Xxi ásir ilim hám texnikanıń gúllengen dáwiri bolıwı menen birge psixologiya pániniń de insan dúnyasın hám onı qorshap turǵan ortalıqtı ańlawda tariyxıy dáreklerdi úyreniwi, biliwi úlken áhmiyetke iye

KIRISIW

XXI ásir ilim hám texnikanıń gúllengen dáwiri bolıwı menen birge psixologiya pániniń de insan dúnyasın hám onı qorshap turǵan ortalıqtı ańlawda tariyxıy dáreklerdi úyreniwi, biliwi úlken áhmiyetke iye. Belgili bolǵanınday jámiyet hám tábiyat ortasındaǵı baylanıstı ámelge asırıwda tiykarǵı pán bolǵan psixologiya tarawı jetekshi orındı iyeleydi.

Búgingi kúnde psixologiyalıq bilimdi social turmıstıń barlıq tarawında qollanıw hám olardı ámelge asırıw nátiyjesiniń kólemi keńeyip barıwı bul, sol pánniń jámiyettegi ornınıń girewli ekenliginen derek beredi. Sonıń ushın da, psixologiya páni házirgi zaman talaplarına juwap beretuǵın dárejede bolıwı zárúr.
Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti Shavkat Mirziyoev: «Aldımızda jaslarǵa tárbiya beriw, psixologiya hám basqa túrli tarawlarda kadrlardı tayarlaw hám qayta tayarlaw sıyaqlı juwapkershilikli wazıypalar tur» – degen edi. Bul talaptı ámelge asırıwda Ózbekstan Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqında»ǵı nızamı, «Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması» taraw qánigeleriniń aldına úlken juwapkerli talap hám wazıypalar júklemekte. Mine sol wazıypalardı ámeliyatta qollanıwda psixologiya pániniń ornı ayrıqsha. Qánigelerdi tayarlawda psixologiya pániniń tariyxın uyreniw kásiplik bilimlerde kónlikpe hám tájriybelerin rawajlandırıwında úlken áhmiyetke iye.
Solay eken, bul oqıw qollanba joqarı oqıw qániygelerine tiykarǵı pán sıpatında 1-kurs studentleri ushın arnawlı islep shıǵılǵan. Bul qollanbanı islep shıǵıwdan maqset studentlerge qaraqalpaq tilindegi kitaplardıń jetispegenligi jáne de bul pándi úyreniwde ilimiy teoriyalardıń qarama-qarsı kóz qaraslardıń quramalı ekenligin kórsetip ótpekshimiz. Pándi ózlestiriwde studentlerdiń seminar, teoriya hám ámeliyattı baylanstırıwda, ózbetinshe jumıslardı ámelge asırıwda zárúr bolǵan adamzat tárepinen haywanlarǵa hám adamlarǵa tán bolǵan psixikalıq turmıs hádiyseleri haqqındaǵı bilimlerdiń áste-aqırın toplanıp barıw tariyxı rawajlanıw basqıshları, ámeliy hám teoriyalıq nızamlıqlardıń ashılıwı, pútkil pán sisteması dárejesine kóterilgenligi haqqında maǵlıwmatlar keltirip ótilgen. Qolıńızdaǵı «Psixologiya tariyxı» atamasındaǵı oqıw qollanba taraw qánigelerine hám joqarı oqıw ornı studentleriniń psixologiyalıq bilim kónlikpelerin jetilistiriw maqsetinde júzege keldi. Kitaptı jáne de bekkemlew ushın usınıs hám pikirlerińiz bolsa bildiriwińizdi sorap qalamız.

I-Tema. Psixologiya tariyxı páninin predmeti hám wazıypaları.

1.1. Psixologiya tariyxın úyreniwdiń áhmiyeti.

1.2. Psixologiya tariyxı pániniń predmeti, maqseti, wazıypaları.
1.3. Psixologiya tariyxın dáwirlestiriw hám rawajlanıw basqıshları.

1.1. Psixologiya tariyxın úyreniwdiń áhmiyeti. Psixologiya páni hár qanday pán sıyaqlı óz aldına belgili rawajlanıw jolın basıp ótti. Psixologiya tariyxı bul eń aldı menen insaniyat tárepinen haywanlarǵa hám insanǵa tán bolǵan psixikalıq hádiyseler haqqındaǵı bilimlerdiń áste-aqırın toplanip barıw tariyxı hámde óz aldına pán sıpatında rawajlanıw jolında adam balasınıń psixikalıq qubılıslar haqqında kóz-qaraslardıń payda bolǵanı menen birge onıń psixologiyalıq ilim sıpatında izertlew predmetiniń ózgergenlik tariyxın da úyrenedi.

Sonıń menen birge psixologiya tariyxı menen tanısa otırıp, biz, insan hám haywanlardıń psixikalıq turmısın úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıqlar, umtılıwlar, pán sıpatında adamlar turmısınıń hár bir tariyxıy basqıshlarında psixologiya tariyxı pán hám mádeniyattıń ulıwma rawajlanıwı menen psixologiyalıq bilimler tarawı keńeyip barǵanlıǵı hámde dáslep jeke bolǵan psixologiya tarawı qanday jollar menen rawajlanıp keńeyip barǵanlıǵı, psixologiyanıń pútkil bir pánler sisteması dárejesine kóterilgenligi haqqında tariyxıy derekler arqalı maǵlıwmat alamız. Sonday-aq, psixologiya tariyxın úyrene otırıp ulıwma psixologiyanıń predmeti bolǵan psixika haqqında jáne de tereń hám anıq bilimge imkaniyat jarataqan bolamız. Psixologiyalıq kóz-qaraslardıń rawajlanıwı onın pútkil tariyxı dawamında idealizm hám materializm arasındaǵı gúres penen túsindiriledi. Bul gúres psixologiya pániniń mazmunın, insandaǵı psixikalıq hám fiziologiyalıq hádiyselerdiń óz ara múnásebetin hám de psixologiyanıń predmetin óz túsinikleri hám kóz qarasları boyınsha túsindirgenligi menen orın alǵan. Álbette, psixologiya tariyxında hár qıylı kóz qaraslar hám tarawlar bolıwına qaramastan, bul pánniń predmeti, yaǵnıy, insan hám haywanǵa tán bolǵan psixika, psixikalıq turmıs nızamlıqları ózgermey qala beredi.
Házirgi kúnimizdi ótmish penen baylanıstırıwımız kerek, sebebi, ótmishsiz – keleshektiń ózi joq. Bunda ulıwma psixologiya pániniń predmetinen parqlı ráwishte, psixologiya tariyxı psixikalıq qubılıstı emes, onıń rawajlanıw tariyxı haqqındaǵı pikirler, hár qıylı dáwirde kim tárepinen qanday ideyalar alǵa súrilgenin úyrenedi. Sonıń tiykarında izertlengen materialdı sistemaǵa salıw, teoriya, fakt, nızam túsiniklerdi analiz etedi. Tariyxshınıń tiykarǵı jumısı izertlew predmetine empirikalıq ámeliy hám teoriyalıq qatnastı talap etedi.
1.2. Psixologiya tariyxı pániniń maqseti – Psixologiya pániniń payda bolıwı hám rawajlanıwı, ǵárezsiz pán retinde qáliplesiwi, tariyxıy dárekleri, Ózbekstanda hám dúnya júzi psixologiyanıń rawajlanıw jolındaǵı baǵdarları hám mektepler iskerligin úyretiwden ibárat.
Psixologiya tariyxı pániniń wazıypası – psixolgiya tariyxı boyınsha bilimlerdi aktuallastırıw hám usı predmet boyınsha jańa bilim alıwǵa bolǵan motivatsiyanı qáliplestiriw, ǵárezsiz tálimdi qáliplestiriw; dúnya hám watanımız tariyxında júzege kelgen aldıńǵı psiqologiyalıq ideyalardı tariyxıy process retinde usınıw; ótken zaman oyshılları, ullı psixologlar ómirbayanı boyınsha keltirilgen maǵlıwmatlar tiykarında ilimiy miynettiń ayrıqsha qásiyetlerin kórsetip beredi.
Psixologiyalıq pikirler óz rawajlanıw tariyxına iye bolıp, pán haqqındaǵı ilimiy bilimlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwın analiz qılıw hám de psixologiyalıq pikirler rawajlanıwı dawamında onıń predmeti dáslep ruwx, keyin sana, sońınan minez-qulıq sıpatında ózgerip bardı. Házirgi dáwirde psixologiya tariyxı aldıńǵı dáwirlerde keltirilmegen, psixika hám minez qulıq birligi túsinigi qaytadan tiklendi. Ulıwma aytqanda, psixologiyada pikirler rawajlanıwı hesh waqıtta bir tegis bolmaǵan. Ayırım dáwirlerde ol tez pát penen rawajlanǵan bolsa, al, gey bir dáwirlerge kelgende rawajlanıwdan artqa qaytqan yamasa toqtap qalǵan. Hár bir basqısh óz jetiskenlikleri hám kemshilikleri menen ajralıp turadı.
Solay etip psixologiya tariyxı pániniń tiykarǵı wazıypası psixika haqqındaǵı ilimiy bilimlerdiń payda bolıwı hámde keleshekte rawajlanıwın analizleyden ibarat.

1.3. Psixologiya tariyxın dáwirlestiriw

Psixologiya kóp ásirlik tariyxqa iye, birinshi ilimiy kóz-qaraslar biziń eramızǵa shekemgi VI ásirde payda boldı. Psixologiya tariyxı eki úlken dáwirge bólinedi.
Birinshi dáwir psixologiyalıq bilimler filosofiya iliminiń quramında rawajlandı.
Bul dáwir ( b.e.sh VI den –XIX ásirdiń ortası ) 2,5 mıń jıldı óz ishine aladı.
Ekinshi dáwir psixologiya óz aldına ilim, pán sıpatında rawajlanıwı, 100 jıldı (XIX ásirdiń ortasınan házirgi biziń kúnimizge shekemgi) óz ishine aladı. Belgili psixolog G.Ebbingauze aytqanınday «psixologiya uzaq ótmishke iye, biraq onıń tariyxı júdá qısqa» degen edi. Bul eki dáwirdi bóliwde anıq tiykar joq, tek olardıń kriteriyaları anıq, biraq olardıń arasındaǵı parıqlar júz jıldı óz ishine qamtıydı. Usıǵan tiykarlanıp olardı tómendegi tablicada xronologiyalıq kriteriyalarda kórsetip ótemiz. Ekinshi tárepten aymaqlıq rawajlanǵanına qarapta bóliw múmkin (Meksika psixologiya tariyxı, Sovet dáwirindegi Angliya psixologiya tariyxı), dúnya júzlik hám eski, Ózbekstandaǵı psixologiya tariyxı boyınsha bólip úyreniwge boladı. Bunı biz, hár bir dáwirde jasap ótken psixologlar sol dáwirdegi siyasat, mádeniyat, ilim-pán rawajlanıwına qarap olardıń pikir júrgiziwleride ózgerip rawajlanıp barǵanlıǵın xronologiyalıq keste tiykarında da kóriwimiz múmkin.

I dáwir. Psixologiyanıń filosofiya pániniń ishinde rawajlanıwı

Xronologiya	Basqıshlardıń mazmunı	Nátiyje
Eramızdan aldıńǵı VI-V ásir	Psixika haqqındaǵı dáslepki ilimiy pikirlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı	Ruwx haqqındaǵı pánniń payda bolıwı hám ondaǵı eki baǵdar bolǵan materialistlik hám idealistlik baǵdarlardıń payda bolıwı. Psixikalıq processler; seziw, qabıl etiw, este saqlaw, oylaw, affekt, erk haqqındaǵı dáslepki bilimlerdiń payda bolıwı. Dene hám ruwx múnásebetine túrlishe qatnas hám túsiniklerdiń qáliplesiwi.
V-VIII ásirler	Jan haqqındaǵı bilimniń rawajlanıwı filosofiyalıq táliymatlar hám medicinalıq bilimler tiykarında rawajlanıwı	Tomislik psixologiyanıń qáliplesiwi; metodologiyalıq izertlewlerdiń baslanıwı
XIV-XVI ásirler	Anatomiya-fiziologiyalıq bilimler tiykarında jan haqqındaǵı bilimlerdiń rawajlanıwları hám XIV-XVI ásirlerde ullı ashılıwlar	Jandı tájiriybe obekti sıpatında túsiniwden bas tartıwları hám túsindiriw principi retinde dene hám psixikalıq qubılıslardı obekt qılıp alıw; «psixologiya» termininiń engiziliwi.
XVII ásir hám XIX ásirdiń ortası	Sananıń óz aldına predmet sıpatında úyreniliwi hám psixologiyanıń tiykarında teoriyanıń qáliplesiwi.	Emperikalıq introspektiv hám associaciyalıq psixologiyanıń rawajlanıwı; psixofizikalıq hám psixofiziologiyalıq mashqalanıń payda bolıwı; sanasızlıq haqqındaǵı psixikalıq túsinikler.

II dáwir. Psixologiyanıń óz aldına pán sıpatında rawajlanıwı

Xronologiya	Basqıshlardıń mazmunı	Nátiyje
XIX ásir basınan XIX ásirdiń 60 jıllarına shekem	Psixologiya óz aldına pán ekenligin dáliyllewshi dáslepki psixologiyalıq bilimlerdiń payda bolıwı	Nerv sisteması xám seziw organı xızmetin eksperimental metodlar menen úyrenile baslawı, psixofizika hám psixogeometriyanıń payda bolıwı, seziw hám qabıl etiw teoriyalarınıń islep shıǵılıwı
XIX ásirdiń 60 jıllarınan XIX ásirdiń aqırlarına shekem	Psixologiyanıń óz aldına pán sıpatında rawajlanıwı	Eksperimental metodlar psixologiyadan óz aldına orın iyelewleri, psixologiyada ámeliy tájiriybelerdiń payda bolıwı, pánde jańa tarmaqlardıń payda bolıwı
XX ásirdiń 10- 30 jılları	Psixologiyada ashıq krizis	Hár qıylı ilimiy mekteplerdiń payda bolıwı
20 shı- 30 shı jılları	Eski Sovet psixologiyasınıń rawajlanıwı	Marksistlik filosofiya tiykarında psixologiyanıń teoriyalıq negiziniń payda bolıwı
XX ásirdiń 30 50 jılları	Psixologiyada krizistiń páseyiwi, Eski Sovet psixologiyasınıń teoriyalıq tarawınıń rawajlanıwı. Ózbekistanda psixologiya pániniń rawajlanıwı	Jańa tarmaqlar: genetikalıq psixologiya, shaxs psixologiyasınıń payda bolıwı, jańa mektepler neobixeviorizm, neofreydizmniń júzege keliwi
XX ásirdiń 60 jılları	60-jıllardan usı kúnge shekemgi dáwirde psixologiyada jańa qatnastı izlew dáwiri	Jańa baǵdarlar: gumanislik psixologiya, logopediya, kognitiv psixologiyanıń payda bolıwı, psixologiya predmetiniń analiz qılınıwı, sanasızlıq máselesine úlken itibar beriliwi, social psixologiya máselelerin tereńlestiriw

Ilimiy psixologiyalıq bilimler rawajlanıwınıń ulıwma hám tiykarǵı nızamlıqları bul ideyalar gúresi bolıp esaplanadı. Bul gúres wzaq waqıt materializm hám idealizm arasındaǵı gúres kórinisinde analizlenip kelindi.
Psixologiya páni rawajlanıwınıń áhmiyetli nızamı onıń jalǵız teoriyanı islep shıǵıwına baǵdarlanǵanlıǵı menen kózge taslanadı. Bul tendenciya psixolgiyadaǵı ashıq krizis dáwirde júzege shıqtı. Sebebi, bul dáwirde psixologiya ushın jalǵız túsindirmeli principtiń tabılıwı onıń pán sıpatında qáliplesip sharayatıń jaratılıwına sebepshi boldı. Usı dáwirde payda bolǵan barlıq mektepler: psixoanaliz, geshtaltpsixologiya, bixeviorizm hám basqa da baǵdarlardıń hámmesi usı jalǵız teoriya ornına dawagerlik qılǵan edi. L.S.Vıgotskiy bul jaǵdaydı tómendegishe táriypleydi: «Anıq tarawlardaǵı jeke izertlewlerden ulıwma principlerdiń payda bolıwına hám olardıń bir pútin psixologiyaǵa baǵdarlanıwında hám aqırında filosofiyalıq sistemaǵa, hátte kóz-qarasqa aylanıwǵa dawagerlik qılǵan bul ideyalar psixologiyada jeke teoriya dárejesine júdá tuwrı kelmeydi. Házirgi waqıtta ilimiy ideyalar ol yamasa bul pán rawajlanıwındaǵı belgilewshi faktorlar, ilimiy bilimler determinaciyası haqqında júdá kóp tartıslar bar.
I.Lakatos pánniń «ishki» hám «sırtqı» tariyxı atamasın qollawdı usınadı. Budan kelip shıǵıp pán óziniń ishki standartları, ilimiylik dárejeleri tiykarında rawajlanıp baradı. Basqasha qılıp aytqanda pánniń rawajlanıwına tek kognitiv faktorlar ǵana tásir kórsete aladı. Bunday internalistlik qatnasqa eksternalistlik qatnas qarama-qarsı koyılıp, bunnan kelip shıǵıp pán tariyxın social faktorlarsız úyrenip bolmaydı, social faktorlar pán tariyxın teoriyalıq tárepten qayta tiklewde paydalanıw lazım. Bul boyınsha psixologiyalıq bilimler rawajlanıw tariyxın analiz qılıw birinshiden tariyxıy pán- jaǵdayın jaqsı biliwin, ekinshiden- úyrenilip atırǵan dáwirde pándegi óz aldına jaǵdaydı esapqa alıwdı talap qıladı. Basqa pánler; matematika, fizika, astranomiya, til úyreniw, fiziologiya, biologiya, etnografiya, logikanıń psixologiya rawajlanıwına tásiri kúshli. Birinshiden, usı pánler dógereginde psixikalıq xádiyseler haqqındaǵı bilimler toplanǵan, ekinshiden, psixologiya ilimi usı pánlerdiń metodlarınan paydalanıladı. Úshinshiden, ilimiy metodologiyadan da paydalanıw imkaniyatına iye. Psixologiyanıń basqa pánler menen bunday baylanısı hesh qashan tolıq ajıratılǵan halda rawajlana almaytuǵının kórsetedi. Biraq usı dáwirde J.Piaje aytqanınday, «psixologiyanıń keleshegi birinshi náwbette onıń óz rawajlanıwına baylanıslı» boladı-dep keltiredi óz miynetlerinde.Solay eken bul pánniń hár bir mámlekette,dáwirlerde rawajlanıwın úyreniwimiz hám de kórip shıǵıwımız kerek boladı.

Qadaǵalawshı sorawlar

1.Psixologiya tariyxı páni predmetiniń qurılısı óz ishine nelerdi qamtıydı?
2.Psixologiya tariyxınıń ilimiy koncepciyasınıń hár qıylı dáwirlerdegi jetiskenlikleri hám ólshemleri qanday edi?
3.Psixologiya tariyxı metodologiyasınıń kategoriyalıq qatnası neden turadı?
4.Psixologiya tariyxı páni predmetiniń áhmiyeti nede?
5.Psixologiya tariyxınıń rawajlanıw basqıshların dáwirlestiriw sebepleri?
6.Psixologiya tariyxınıń izertlew metodları qanday?