Xxiii. Gidromeliorativ tizimlarda suv isrofgarchiligi sabablari, salbiy tomonlari va kamaytirish yo’llari

23.2.Suv 
isrofgarchiligiga 
qarshi 
kurashishning 
texnik-iqtisodiy 
ko’rsatkichlari 
Yuqorida keltirilgan misollardan ma’lumki sug’orish tarmoqlarida foydali ish
koeffitsiyenti qiymatini kichik bo’lishligi sug’orish tarmoqlarini loyixalashda ularni
o’lchamlarini keragidan katta bo’lishligiga, suv manbasining sug’orish qobiliyatini
kamaytirishlikka, sug’orish maydonlarini meliorativ xolatini yomonlashuviga,
sug’orish kanallarida loyka cho’kish va uni tozalash kabi ortikcha ishlarga sabab
bo’ladi. SHuning uchun ham sug’orish tarmoklarida suv isrofgarchiligiga karshi
kurashish, ularning foydali ish koeffitsiyenti qiymatini oshirish muxim axamiyat
kasb etadi. Xozirda sug’orish tarmoklarini foydali ish koeffitsiyenti qiymatini
oshirishda texnikaviy va ekspluatatsion chora-tadbirlar qo’llanilmokda.

---

---

Bu tadbirlar asosan ularni kurish jarayonida aksariyat xollarda esa ulardan

foydalanish jarayonida amalga oshiriladi.
Texnikaviy chora-tadbirlar- asosan sug’orish tarmogi o’zanidan suvni sizib
yukolishiga karshi kullaniladigan ishlar majmuasi xisoblanib ular orkali kanal o’zan
tuprogini suv utkazuvchanlik kobiliyati kamaytirilishi yoki maxsus uzidan suvni
juda kam suv utkazadigan qoplamalar xosil kilinishi kuzda tutiladi..
Kanal o’zan tuprog’ini suv o’tkazuvchanlik kobiliyatini kamaytirish
tadbirlari.
Kanallarni kundalang va buylama o’zanlarini undan suvni sizib utish mikdori (S
i
)ni
minimal qiymatga javob beradigan kilib xosil kilish.
Buning uchun kundalang kesimda,
2
min


(



;
)
2
1
m
m





min;

Rmax
ga erishish kerak.
Kanal o’zanini shibbalash. Bu uslubda suv isrofi 50-60% ga kamayadi. Uni
amalga oshirish yullari turlichadir. Tuproq optimal namlikka erishganda (ogir sof
tuproqlarda 22-25 %, urta sof tuproqlarda 21-23 %, yengil sof tuproqlarda 15-18 %,
kumok tuproqlarda 12-15 %) ekskavator xartumiga osilgan ogirligi 3-5 t.li yuk
(temir beton, plita) 3-5 m balandlikka kutarilib bir joyga 3-9 marotabagacha
tashlanadi. Zichlangan tuproq kalinligi 40-50 sm bulishligi va u 3-5 yil xizmat kilishi
mumkinligi Mirzachulda utkazilgan tajribalardangina ma’lumdir.
Kichik kanallarda galtakli matin (kotok)lar xam kullaniladi.
Davriy ishlaydigan kanallarni o’zanini yumshatish.
Bu usulda davriy ishlaydigan sug’orish tarmoklarini o’zani ularga suv
berishdan oldin va sungra 10-15 sm chukurlikdagi kultivatorlar bilan
yumshatilishiga asoslangandir. Bu usulda ushbu kanallarda suv isrofgarchiligi 40
%gacha kamayishi kuzatilgan.
Kolmataj kilish (loyka chuktirish).
Bu usul kanal o’zanidagi tuproq govaklari (yirik zarrachalar orasidagi
bushliklar)ni suvdagi loyka zarrachalari bilan tuldirishga asoslangandir. Suvdagi

---

---

loyka zarralarini kanal o’zaniga chukishi natijasida o’zanni sizilish koeffitsiyenti

qiymatini keskin kamayib ketishi (20-30 marotaba) sug’orish amaliyotida oldindan
ma’lum xam va xozirda xam u ayniksa Markaziy Osiyo loyka suv manbalaridan
(Amudaryo, Sirdaryo,Zarafshon) sug’orish tizimlariga suv olinganda namoyon
bulib turadi. Bu xolat ayniksa kayta kurilgan Amu-Buxoro va Korakum kanallarida
juda kul kelgan.
Kanal o’zanida loyka cho’kishini tadkikoti bu jarayonni amalga oshirish
uchun quyidagi ishlarni bajarish maksadga muvofiqligini ko’rsatadi.
Kolmatatsiya kilinadigan yuza avvalo tekislanib sungra yuza 20-25 sm
chukurlikda yumshatiladi, kanalga loyka suv tuldiriladi. Loyka chukkach suv
chikarilib kanal o’zani normal namlikka yetishgach tuproq zichlashtiriladi (galtakli
matinni yurgazish, podani kanal o’zani buyicha xaydash va x.o.)
Sun’iy loyka cho’ktirishdagi tadkikotlarni kursatishga d/D>0,15- 0,2
(A.N.Patrashev tavsiyasi) bulishligi takozo etiladi, bu yerda D- kolmatatsiya
kilinadigan tuproq zarrachasini ulchami.
d- kolmatatsiya kiladigan (suvdagi loyka) tuproq zarrachasini ulchami.
Kumok tuproqli kolmatatsiya kilinadigan yuzani 1 m
2
ga 5-10 kg gil beriladi.
Kolmatatsiya kilinadigan kanalni uzunligi 0,1-1 km orasida bo’ladi. Kolmatatsiya
davrida kanaldagi suv tezligi 0,05-0,20 m/s. kanaldan foydalanish davrida esa
undagi suv okim tezligi 0,6-0,7 m/s dan oshmasligi tavsiya etiladi.
Bentonit gil tuproqlari kullash.
Bu tuproqlar tarkibida “mont-morillonit” minerallar mavjud bulib, tuproq
namlanganda ular juda kuchli darajada shishib uzidan suv utkazmaydigan xususiyat
kasb etadi. Markaziy Osiyoda katta mikdorda bentonit zaxiralari mavjud
(Xorazm,Angren,Buxoro,Dalvarzin va x.o.)ligini xisobga olsak, ularni kum va
shagalli kanal o’zanlarida kullash yaxshi natijalar berganligini tajribalar tasdiklagan.
Tajribada filtratsiya koeffitsiyenti 20,8 m/kun bulgan kumni 15-17 % bentonit
va 85-83 % kumdan iborat xosil kilingan 10 sm li ekran aralashmadan sunggi
filtratsiya koeffitsiyenti 0,0017 m/kun bulganligi aniklangan.
Gruntni bitumlash.

---

---

Kumok tuproqni bitum emulsiyasi bilan aralashtirib yoki issik bitum emulsiyasini

tugridan-tugri o’zanga berish orkali amalga oshiriladi.
Birinchi xolatda 50
o
S gacha isitilgan bitum emulsiyasi 16-24 % xajmida kumok
tuproq bilan aralashtirilib kanal o’zaniga yotkiziladi va zichlanadi.
Ikkinchi uslubda esa 150
0
Sgacha kizdirilgan bitum emulsiyasi 1m
2
yuzaga 4-9 kg
mikdorida sepilish orkali amalga oshiriladi. Emulsiya tarkibida bitum 40-50 %
bulishi va bitum markasi P bulishi kerak.
Bu tadbir 3-4 yilgacha uz ta’sirini utkazib suv isrofini 2-4 marotabagacha
kamaytiradi.
. Gruntlarni tuzlash natijasida gruntning suv utkazuvchanligi keskin kamayadi. Ular
2 xil kurinishda- ochik yuzaga va ximoyalangan yuzaga kizdirilgan osh tuzini yukori
kontsentratsiya eritmasini sepish orkali (1m
2
ochik yuzaga 5 kg tuz, ximoyalangan
yuzaga 3 kg tuz eritmasi) amalga oshiriladi. Bunday yuzalarda utlar usmaydi va 5-8
yil xizmat kilib, unda suv isrofi 2 marotabaga kamayadi. Ammo karbonatli gruntlar
uchun bu uslub kul kelmaydi.
Gruntlarni silikatlash gruntga suyuk shishani albatta bosim ostida berishga
asoslangan. Bu xolda natriy kremneftorid,yoki kaltsiy xlorid eritmasi bilan silikat
kislota ajralib tuproq kavakchalarida maxkam urnashib koladi.
Bu tadbir shur tuproqlarda va yogingarchilikda yaxshi natija bermaydi, lekin
sovukka chidamli va plastikdir.
Beton yoki temir beton qoplamalar. Kanal o’zanini bunday qoplamalar bilan
koplash asosan suv juda tankis bulgan tizimlarda suv tezligini boshkarish zaruriyati
bolgan tizim kismlari va inshootlarda, kanal o’zani kup utkazuvchantuproqlarda
loyixalanganda kullanilib ular suv isrofgarchiligini 90-95%gacha kamaytirish
imkonini beradi va uzok yillar xizmat kiladi.
Beton qoplamalarni kalinligi urta tuproqlarda 7-15 sm, bush tuproqlarda 18-
20sm bo’lsa, temir beton qoplamalar va plitalar 5-8 sm kalinlikka yotkiziladi.
Kanalni yon devorini kiyaligi m>1-1,5. Ulardagi konasos stantsiyasi truktiv (xar
3-4 m dagi) va xarorat (xar 10-12 m dagi) choklar aksariyat xollarda,
umumlashtirilib ular mastika, korasakichlar bilan tuldiriladi.

---

---

Bu qoplamani ustunligi va kamchiliklari, kurilish jarayoni, ularga kuyiladigan

talabalar bilan siz qishloq Xo’jalik gidrotexnik melioratsiya kursidan tanishsiz.
Nov(lotok) va kuvurlar. Xozirgi vaktda asosan Xo’jalik ichki sug’orish
tarmoklari nov (lotok) va kuvurlar bilan jixozlanmokda. Bu xolatda suv
isrofgarchiligi 96-98%gacha kamaytirilibgina kolmasdan bu tizimlarda xosil
kilinadigan bosimdan qishloq Xo’jalik ekinlarini sug’orishda foydalanish mumkin.
Novlardan tugri foydalanilganda ular uzok muddat xizmat kilishi mukarrar va ular
200-900 l/s suv sarfiga muljallanib ularda suv tezligi 6 m/s gacha bulishi ruxsat
etiladi. Kuvurlar asbestotsement yoki platmassa materialdan yasalib ularni yer ostiga
joylashtirilishi yeFKni qiymatini oshirish imkonini beradi.
Asfalt (bitum mineral moddalar aralashmasi) materialli qoplamalar. Bu
qoplamalarni kalinligi 5 -8 sm bulib, ular zichlangan yoki 10-15 sm kalinlikdagi
shagal yotkizilgan tusham ustiga yotkiziladi.
Bu qoplamalarni ut ulan teshishi mumkinligini xisobga olib asfalt
yotkiziladigan asosga suyuk beton qoplamasi tushalishi yoki asos gerbitsidlar bilan
ishlov berilishi kerak. Bu qoplama material ochik kurinishda: a) armaturalangan
yoki armaturalanmagan asfalt beton, «buyra»lar ustidan 20 sm kalinlikdagi maxalliy
tuproq tushami tushaladi.
Bu qoplamalar suv isrofini 80-90 % kamaytirib uzok xizmat kilishi aniklangan.
Plastik (egiluvchan) materialli qoplamalar. Kalinligi 0,1-0,2 mm bulgan
plastmassa plyonkalari (polietilen, polivenilxlorid va x.o.) suv isrofini 90-95 %ga
kamaytirsada 2-3 mavsumdan sung (ayniksa agarda ularni ustida ximoya tusham
bulmasa) uz xususiyatlarini yukotishi kuzatilgan. Bu qoplamalardan beton qoplama
tushamlarini qatlamlari orasida xam qo’llashadi. Bu qoplamalarni ustiga ximoya
qatlam (tuproq,yoki beton tushalganda, ularni xizmat muddati uzayadi.
gil tuproqli qoplamalar yoki gil ekranlar.
Bu ekran yoki qoplama gil va ogir sog tuproqlarni uzlarini yoki bentonit bilan
aralashmasini 30 sm li tushami kurinishida yoki ustida 30-40 sm li tuproq tushami
bulgan 5-8 sm li tusham kurinishida bo’ladi. Bunday qoplamalar suv isrofini 60-
80%ga kamaytiradi. SHu urinda tarkibi 60-65 %gil, 35-40 % kum shagal bulgan

---

---

kalinligi 10-15 sm bulgan glinobeton tushami xam suv isrofini kamaytiradi. Bunday

ekranli kanaldagi suvni tezligi 0,7-0,8 m/sdan oshmasligi kerak.
Tosh va g’isht qoplamalar asosiy togli va tog oldi sug’orish tizimlarida
kullinilib suv isrofini 50-60%ga kamaytirishi va 20-30 yil xizmat kilishi kuzatilgan.
Bu tadbir asosan kul kuchi bilan bajarilishini xisobga oladigan bo’lsak juda kimmat
va kam unumli tadbirlar tarkibiga kiradi.
YUkorida keltirilgan suv isrofini kamaytirish tadbirlarini uzaro takkoslash va
samaradorligini quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin.
Sug’orish tarmoqlari umumiy uzunligini qisqartirish. Bizga ma’lumki suv
isrof qiymati tizim uzunligiga tugri proportsional, ya’ni kanal kancha uzun bo’lsa
suv isrofi shuncha kup bo’ladi. Sug’orish kanallari uzunligini kamaytirish uchun
sug’orish maydonlari kayta kurilishi (sug’orish dalalari kengaytirilishi (12-20 ga),
yerlar tekislanishi, zamonaviy sug’orish texnikalari kullanilishi va x.o.) kerak.
Suvdan navbat bilan foydalanishni joriy etish. Bizga ma’lumki suv isrofini
solishtirma qiymatini aniklashda kanaldagi suv sarfi kancha katta bo’lsa solishtirma
qiymat shunchalik kichik bo’ladi, demak suv isrofi xam kam bo’ladi. Sug’orish suvi
kamchil davrlarda suv sarfini suv iste’molchilari urtasida taksimotida navbatni joriy
etish, sug’orish suvini bir sug’orish maydoniga tuplash ish unumi va tizimni foydali
ish koeffitsiyent qiymatini oshirishga olib keladi.
Ekspluatatsion chora-tadbirlar:
Suvdan rejali asosda foydalanish. Bu rejadan chetlanish(suvni kam yoki
keragidan ortiq olish yoki belgilangan muddatlarda olmaslik, sug’orish rejalarini
bajarmaslik), xo’jasizlik va suvdan samarasiz foydalanish natijasida ortiqcha suv
isrofgarchiligiga sabab bo’ladi. Bu xolatlar bilan (suvdan foydalanish rejasini
amalga oshirish) bo’limlarda batafsil tanishgan edik.
Sug’orish tarmoklarini o’z vaqtida ta’mirlash, o’t bosgan kanallarni o’z
vaqtida tozalash. Sug’orish tarmoqlarini o’z vaqtida, ya’ni sug’orish mavsumidan
oldin ta’mirlamaslik yoki jiddiy shikastlanish bo’lgan joylarda tezda chora tadbirlar
belgilamaslik katta mikdordagi suv isrofiga sabab bo’ladi. Buning uchun tizimdagi
texnik xizmat tashkilotlari ishni reja asosida amalga oshirishlari va ular kerakli

---

---

texnika, material va jixozlar bilan ta’minlangan bulishlari kerak. Sug’orish

tarmoklarida begona utlarga karshi kurashishda kanalga suv ochishdan 3-4 xafta
oldin kanal o’zani gerbitsidlar bilan ishlov berilishi kerak. Ut bilan koplangan
meliorativ tarmoklar mavsum oldidan tozalanishi kerak, chunki tozalanmagan kanal
tozalangan kanalga nisbatdan 25-30 % kup suv isrof kiladi.
Davriy ishlaydigan kanallarning yorilgan o’zan yuzasini yumshatish.
Sug’orish kanallarini normal ish tartibini ta’minlash. Ularga ortikcha suv
kuymaslik, ulardan suv tashlashni cheklash, ularni dimlani okishiga yul kuymaslik
va x.o.
Suv satxi ustida (ayniksa suv omborlarida) monomolekulyar plenka xosil
kilish, ya’ni suv bilan aralashmaydigan va parlanmaydigan yogli spirt (ortadekanol,
geksadekanol va x.o.)ni 1 m
2
yuzaga 0,05 g mikdorda suv satxiga yoyish. Bu xolda
suv yuzasidan bo’ladigan parlanish (kuniga) 77%gacha kamayishi kayd etilgan.
Suv isrofiga karshi kullanilgan xar kanday tadbirlardan sung sug’orish
kanallarini FOYDALI ISH KOEFFITSIYENT quyidagicha aniklanadi:

=Q
net +
(1-N/100) Q
i.qoplamali
N=(1-Q
i.qoplamali
/ Q
y.qoplamasiz
) 100%,
bu yerda: Q
net
-kanalni netto suv sarfi ; Q
i.qoplamali
, Q
y.qoplamasiz
-
ushbu kanalda qoplamada va qoplamasiz suv isrof mikdori.
Xayotda u yoki bu suv isrofgarchiligiga karshi kurashish tadbirlarini kullash
quyidagilarga boglikdir.
1.Kullaniladigan materiallarni mustaxkamligi va chidamliligi.
2.Maxalliy tabiiy shart sharoitlarda tadbirni kullash imkoniyati mavjudligi.
3.Kullaniladigan tadbirlarni bajarishda ishni mexanizatsiyalashganligi.
4.Ekologik va iqtisodiy xisob-kitoblar.
Ma’lumki har qanday suv isrofgarchiligiga qarshi qo’llaniladigan tadbir o’zini
iqtisodiy tomondan oklay oladigan bo’lishi shart. Bu esa iqtisod qilingan suvning
qiymatiga bog’likdir. SHuning uchun ham u yoki bu tadbirni qo’llashdan oldin
iqtisodiy solishtirish xisob-kitoblari bajariladi. Jumladan quyidagi tengsizlik

---

---

qanoatlantirilganda tadbirni qo’llash bo’yicha ishlarni amalga oshirish mumkin

bo’ladi:
S<86,4 Q
net
G tA/

r
Bu yerda S – 1m
2
kanal o’zaniga kilingan tadbirdan ketgan xarajat,
Q
net
- kanalni netto suv sarfi,
G – solishtirma suv isrof qiymati,
t- kanalni 1 yildagi ish kunlari soni,
A-1 m
3
iqtisod kilingan suv qiymati,
h-kanalni xullangan kundalang kesim o’lchami,qoplamaning 5 yillik xisobdagi 1
yillik armotizatsiya qiymati.

http://fayllar.org