Yangi davrda industrial tizimning vujudga kelishi XVIII asr

YANGI DAVRDA INDUSTRIAL TIZIMNING VUJUDGA KELISHI XVIII asr

■ Reja:
4.1. Davrning umumiy tavsifi

4.2. Angliya - sanoat inqilobining vatani
4.3. Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari
4.4. Germaniyaning iqtisodiy qoloqligi sabablari
4.1. Davrning umumiy tavsifi
XVIII asrda G'arbiy Yevropada ijtimoiy-iqtisodiy sohada quy- idagi muhim hodisalar yuz
berdi:
• burjua iqtisodiy munosabatlarini paydo bo'lishi va rivojla- nishi,
• sanoatni jadal o'sishi sharoitida raqobatning hukmronligi,
• angliyadagi sanoat inqilobi,
• burjuaziyaning iqtisodiy va siyosiy ahamiyatini o'sishi,
• andifeodal harakatning kuchayishi,
• qishloqni shaharga bo'ysunishi,
• insonlar o'rtasidagi deyarli barcha an'anaviy munosabatlarni pul munosabatlari
bilan to'liq almashtirilishi,
• ijtimoiy tenglik va shaxsiy erkinlik to'g'risidagi ma'rifiy g'oyalarni keng tarqalishi.
XVIII asrda G'arbiy Yevropa iqtisodiy jihatdan sanoat rivojlanish sur'atlari bo'yicha
namuna bo'ldi. Asr boshidayoq yevropa manafakturasi o'z taraqqiyotining oxirgi bosqichiga o'tdi
va bir qator mamlakatlarda (Angliya, Gollandiya, Fransiya sanoatin- ing ba'zi tarmoqlari)
hunarmandchilikdan ustunlik qila boshladi. Boshqa Yevropa mamlakatlarida esa (Germaniya,
Fransiya) manu- fakturaning rivojlanishi feodalizm sarqitlari, sexga berilayotgan imtiyozlar, ichki
bozorning torligi sababli sekinlashar edi.
Ingli zmanufakturasi. Ingliz manufakturasi eng yetuk cho'qqiga erishdi. XVIII asr
o'rtalariga kelib Angliyada sanoat to'ntarilishini amalga oshirish uchun barcha ijtimoiy-iqtisodiy
va siyosiy sharoit- lar vujudga keldi. Ushbu jarayonning asosiy mazmuni manufak- turadan
fabrikaga o'tishda mujassamlashgandir: qo'l mehnatiga asoslangan mayda ishlab chiqarishdan
yirik mashina industriyasi- ga o'tishda (birinchi navbatda yengil sanoatda).
Sanoat inqilobi texnika, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishga ta'sir ko'rsatdi.
• Umumiy dvigatelli mashinalar tizimi mehnat jarayonini uzluksizligini ta'minladi
• Arzonroq va sifatli bo'lgan fabrika-zavod mahsulotlari hunarmandchilik va
manufaktura mahsulotlarini siqib chiqardi
• Sanoatni qishloq xo'jaligidan uzil-kesil ajralishi yuz berdi
• Yirik shaharlar va kapitalistik sanoat markazlari paydo bo'ldi.
Bu davrda burjuaziya - fabrikantlar va yollanma ishchilar - sanoat proletariati sinflari
to'liq shakllandi. XVIII asr savdo asri hisoblanadi. Ba'zi hollarda tashqi savdoning o'sish sur'atlari
sano- at ishlab chiqarishi o'sishi sur'atlaridan yuqori bo'ldi. Bu davrda merkantelizm g'oyalari
ustuvorlik qilardi, aktiv savdo balansi targ'ib qilinar edi. Burjuaziya cho'qqisidagilarning kapitali
sanoatda emas, balki savdoda, kemasozlikda, bank sohasida mujassamlashgandir. Ushbu davrda
merkantilizm siyosati faol protek- sionizm siyosati bilan uzviy bog'liq edi.
Shunday bo'lsa ham XVIII asrda Yevropa asosan agrar hudud- dir. Qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishi jamiyatni mavjudligi va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni belgilab berar edi.
Ushbu tarmoqda aholining asosiy qismi band edi: Angliyadagi 75%dan Fransiyadagi 80-
85%gacha. Yerga mulkchilikning turli shakllari mintaqaviy xususiyatlarni keltirib chiqarar edi.
Asta-sekin yevropa mamlakatlari agrar sektorida ijaraning shakllari va tarkibi o'zgarib bordi.
• Mayda dehqonchilik ijarasi yirik tijorat ijarasi tomonidan siqib chiqarilardi.
• Ijara munosabatlari borgan sari ko'proq yollanma mehnat jalb etilar edi.
• Dehqonchilikning ijtimoiy-iqtisodiy differensiatsiyasi ushbu munosabalarga
bevosita bog'liq edi.
4.2. Angliya - sanoat inqilobining vatani
XV asrga kelib Angliya jahon yetakchisi hisoblangan Gollandi- yadan kapitalistik
manufakturalarning o'sish sur'atlari, jahon sav- dosi va mustamlaka iqtisodiyoti bo'yicha o'zib
ketdi. XVIII asr o'rtasiga kelib Angliya yetakchi kapitalistik mamlakatga aylandi.
Qishloq xo'jaligi. XVIII asrda Angliya asosan agrar mamlakat hisoblanardi. XVII asr
o'rtalaridagi burjua inqilobidan so'ng mayda va o'rta dehqon xo'jaliklarini yirik yer mulkdorligi
tomonidan siqib chiqarilishi XVIII asr o'rtalarida dehqonchilikni sinf sifatida ahamiyatini yo'qolib
borishiga olib keldi. Jamoa va mayda dehqonchilikni tugatilishi natijasida yer mulkini qayta
taqsimlani- shi, yerga yirik egalik qilish va kapitalistik fermerlikni rivojlanishi amalga oshirildi.
• pomestyelarni yiriklashtirilishi lenlordlarga qishloq xo'jalik texnikasidan keng
foydalanish imkonini berdi.
• agrotexnika takomillashtirildi
• almashlab ekishga o'tish amalga oshirildi
• yirik fermerlar yollanma ishchilarni jalb qilib, yetakchi tex- nikani ishlatib va yer
egalariga kapitalistik rentani to'lab xo'jalik yurita boshlashdi.
• qishloq xo'jaligi mahsulotlariga bo'lgan barqaror talab va ichki va tashqi bozorlarni
muntazam kengayib borishi ishlab chiqarishni takomillashtirishga doimiy rag'bat bo'lib xizmat
qila- di.
XVI asrda mayda yerlarni yirik yer egalari tomonidan tortib olinishi jarayoni yirik
fermalar uchun ochiq dalalarni paydo bo'lishiga olib keldi. Yer uchastkalarini yiriklashuvi va
mayda ija- rachilarni yiriklari tomonidan siqib chiqarilishi ijara to'lovlarini o'sishiga olib keldi.
Uning hajmi ba'zida oddiy to'lovdan 4-10 barobar katta bo'lar edi. Mayda yerlarni yirik yer egalari
tomonidan tortib olinishi jarayonini kengayib borishi ingliz parlamenti tomonidan qabul qilingan
huquqiy aktlar sonidan ham ko'rinadi.
XVIII asrning birinchi choragida - 15 akt, asr o'rtasida - 220 ta akt, asr oxirida 1,5ta akt.
Jamoa va dehqon yerlarini lenlordlarning xususiy mulkiga aylanishi jarayoni 1800 yilda qonun
qabul qilini- shi bilan yakunlandi.
Shunday qilib XVIII asrda Angliyaning qishloq xo'jalik ishlab chiqarishi yuqori darajada
rivojlanar edi. Uning tovarlilik darajasi oshdi. Yerda ishlamaydigan aholining oziq-ovqat
mahsulotlari- ga, sanoatni esa xom ashyoga bo'lgan o'sib borayotgan ehtiyoji to'liqroq qondirila
boshlandi. O'z navbatida yerlarni yiriklashtirish jarayoni ish kuchi zaxirasini vujudga keltirib uni
sanoatda foyda- lanishga imkon yaratadi.
Sanoat to'ntarilishining shart-sharoitlari. XVII asr o'rtalaridagi burjua inqilobi natijasida:
• kapitalistik rivojlanish oldida turgan to'siqlarni olib tash- landi.
• yerga burjua mulkini o'rnatildi
• milliy bozorni shakllanishini jadallashtirildi
• mamlakatda monarxiya boshchiligida yer va moliyaviy aris- tokratiya ittifoqi
shakllandi
Amalga oshirilayotgan proteksionizm siyosati olib kelinayot- gan xorijiy tovarlarga yuqori
bojxona bojini o'rnatdi. Jahon bo- zorida boshqa tovarlar bilan raqobatlashish uchun Angliya fab-
rika usulida va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni yo'lga qo'yishi zarur edi.
Angliya ilmiy tadqiqotlarga va ixtirolarni amaliyotga joriy etishga yetarli bo'lgan kapitalni
jamlashga muvaffaq bo'ldi. Ker- akli mablag'ning manbalari:
• davlat qarzi;
• soliq stavkasini oshirilishi;
• ishlab chiqarish va savdoni kengaytirilishi.
Angliyaning XVIII asrdagi savdo urushlari yangi mustamlaka-
larni bosib olinishi bilan yakunlanar edi. XVIII asrda Angliya 120 ta mustamlaka bosib
olish urushlarida qatnashdi.
Britaniya mustamlaka imperiyasini shakllanishi Yetti yillik urush (1756-1763) bilan
yakunlandi. Unda g'alaba qozonib Angliya Fransiyani Hindistondan siqib chiqardi, Kanadani
bosib oldi va qudratli mamlakatga aylandi.
Angliya burjuaziyasi mustamlakalarni talash evaziga katta mablag' to'pladi.
Mustamlakalarga olib borilayotgan tovarlar mo- nopol yuqori narxlarda sotilar edi.
Mustamlakalardan esa tovarlar suv tekin narxlarda olib kelinar edi.
Angliya yiliga 20 ming qora tanlilarni Amerikaga olib borib qul sifatida sotish evaziga juda
katta foyda topar edi.
Sanoat to'ntarilishining yo'nalishlari va oqibatlari. Sanoat to'ntarilishi - bu qo'l mehnatiga
asoslangan manufakturadan sanoat burjuaziyasi va sanoat proletariatini shakllanishi bilan
birgalikda amalga oshadigan fabrika-zavod ishlab chiqarishiga o'tishdir.
Sanoat to'ntarilishining yo'nalishlari:
• To'ntarilish birinchi bo'lib tekstil sanoatida boshlandi. Mato va gazlamalar yangi
mashina va uskunlarda ishlab chiqarilib, ar- zon narxlarda bozorda sotila boshlandi va
raqobatchilarni siqib chiqardi
• Keyingi yo'nalish - metallurgiya sanoatini rivojlanishi bo'lib, oxir natijada u ko'mir
qazib olishga kuchli ta'sir ko'rsatdi.
• Ko'mir qazib olishni rivojlanishi transport kommunikatsiyasi taraqqiyotiga olib
keldi.
• Transportni rivojlanishi savdoni taraqqiy etishiga turtki bo'ldi.
• Yakuniy bosqich bo'lib mashinasozlik tarmog'i namoyon bo'ldi. Bunda metallga
ishlov beruvchi mashinalar ishlab chiqarila boshlandi.
4.3. Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari
◄ Feodalizm sarqitlari
XVIII asrning o'rtalariga qadar Fransiya Yevropada yetakchilik qilishga intildi. Bunga
uning Angliya oldida bir muncha ustunlikka ega ekanligi imkon berdi. Fransiya aholisi
Angliyanikidan ikki barobar ko'p edi. Fransiya hududi ham kattaroq edi. Fransuz sanoati va
savdosi (ayniqsa, tashqi savdo) samarali rivojlandi. yengil sanoat - ipakchilik, jungga ishlov berish,
to'qimachilik, qog'oz, shisha va farfor, sovungarlik, ko'nchilik (teriga ishlov berish) yuqori nati-
jalarga erishdi. Butun dunyoda fransuz manufakturalari tomonidan ishlab chiqarilayotgan kiyim-
kechak va matolari, bezaklar va parfyumeriya, mebel va farforlar keng miqyosda tanildi. Manu-
fakturalar asosan markazlashtirilgan va uncha katta bo'lmasdan, 10-50 ishchidan iborat bo'lgan.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Fransiya taraqqiyotda orqada qola boshladi. Buning
asosiy sababi feodalizm sarqitlarining og'ir yuki va mavjud hukumatning konservativ siyosatidir.
Feodal tarti- blar manufakturalar va savdoni rivojlanishiga to'siqlik qildi. Sano- atda o'rta asr
sexlari katta ulushga ega edi. Non sotish va olib chiqib ketish ta'qiqlangan edi. Alohida monopol
imtiyozlar ba'zi provinsiyalar, savdo kompaniyalari va manufakturalarga tegishli edi.
Savdoni rivojlanishiga ichki bojxonalar va o'lchov va me'yorlarning yagona tizimi mavjud
emasligi to'siqlik qilar edi. Bu cheklovlar sexlarni rivojlanishiga to'siqlik qildi, ishlab chiqarishni
inqiroziga va ichki bozorni torayib borishiga olib keldi.
Fransiya iqtisodiyotining asosiy tarmog'i hisoblangan agrar sektorda asosiy ziddiyatlar
shakllandi. Ekin maydonlari, o'rmonlar va yaylovlarning katta qismiga egalik qilgan dvoryanlik
va cherkov mamlakatda o'z imtiyozi va hukmroligiga ega edilar.
Mamlakatda merkantelizm siyosati quyi qatlam (dehqonlar) ni soliq yordamida talash
amalga oshirilgan edi. Aholining aynan shu qatlami o'z daromadlarining 2/3 qismini g'aznaga
to'lashlari kerak edi. XVIII asrning 80-yy.da soliq tushumlarining yarmidan ortig'i aksizlarga
to'g'ri kelar edi.
Fransiyada aholining asosiy qismini dehqonlar tashkil etardi (26 mln.kishidan 22 mln kishi
- dehqonlar). Bu qatlam obrok to'lar edi - pullik (senz) va natural (shampar) non bilan, uning hajmi
bug'doy hosilining 20-26 %ni tashkil etardi. Yana boshqa soliq turlari ham amal qilar edi - jon
boshiga, gabel (tuz solig'i) va cherkov ushri. Juda ko'p to'lov va yig'imlar mavjud edi: parom va
ko'prik yig'imi, tutun yig'imi va baliq tutish huquqini beruvchi to'lov va boshqalar.
Huquqbuzarliklar uchun katta jarimalar so- linar edi. Yer egalari hosilsizlikdan katta jabr ko'rar
edilar. XVIII asrda ular o'ttizdan ortiq edi. Dehqonlarning shaxsiy qaramligi ularni yer egalari
xo'jaligida yiliga 5-15 kun mehnat qilishga majbur qilar edi.
XVIII asrning 70-yy. o'rtalariga kelib fransuz moliyasining na- zoratchisi A.Tyurgo
islohotlari natijasida non savdosidagi cheklovlar bekor qilindi, shaharga olib kirilayotgan oziq-
ovqat mahsu- lotlaridan olinadigan bojlar kamaytirildi. Dehqonlarning davlatga bo'lgan
majburiyatlari bekor qilindi. Savdo-sanoat faoliyatining deyarli barcha turlari barcha
cheklovlardan ozod qilindi.
Ammo iqtisodiyotdagi qiyinchiliklar chuqurlashib bordi. Hosil- sizlik, savdo-sanoat
inqirozlari, davlat bankrotligi va hukumatning mamlakat xo'jalik faoliyatini yo'lga qo'ya olmasligi
- bularning barchasi feodal tizimning tanazzuli chuqurligini va keskin yechim- larga kelish
zaruratini keltirib chiqardi.
◄ Buyuk Fransuz inqilobi
Barcha boshqa burjua inqiloblari kabi ijtimoiy-iqtisodiy zid- diyatlarni keskinlashuvi
natijasida kelib chiqqan Buyuk fransuz burjua inqilobi (1789-1794) butun Yevropa feodolizmiga
tahdid soldi.
1789 yilning 14 iyulida Bastiliyani qo'lga olinishi keyinchalik burjua inqilobiga aylanib
ketdi. Avvalombor, birinchi bosqichda (iyun 1979 - avgust 1792 yy.) konstitutsion-monarxiya
hokimiyati saqlanib qoldi va bir necha muhim o'zgarishlar amalga oshirildi.
Dehqonlar harakati Ta'sis kengashini 1789 yil avgustida "Feodal tuzumni to'liq yo'q
qilinishi to'g'risida"gi deklaratsiyani qabul qil- ishga undadi. Lekin agrar qonunchilikni ishlab
chiqishda dvory- anlarning faqatgina ba'zi huquqlarini cheklashga e'tibor qaratildi. Ular jumlasiga
- sen'orlar sudini bekor qilish, dvoryanlarni cheksiz ov qilish huquini bekor qilinishi va boshq.
Dehqonlar qaramligini boshqa jihatlari saqlanib qolgan bo'lib, ularni sotib olish kerak edi, uning
narxi esa yigirma yillik renta hajmiga teng edi.
Shu davrning o'zida cherkov mulkini sekulyarizatsiya qilish jarayoni amalga oshirildi.
Dvoryanlar va ruxoniylarga beriladigan soliq imtiyozlari bekor qilindi. Barcha fuqarolarga har
qanday lavozimni egallash huquqi kafolatlandi.
Bir necha burjua islohotlari sanoat va savdoga keng tarqaldi. 1791 yil fevralida Ta'sis
kengashi sanoat ishlab chiqarishini qat'iy reglamentga solishni bekor qildi. Sexlar tizimi
qisqartirildi. Savdo erkinligi joriy etildi. Barcha imtiyozlar va monopoliyalar, ichki bojx- onalar,
non sotishga ta'qiqlar bekor qilindi. 1791 yil martda joriy etilgan yangi bojxona boji proteksionistik
xarakterga ega edi.
Ammo mehnatkashlar holati kam o'zgardi. Ish haqining ka- mayishi, narxlarning jadal
o'sishi va chayqovchilik xalqda noro-
IQTISODIY TARIX fanidan O'QUV QO'LLANMA
zilikni kuchaytirdi. Ta'sis kengashi, xalqni inqilobiy chiqishlaridan cho'chigan holda, 1791
yil yozida Le Shapele qonunini qabul qil- di (ushbu qonunda ishchilar birlashmasi va ish
tashlashlari taq- iqlanib ularga nisbatan pul jarimalari va qamoqxona muddatlari belgilandi).
Keyinchalik ishsizlar uchun ochilgan "hayriya ustaxonalari" yo- pildi. Shu bilan birga
hukumat tepasidagi yirik burjuaziya soliqqa tortishning yagona tizimini joriy etishda yuqoriroq
soliqlarni mayda sanoatchilar zimmasiga yuklashdi. Agrar masala oxirigacha hal etilmagan edi.
Feodalizm sarqitlari oxirigacha bartaraf etilmagan edi.
1972 yil avgustida xalq qo'zg'aloni natijasida monarxiya tu- zumi ag'darildi. Hukumat
tepasiga jirondistlar - respublikachi burjuaziya vakillari keldi. Bir yildan kam bo'lgan davr ichida
oziq- ovqatga maksimum narx belgilandi. Emigrantlarning konfiskatsiya qilingan yerlarini mayda
uchastkalar qilib sotish yoki ularni yillik renta evaziga muddatsiz egalik qilishga berish to'g'risida
Qonun qabul qilindi. Sobiq feodal huquqlari bilan bog'liq barcha tergov ishlari bekor qilindi.
Agrar va boshqa muammolarni keskin hal etilishi inqilobning uchinchi bosqichi (iyun 1793
- iyul 1794 yy.)ga to'g'ri keldi. Parij qo'zg'oloni natijasida yakobinlar - inqilobiy demokratlar
diktat- urasi o'rnatildi. Hukumat tepasiga quyidagi siyosatchilar kelishidi;
- M. Robesper, L. Sen-Jyust, J.P. Marat, J. J. Danton va boshq. Ya- kobinchilar
diktaturasining qat'iyatligi ichki va tashqi dushman- larga zarba berib, feodal tuzumni butunlay
tugatdi.
Xususan, 1793 yil iyunida Konvent dekreti bilan emigrantlarning konfiskatsiya qilingan
yerlarini imtiyozli sotish tartibi belgilandi. Kam ta'minlangan dehqonlar kichik yer maydonlarini
sotib olishda boshlang'ich yerning 5% summasini kiritish imkoniyatiga ega bo'ldilar. Qolgan
summani to'lash uchun 10 yil muddat beri- lar edi. Dehqonlarning yerlari ularning xususiy mulkiga
aylandi.
Oziq-ovqat muammosini hal etish maqsadida "tovarlarni chayqov maqsadida sotib olish"
jinoyat deb hisoblana boshlandi. Har bir rayonda oziq-ovqat omborlari tashkil etildi. Non
zaxiralarini ro'yxatdan o'tkazish bilan maxsus komissarlar shug'ullanar edilar. Yer egasi va uning
oilasining ehtiyojidan ortiq bo'lgan bug'doy konfiskatsiya qilinar edi. 1793 yilning kuzidan
boshlab birinchi zaruratdagi mahsulotlardan (kiyim-kechak, yoqilg'i va boshq.) tashqari, xom
ashyo, temir, cho'yanga ham qat'iy cheklangan narxlar belgilandi.
Yakobinchilar o'zlarining qat'iy va ziddiyatli siyosatlari natijasida xalqni qo'llab-
quvvatlashidan mahrum bo'ldilar. Bu holatdan yirik burjuaziya foydalanishga harakat qildi. 1
mlrd.livr hajmda majburiy qarz olingandan so'ng mamlakatning iqtisodiy holatini yomonlashtirdi.
Daromadi 9 ming livrdan oshgan boylarning zeb- ziynat va mulk soliqlari deyarli konfiskatsiyaga
tenglashdi. Ushbu "soliqlar" joylarda qat'iylik bilan undirilardi. Aholining kambag'al qismi uchun
hayriya kassalari tuzildi.
1794 yilning 27 iyulida yirik moliyaviy burjuaziya, sanoat tad- birkorlari, savdogarlar
manfaatlarini yoqlab chiqqan aksilinqilob yakobinchilar diktaturasini ag'darib hukumat tepasiga
general Napoleon Bonaparti kelishiga sababchi bo'ldi.
4.4. Germaniyaning iqtisodiy qoloqligi sabablari
XVIII asrda Germaniya feodal va iqtisodiy jihatdan qoloq mam- lakatligicha qolardi.
Bozor xo'jaligini rivojlantirishga qaratilgan Gollandiya, Angliya va Fransiyadan farqli o'laroq
Germaniya, ay- niqsa uning sharqiy qismi, krepostnoylikni kuchayib borishi bilan
xarakterlarnalardi. Yerni feodal ekspropriatsiya qilish (barshchi- na) yirik miqyoslarga erishdi.
Yerdan mahrum bo'lgan dehqonlar feodalning xonadonida ovqat uchun yollanib ishlashardi.
Mamlakat iqtisodiyotini kuchsizlanib borishining sabablari- dan biri - Germaniya
tomonidan yirik jahon savdosi markazi o'rnining yo'qotishidir. Buyuk geografik kashfiyotlar
natijasida savdo markazi Atlantika okeaniga ko'chib o'tdi. Germaniya siyosiy tarqoqligi sababli
mustamlakalarni bosib olish, dastlabki kapital jamg'arishining tashqi manbalarini izlashda faol
ishtirok etishda qatnasha olmadi.
◄ Siyosiy tarqoqlik
XVIII asr boshlarida Germaniya hududida 300 ga yaqin mus- taqil knyazliklar,
gersogliklar va arxiepiskopliklar, 9 ta kurfyurst- liklar1, 36 ta diniy knyazliklar, 62 ta ariskratik va
1 Kurfyurst - imperator saylovida qatnashish huquqiga ega bo'lgan knyaz ("German millatining muqaddas Rim imperiyasi").
IQTISODIY TARIX fanidan O'QUV QO'LLANMA
100 ga yaqin im- periya ritsarliklari, 50 ta imperiya shaharlari mavjud edi. Ushbu konglomerat
"German millatining muqaddas Rim imperiyasi" deb nomlanar edi. Ushbu knyazliklarning yerlari
alohidalashgan bo'lib, o'z avtonomiyasiga ega edi, lekin rasman ular imperatorlik tarki- bida edi.
Ushbu alohida hududlarning eng yiriklari - Brandenburg va Saksoniya, Meklenburg va Gessen,
Gannover va Braunshveyg, Bavariya va Vyurtenberg va boshq.
Siyosiy tarqoqlik xo'jaliklarni rivojlanishiga ham to'siqlik qildi. Ko'psonli bojxona postlari
juda ko'p bojlar olar edilar. Yagona pul birligi mavjud bo'lmaganligi sababli pul muomalasida
betar- tiblik mavjud edi. Mamlakatda 600 turdagi tangalar zarb etilardi. Yagona o'lchov va og'irlik
tizimi yo'q edi. Bu sharoitda sanoat va savdodagi bir tomonlama proteksionizm iqtisodiy
turg'unlikni chuqurlashtirar edi.
Ichki (diniy) va tashqi urushlar ham qashshoqlikka olib kelar- di. O'ttiz yillik urush (1618-
1648 yy.) haqiqiy milliy fojiaga olib kelib, uzoq muddatga xo'jalik rivojlanishiga to'siqlik qildi.
Urush- dagi yo'qotishlar juda katta bo'lib ba'zi yerlarda aholining s qis- mini nobud bo'lishiga olib
keldi. Qishloq xo'jaligida ham katta yo'qotishlar yuz berdi.
◄ Qishloq xo'jaligi
Bu davrda qishloq xo'jalik mahsulotlariga ichki va tashqi bozor talabi ortib bordi. Don,
zig'ir, mol, jun, teri va boshqalar aholi va rivojlanib borayotgan shaharlar ishlab chiqarishlari
uchun zarur edi. Bu hol nemis knyazlarini xo'jaliklarini kengaytirishga majbur- lardi. Bu islohotlar
feodal uslubda amalga oshirilardi. Barshchina mehnati va dehqonlarni ekspluatatsiya
og'irlashtirildi. Dehqonlarning yerlarini ekspropriatsiya qilish evaziga yerlarning kengayi- shi va
ishlab chiqarishni rivojlantirish dehqonlarni ekspluatatsiya qilish evaziga amalga oshirilgan yerlar
yunker xo'jaliklari deb nomlanardi. Yirik nemis feodal-knyazlari (yunkerlar) davlat siyo- satining
boshida turar edilar. Faqatgina ular armiya va hukumatda yuqori lavozimlarni egallashga, va yerga
egalik qilish huquqiga ega edilar.
◄ Taraqqiyotning yangi tendensiyalari
Germaniya sanoatida sexlar tuzumi kechki o'rta asrlarning a'analarini saqlagan holda XIX
asrning ikkinchi yarmigacha amal qildi. Ammo mamlakat iqtisodiyotida asta-sekin kapitalistik
rivojl- anish elementlari paydo bo'la boshladi. Qishloq xo'jaligida qisman 70
IQTISODIY TARIX fanidan O'QUV QO'LLANMA
yollanma mehnatdan foydalana boshlandi. Dehqonlar yerlarini ekspropriatsiya qilinishi,
o'z navbatida feodal tuzumning iqtisodiy asoslariga putur yetkazdi. Tarqoq manufaktura keng rivoj
topdi. Savdo kapitali tog'-kon ishlariga, metallni qayta ishlashga, mato to'qish sanoatiga kirib
bordi. XVIII asr oxirlarida markazlashtiril- gan savdo manufakturalari paydo bo'la boshladi.
Ammo ular hali Gollandiya, Angliya va Fransiya savdo manufakturalari oldida kuchsiz edi.
Shunday qilib XVIII asrda Germaniya, uni iqtisodiy rivojlanish- iga to'sqinlik qiluvchi
feodal tuzumni saqlagan holda kapitalistik ishlab chiqarishga qarab birinchi qadamlar tashlay
boshladi.