kuzatib qo‗ygani haqida 

---

280 
tafsilotlar ham aytiladi. 
Biroq ikki hukmdor o‗rtadagi do`stona aloqalar uzoqqa cho‗zilmagan. 
Xususan, Buxoro tarkibidagi O‗ratepa hokimi Maxmudxojaning (Maxmudxon 
Ahroriy, vaf. 1821Y.) Umarxon xizmatiga o‗tib ketishi o‗rtadagi iliq munosabatlar 
buzilishining boshlanishi bo‗ldi. 
Umarxonning 1810-1820 yillar oralig‗ida amirlik chegarasidagi Jizzaxga 
uch-to‗rt marotaba yurishi va O‗ratepa uchun doimiy urushlar hamda Turkistonda 
hukmron bo‗lib turgan To‗qi to‗ra Buxoro amiridan yordam olib Qo‗qon xonligi 
hududlarini talon-taroj qilib, karvonlarini talashi ikki davlat o‗rtasidagi o‗zaro 
munosabatlarni butkul yomonlashtirgan edi. 
O‗rta Osiyo mintaqasida asosiy ta‘sirga ega hukmdor mavqeini egallash 
borasida ham Amir Haydar bilan Umarxon o‗rtasida kurash ketgan. Amir Haydar 
hukmronligining dastlabki yillarida Usmonli davlati bilan aloqalarini yaxshilab, 
Qo‗qon va Xiva xonliklarini turk Sultoni bilan yaqinlashishiga to‗sqinlik qilib 
turadi. Shuning uchun dastlab Umarxonning Sulton Maxmudga bay‘at qilish, 
to‗g‗, bayroq va yorliq so‗rab yuborgan elchilari natijasiz qaytgan. 
Qo‗qon-Xiva o‗rtasidagi munosabatlar masalasida ham qator ziddiyatlar 
bor. Xo‗sh, Xiva xoni Muxammad Raximxon Umarxonga shunday maktub 
yuborishi 
mumkinmidi? 
―Shoxnomai nusratpayom‖da kelgan maktub 
mazmunidan Xiva xoni Muhammad Raximxon Umarxonga so‗siz itoat qilishga 
qaror qilgani tasvirlangan. Albatta, bu yerda vaziyat biroz bo‗rttirilgan ko‗rinadi. 
Qolaversa, Muxammad Raximxonning bunday taklifi tug‗risida boshqa 
manbalarda deyarli ma‘lumot yo‗q. Uchchala davlat hukmdorlari o‗rtasidagi 
tortishuvlarni o‗sha davr manbalarida mashhur bo‗lgan she‘riy musobaqada 
ko‗rish mumkin. Unda, Umarxon amir Haydardan yuqori turishini ko‗rsatishga 
uringan. 
Shunga qaramay, Umarxon va Muhammad Rahimxon davrida Qo‗qon Xiva 
munosabatlari ancha yaxshi bo‗lgani ma‘lum. 1822-yil bahorida turk sultoni 
Sulton Mahmudxonning (1808-1839) Umarxon uchun yuborgan hadyalari va 
―xoni xonon‖ yorlig‗ini olib kelayotgan Mir Qurbon Xorazm orqali kelgan. Xiva 
xoni Muhammad Rahimxon uning xavfsizligini ta‘minlash uchun ikki elchini 
hamroh kilib yuborgan . 
Muhammad Rahimxonning Buxoroga qarshi kurashish uchun Qo‗qon bilan 
ittifoq tuzishini tushunsa bo‗ladi. Chunki, birinchidan Muhammad Rahimxonga 
Umarxondan boshqa amaliy yordam ko‗rsata oladigan ittifoqchi topish qiyin edi. 
Qolaversa, Dashti Qipchoq bo`ysundirilgach, Qo‗qon bevosita Xorazm hududi 
bilan chegaradosh davlatga aylanib, kelgusida Xiva saroyida tinch qo‗shnichilik 
munosabatlarini kafolatlash  masalalari ham ko‗ndalang turardi. 
Muhammad Rahimxonning xonlik davri aks etgan ―Firdavs-ul iqbol‖ 

---

281 
asarida Marvdagi taka va boshka turkman urug‗lari Xorazm hududlariga hujum 
qilib talonchilik qilgani, Muhammad Raximxonning bunga chora ko‗rish uchun 
Amir Haydarga yuborgan maktublari natijasiz qolgani aytiladi. Shu sababdan 
qo‗shin to‗plab 1821-yil boshlarida Buxoro hududlariga hujum qilgani 
ko‗rsatiladi. Buxoro tarixchilari esa, Xiva xonlarining amirlik chegara hududlariga 
yurishlarini ko‗prok talonchilik deb baholaydilar. Xususan, ―Tarixi Amir Haydar‖ 
asari mualliflari ayni o‗sha 1236-yilning sha‘bon (1821-yil may) oyidagi Muham-
mad Rahimxonning Buxoroga yurishini akasi uchun Amir Haydardan o‗ch olish 
niyati bilan bog‗liq deb yozadilar. 
Umuman olganda, Buxoro amirligida 1821 yil markaziy hokimiyatga qarshi 
bosh ko‗targan Samarqand hududidagi xitoy-qipchoqlar hamda Muhammad 
Rahimxon va Umarxonning amirlik hududiga qaratilgan harbiy harakatlari bir-biri 
bilan chambarchas bog‗liq edi. 
Umarxon Xiva xoniga javob xatini yozishi Qo‗qon bu urushga rozi ekanini 
bildirardi: 
"... ushbu vaqtlarda Buxoro podshohi kuchsizlanib qolganimizni nazarda