Янги китоб

Potok ishlab chiqarish samaradorligi.
Ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish tashkilotni boshqarishning
muhim qismlaridan biri va firma yoki uning ishlab chiqarish bo’linmalari
faoliyatining pirovard natijasi bo’yicha aniqlanadi.
A. Ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish omillari va ularni baholash.
U quyidagicha erishiladi:
 ishlab chiqarishning texnologik negizini taraqqiy ettirish;
 ishlab chiqarishda yangi ilg’or usullar, g’oyalar, kashfiyotlar kiritish;
 mahsulot ishlab chiqarishdagi xarajatlarning iqtisodiy samaradorligini
oshirish;
 ishlab chiqarish tizimining tuzilmasini mukammallashtirish.
Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligining umumiy mezoni bo’lib
unumdorlik darajasi xizmat qiladi.
B. Ishlab chiqarish va ish usullarini boshqarishni oqilonalashtirish:
Ishlab chiqarishni boshqarishning oqilona shakllari va usullarini
rivojlantirish, takomillashtirish uchun loyihalanadigan yoki faoliyat ko’rsatib
turgan tashkilot faoliyatini rejalashtirish, tashkil etish, tartibga solishning barcha
bo’limlariga muhandislik usullari, vositalarini qo’llash mo’ljallanadi.
Ishlab chiqarishni oqilona tashkil etish mehnat unumdorligini oshirishga,
ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishga qaratiladi.
Yuqori mehnat unumdorligi va mahsulotning past tannarxini ta’minlamoq
uchun tashkilotni o’zida mo’ljallangan ixtisoslashtirish negizida ishlab
chiqarishning asosiy, yordamchi jarayonlarini oqilona tashkil etish bo’yicha
uzluksiz ishlar olib borish zarur.
Ishlab chiqarishni oqilona boshqarish usullari ish joyini oqilona tashkil etish,
ishchilarning harakat yo’llarining uzoqligini kamaytirish, ishchining eng oqilona
harakatini ishlab chiqish, amalda joriy etish, ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarish
jarayonida mehnatning oqilona usullari va qo’llanmalarini ishlab chiqish, amalda
joriy etish kabilar bilan bog’liq.

---

118
Mehnatni oqilona tashkil etish ishni o’rganish, operatsiyalarning eng mosi
hamda ketma-ketligini aniqab olish asosida topshiriqni aniqlash ko’zlanadi. Bunda
kuzatuvlar natijasiga ko’ra, vaqt me’yorini belgilash yoki ish usulini o’tkazilgan
aniq eksperimentlar asosida loyihalashtirish natijasida topshiriqlar tuziladi.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish - korxona jamoasining vazifasi
hisoblanadi. Doimiy bir xil ritmda ishlash – jihozlardan to’liq foydalanish, ishchilar
ish vaqtidan yuqotuvining kamayishiga sabab bo’ladi. Potok ishlab chiqarishda
ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi ishlab chiqarish davri davomiyligining
qisqarishiga olib keladi, bu esa o’z navbatida mahsulot mehnat sig’iminining
kamayishiga olib keladi. Potok ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga ta’sir
etuvchi omillar quyidagilar:
ko’p unumdorli ixtisoslashgan jihozlardan foydalanish;
mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish;
ishlab chiqarishni yuqori ritmlilik bilan ta’minlash;
mehnat unumdorligini oshirish;
ishlab chiqarish davri davomiyligini qisqartirish;
aylanma mablag’lar aylanishini tezlashtirish;
mahsulot tannarxini kamaytirish;
foyda va rentabellikni oshirish.
Potok ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligiga baho berish uchun
quyidagi ko’rsatkichlar ishlatiladi: birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun jonli
mehnat sarflari, potok chizig’ida tayyorlangan birlik mahsulotga ketadigan kapital
xarajatlar: potok chizig’idan ishlab chiqarilgan birlik mahsulot tannarxi. Birlik
mahsulot ishlab chiqarish uchun jonli mehnat sarflari quyidagi formula orqali
aniqlanadi:
U
t
= (T
sm
 K
r
) / Z
sm
;
bu yerda:
T
sm
- smena davomida potok chizig’ining ishlash vaqti, minut;
K
r
- ishchilar soni, kishi;
Z
sm
- smenada ishlab chiqarish topshirig’i.
Butun liniya bo’yicha umumiy jonli mehnat iqtisodi quyidagicha
aniqlanadi:
E
t
= (T
sm
 K
r1
) / Z
sm
- (T
sm
 K
r2
) / Z
sm
;
bu yerda:
K
r1
va K
r2
– potok chizig’ining mexanizatsiyalashgacha ishchilar soni va
undan keyin;
Z
sm1
va Z
sm2
– potok chizig’ining mexanizatsiyalashgacha ishlab chiqarish
topshirig’i va undan keyin.

---

119
Ishlab chiqarish potokining mexanizatsiyalashtirish bosqichida sonli jonli
mehnat sarfining iqtisodi quyidagicha aniqlanadi:

mex
= Δ t
ch.m
/ Δ t
p.m
 100 = (t
r
- t
ch.m.
) / (t
r
- t
p.m.
)
 100;
bu yerda:

mex
– mexanizatsiya darajasini oshirish %;
t
ch.m.
– bir qism mexanizatsiyalashganda ish vaqti iqtisodi birlik mahsulot
uchun, kishi-soat;
t
p.m.
– kompleks mexanizatsiyalashganda ish vaqti iqtisodi;
t
r
– mexanizatsiyalashmagan usulda ishlab chiqarilgan mahsulot mehnat
sig’imi, birlik mahsulot uchun, kishi-soat;
t
ch.m.
– mahsulot mehnat sig’imi, qisman mexanizatsiyalashganda;
t
p.m.
– kompleks mexanizatsiyalashda mahsulot mehnat sig’imi, kishi-soat,
birlik mahsulot uchun.
Potok chizig’i bo’yicha kapital xarajatlar quyidagi formula orqali
aniqlanadi:
yil
um
х
Z
К
К

;
bu yerda:
K
um
– potok chizig’ida ishlab chiqarishda tadbiq qilishda barcha kapital
xarajatlar, so’m;
Z
yil
– mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha potok chizig’ining yillik ishlab
chiqarish topshirig’i.
Potok chizig’ini tadbiq qilishda iqtisodiy samaradorligini hisoblashda
mahsulot ishlab chiqarish hajmida ekspluatastion va kapital xarajatlar taqqoslanib
ko’riladi. Taqqoslanganda kapital xarajatlarni, mahsulot tannarxini kamaytiruvchi
variant samarali hisoblanadi.
Agar taqqoslanganda variantlardan birida kapital harajatlarning o’sishi va
mahsulot tannarxining kamayishi yuz bersa, bunda qo’shimcha kapital
xarajatlarning qoplanish muddati quyidagi formula orqali aniqlanadi:
T
k.m.
= (K
2
- K
1
) / (S
1
- S
2
);
bu yerda:
K
1
va K
2
– o’tgan yildagi va tadbiq qilingan variant bo’yicha kapital
xarajatlar;
S
1
va S
2
– o’tgan va tadbiq qilingan variant bo’yicha xom-ashyo materi-
allar, ekspluatatsion xarajatlar.
Bir necha mashinalarni taqqoslash uchun va iqtisodiy samarali variantni
tanlash uchun quyidagi formula ishlatiladiki, bunda eng yaxshi variant xarajatlari
barcha xarajatlardan kam bo’ladi.
S + E
n
 K = minimum;

---

120
bu yerda:
S – bir yilda xom ashyo materiallar uchun xarajatlar;
E
n
– tarmoq samaradorlik me’yoriy koeffitsienti;
K – shu variant bo’yicha kapital xarajatlar.