Янги китоб

4-chizma. Boshqarish funksiyalarining bir-biriga bog’liqligi

---

52
5. Rejalashtirish funksiyasi korxonada qanday rolni o’ynaydi?
6. Nazorat funksiyasi nima uchun kerak?
7. Motivatsiya funksiyasi nimaga asoslanadi?
4.SANOAT KORXONASINING TARKIBI.
4.1.Korxona tarkibini belgilovchi omillar.
4.2.Hissadorlik jamiyatini boshqarish tarkibiy tuzilmasi, kuzatuv kengashi
faoliyati.
4.3. Yangi korxonaning tashkil etilishi va uni huquqiy rasmiylashtirish.
Korxonani tugatish va qayta tashkil qilish.
4.4. Korxonasi ishlab chiqarish tuzilmasi (Paxta tozalash korxonasi ishlab
chiqarish tuzilmasi).
Tayanch iboralar: Korxona ishlab chiqarish strukturasi, texnologik
tamoyil bo’yicha tashkil qilish, predmetli tamoyil bo’yicha tashkil qilish, kuzatuv
kengashi, ta’sis shartnomasi.
4.1.Korxona tarkibini belgilovchi omillar.
Har bir ishlab chiqarish korxonasi ishlab chiqarish bo‘linmalari, boshqaruv
idoralari va korxona xodimlariga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlardan iborat bo‘ladi.
Tuzilma (struktura) tushunchasini korxonaning tarkibi, tuzilishi sifatida ko‘rib
chiqish mumkin. Korxona qanchalik yirik bo‘lsa, uning ishlab chiqarish tuzilmasi
shunchalik murakkab bo‘ladi.
Sanoat korxonalarining umumiy va ishlab chiqarish tuzilmalari mavjud.
Ishlab chiqarish bo‘g‘inlari, korxona boshqaruvi hamda xodimlarga xizmat
ko‘rsatuvchi tashkilotlar, ularning miqdori, kattaligi va egallab turgan maydoni,
xodimlarining soni va ishlab chiqarish imkoniyatlari korxonaning umumiy
tuzilmasini ifodalaydi.
Ishlab chiqarish tuzilmasiga asosiy, yordamchi va xizmat ko‘rsatish
jarayonlari amalga oshiriluvchi sex va uchastkalar kiritiladi. Ishlab chiqarish
tuzilmasi korxona umumiy tuzilmasining bir qismidir. U sex, uchastka va xizmat
ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar shaklidagi ishlab chiqarish bo‘linmalaridan iborat bo‘ladi
hamda ularning mahsulot ishlab chiqarish jarayonidagi o‘zaro munosabatlarini,
mehnat bilan band bo‘lgan xodimlari soni, asbob-uskunalari qiymati, egallab turgan
maydoni va hududiy joylashuvini aks ettiradi.
Asosiy sexlarda va ishlab chiqarish uchastkalarida ishlab chiqarish
jarayonining asosiy – xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni tayyor mahsulotga

---

53
aylantirish bosqichi yoki mahsulot, yo uning bir qismini tayyorlashning bir qator
bosqichlari amalga oshiriladi (muzlatkichlarssexi).
Yordamchi
sexlar asosiy ishlab chiqarishni asbob-uskunalar va energiya
bilan ta’minlaydi hamda uskunalarni ta’mirlash (ta’mirlash, uskunalar sexlari va
boshqalar) vazifalarini bajaradi.
Xizmat ko‘rsatuvchi sex va xo‘jaliklar tarkibiga korxonaning infratuzilmasini
(ombor va transport bo‘linmalari, uy-joy-kommunal xo‘jaligi, oshxona, sanatoriy
va hokazo)tashkil qiluvchi bo‘linmalar kiradi.
Sanoat korxonalari ishlab chiqarish tuzilmasining uch xil turi majud:
texnologik, predmetli va aralash.
Texnologik tuzilmali korxonalarda sexlar va ishlab chiqarish uchastkalari
texnologik jihatdan bir xillik tamoyili asosida tashkil qilinadi (masalan,
to‘qimachilik kombinatlarida yigiruv va to‘quv sexlari).
Predmetli tuzilmaga asoslangan korxonalarda har bir
sex ma’lum bir
mahsulot yoki uning bir qismini ishlab chiqaradi (masalan, avtomobil zavodida
motor sexi, shassi sexi va hokazo).
Aralash (predmetli-texnologik) tuzilma tayyorlov sexlarini texnologik
tamoyilda (temirchilik, cho‘yan quyish, po‘lat quyish va hokazo), ishlov berish va
mahsulot chiqarish sexlarini esa predmetli tamoyil asosida tashkil etishni ko‘zda
tutadi.
Sanoat omillar ta’siri korxonasining tuzilmasi quyidagi ostida shakllanadi:
*
texnika va texnologiyaning xususiyatlari;
*
ishlab chiqarish hajmi;
*
ishlab 
chiqarishni 
tashkil 
qilish 
shakllari 
(ixtisoslashtirish,
kooperatsiya, kombinatsiya, koordinatsiya);
*
ishlab chiqarilayotgan mahsulot va ko‘rsatilayotgan xizmatlarning
murakkabligi va nomenklaturasi;
*
ishlab chiqarishni avtomatlashtirish, mexanizatsiyalashtirish va
robotlashtirish darajasi;
*
mulk shakli;
*
raqobat olib borish usullari hamda shakllari va hokazo.
Amaliyotda ishlab chiqarish tuzilmasini mukammallashtirishning asosiy
yo‘nalishlari ishlab chiqilgan. Ular qatoriga korxona va sexlarni yiriklashtirish;
alohida korxonalar integratsiyasi; korxona ichidagi barcha bo‘linmalar orasida
mutanosiblikni ta’minlash;ssexsiz tuzilma kabilarni kiritish mumkin.

---

54