Янги китоб

9. PAXTA –TO’QIMACHILIK KLASTERLARINI TASHKIL ETISH
ASOSLARI
9.1. Paxta-to’qimachilik klasterlarini tashkil etish zarurati.
9.2. Paxta-to’qimachilik klasterlarini tashkil etishning tashkiliy –huquqiy asoslari.
9.3.Klasterlsrni tashkil etish tamoyillari va turlari.
Tayanch iboralar: Ishlab chiqarish klasteri, injiniring, klaster strategiyasi.
9.1. Paxta-to’qimachilik klasterlarini tashkil etish zarurati.
Ishlab chiqarish klasteri nima?
Umumiy ma’noda, ishlab chiqarish klasteri iqtisodiyotning bir xil yoki bir-
biriga bog‘liq sohalarida faoliyat yuritadigan va geografik jihatdan bir-biriga yaqin
bo‘lgan korxonalar guruhidir. Bu korxonalarning texnologik jihatdan o‘zaro bog‘liq
bo‘lishi juda muhimdir. Bundan tashqari, ushbu korxonalar bitta umumiy maqsad
uchun – raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish uchun birlashgan.
Masalan, paxta-to‘qimachilik klasterining texnologik zanjiri paxta xom
ashyosini ishlab chiqarish, uni qayta ishlash, paxta tolasidan kalava ip ishlab
chiqarish, gazlama ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni o‘z
ichiga qamrab oladi. Shu bilan birga, fermerlarni (paxta xom ashyosini
yetishtiruvchilarni), paxta tozalash zavodini, paxtani qayta ishlash korxonasini,
to‘qimachilik fabrikasini va kiyim-kechak ishlab chiqaruvchi korxonani
birlashtirishning 
maqsadi-har 
bir 
ishlab 
chiqaruvchining 
xarajatlarini

---

123
kamaytiradigan va yakuniy mahsulotning raqobatbardoshligini oshiradigan yagona
tuzilma yaratishdir.
“Klaster” tushunchasi ilk bor 1990 yilda Maykl Porter tomonidan
“Davlatlarning raqobatdosh afzalligi” nomli asarida keltirilgan. 10 ta sanoat
jihatdan rivojlangan davlatlarning rivojlanish tarixini tahlil qilgach, Maykl Porter
klasterlarning paydo bo‘lishi iqtisodiy rivojlanish va sanoatlashtirish jarayoni
tarkibining ajralmas qismidir degan fikrga kelgan. Shunday qilib, klaster – o‘zaro
bog‘liq korxonalarni birlashtirishning bir shakli bo‘lib, bu hudud iqtisodiyotining
raqobatbardoshligini oshirish imkonini beradi. Tashkillashtirish shakli jihatidan,
klaster – vertikal ravishda integratsiyalangan tuzilma deyish mumkin.
Klaster uslubini qo‘llash, ayniqsa bir-biri bilan bog‘liq bo’lgan korxonalar
mavjud hududlar uchun katta ahamiyatga ega. Klasterlar hududlarning iqtisodiy
mustaqilligini mustahkamlashda katta rol o‘ynaydi. Ushbu yondashuv iqtisodiy
jihatdan ustuvor tarmoqlar va loyihalarni aniqlash imkonini beradi.
Hududlar 
iqtisodiyotining 
rivojlanishida 
klasterli 
yondashuvning 
asosiy
afzalliklaridan biri – iqtisodiy omillarning rolini kuchaytirish va ma’muriy
omillarning rolini kamaytirishdan iborat.
Klasterlarni shakllantirishdan maqsad – shahar, tuman va viloyat ichida
joylashgan bir hil soha korxonalarini va ular bilan yagona texnologik zanjirda
bo‘lgan ta’lim, ilmiy, injiniring, konsalting, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va
boshqa xizmatlarni uyg‘unlashtirish – innovatsion ishlab chiqarishni tashkil etish
asosida raqobatbardosh tovarlar yaratishga yo‘naltirishdan iboratdir
.
Klaster strategiyasini amalda qo‘llash asosida milliy va mintaqaviy iqtisodiyot
raqobatbardoshligini oshirish g‘oyasi yotadi va uning quyidagi ustuvor jihatlari
borligini ochib beradi:
- korxona (firma)lar uchun ta’minotchilarga, malakaviy xodimlarga, axborotlarga,
xizmat va ta’lim markazlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lanishlari sababli mehnat
unumdorligi va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga imkoniyatlar yaratiladi.
Klasterlashgan mintaqalar korxonalarida mehnat unumdorligi 1,5 barobargacha, ish
haqi esa 30 foizgacha ko‘pligi o‘z tasdig‘ini topgan;
- ta’lim va ilmiy-tadqiqot markazlari yangi ilmiy-uslubiy ishlanmalarni yaratishi,
ularni qisqa muddatda sinovdan o‘tkazishi, ishlab chiqarishga joriy etishi uchun
shart-sharoitlar mavjud bo‘ladi;
- ishlab chiqarish ilmiy izlanishlardagi xodimlar va mutaxassislar mehnatlarini
ko‘proq rag‘batlantirishga va yangi tovarlarni yaratishga imtiyozli sharoitlar
bo‘ladi.
Tikuv-trikotaj sanoati aholining iste’mol tovarlariga talabini qondirish,
turmush darajasi, madaniyatini oshirish bilan birga boshqa sanoatni rivojlantirish

---

124
uchun ham mahsulotlar yetkazib beruvchi, mamlakatga asosiy valyuta tushumini
ta’minlashda hal qiluvchi tarmoq sifatida muhim o‘ringa ega.
O‘zbekiston Respublikasida to‘qimachilik, ip yigirish, tikuvchilik, trikotaj,
poyabzal va ipakchilik sohalarida 10 mingga yaqin yirik va kichik korxonalar,
shuningdek, 400 dan ortiq qo‘shma korxonalar samarali faoliyat yuritmoqda.
Paxta-to‘qimachilik ishlab chiqarishini tashkil etishning zamonaviy shakllarini
joriy qilish, paxta-to‘qimachilik ishlab chiqarishi hududida joylashgan paxta
tozalash
korxonalari
va
paxta
tayyorlash
punktlarining
ishlab
chiqarish
quvvatlaridan samarali foydalanish maqsadida Prezidentimizning 2017 yil 14
dekabrdagi “To‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini jadal rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi
PF-5285-
farmonida “paxta xom ashyosini yetishtirishdan
boshlab, unga dastlabki ishlov berish, mahsulotni paxta tozalash korxonalarida
keyingi qayta ishlash va yuqori qo‘shilgan qiymatli tayyor to‘qimachilik mahsuloti
chiqarish bosqichigacha bo‘lgan ishlab chiqarishni integratsiya qilishni nazarda
tutuvchi rivojlanishning klaster modelini amalga oshirish”kabi muhim vazifalar
belgilab berilgan.
Barcha sohalarda klaster tizimini yaratish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Darhaqiqat, yengil sanoat, neft, gaz, ximiya, biotexnologiya, farmatsiya,
informatika, avtoqurilish, transport-logistika, rekreatsion-turistik, oziq-ovqat,
ta’lim, baliqchilik, parrandachilik, asalarichilik, ipakchilik va boshqa sohalarda
klaster tizimlarini yaratish ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni moliyalashtirish
hajmini ko‘paytiradi, sifatini yaxshilaydi, ilmiy tadqiqot ishlarining texnik
ta’minoti darajasini yuksaltiradi, investitsiyaviy tashqi loyihalarda ishtirok etish,
ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash va malakasini oshirishning yangi imkoniyatlarini
yaratadi. Bundan tashqari, klaster tizimida ta’lim ishlanmalari yaratish, ularni qisqa
muddatda sinovdan o‘tkazish, ishlab chiqarish va ilmiy izlanishlardagi xodimlar
hamda mutaxassislar mehnatlarini ko‘proq rag‘batlantirish, yangi tovarlarni
O‘zbekiston brendi bilan ixtiro qilish uchun keng imkoniyatlar va sharoit paydo
bo‘ladi