Янги китоб

tashkiliy struktura
murakkabligi qanday
ta`sir qiladi
1.
Sotish hajmi
Qiyinlashtiradi
2.
Ishlab chiqaruvchi mahsulot assortimenti
Qiyinlashtiradi
3.
Mahsulot ko’rsatkichi
Yengillashtiradi
4.
Mahsulot murakkabligi
Kiyinlashtiradi
5.
Ishlab chiqarish hajmi, o’lcham
Yengillashtiradi
6.
Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish
Yengillashtiradi
7.
Ishlab chiqarishni kooperativlashtirish
Yengillashtiradi
8.
Ishlab chiqarishni markazlashtirish
Qiyinlashtiradi
9.
Ishlab chiqarishni kombinatsiyalashtirish
Yengillashtiradi
10.
Xudud infratuzilmasini rivojlantirish
Yengillashtiradi
11.
Korxona xalqaro integratsiyasi
Yengillashtiradi
Korxona tashkiliy strukturasini rivojlantirish omillari quyidagilar:

ishlab 
chiqarishni 
kooperativlashtirish 
va 
ixtisoslashtirishni
rivojlantirish;

boshqarishni avtomatlashtirish;

tashkiliy strukturani loyihalashda va menejment sistemasi faoliyatida
ilmiy yondashishlarni qo’llash;

ishlab chiqarish jarayonlarini ratsional tashkil qilish prinsiplariga rioya
qilish;

mavjud boshqarish strukturasini muammo-maqsadli strukturalarda
o’tkazish.
Boshqaruv elementlari va bo‘g‘inlari o‘rtasidagi aloqalarning shakli,
tuzilmaviy bo‘linmalarning moslashuvchanligi va bir-biriga bo‘ysunuvchanligiga
ko‘ra, boshqaruvning quyidagi tashkiliy tuzilmalari mavjud:

chiziqli;

funksional;

aralash (chiziqli-funksional);

---

74

matritsali.
Chiziqli tuzilma boshqaruv tuzilmasining eng ko‘p tarqalgan turi bo‘lib,
unga ko‘ra boshqaruvning har bir bo‘g‘ini o‘zidan yuqori turuvchi faqat bitta
boshqarmaga ega bo‘ladi va barcha masalalar bitta aloqa kanali orqali hal etiladi.
Bunday tuzilmada boshqaruv bo‘g‘inlari tizimi to‘laligicha ishlab chiqarish
bo‘g‘inlari tizimi bilan mos tushadi. Har bir ishlab chiqarish jamoasi tepasida
rahbar turadi va korxona xodimlari unga bevosita bo‘ysunadilar. Barcha boshqaruv
vazifalari rahbar qo‘lida mujassamlanadi.
Boshqaruvning chiziqli tuzilmasi hal qilinayotgan masalalar ko‘lami
unchalik katta bo‘lmaganida samaraliroq bo‘ladi. SHu sababli bunday tuzilmadan
asosanssex, ishlab chiqarish uchastkalari va kichik korxonalarni boshqarishda
foydalaniladi. Bunday tuzilmaning quyidagi afzalliklari mavjud:

boshqaruvning har bir bo‘g‘ini uchun rahbar tayinlashning nisbatan
osonligi;

boshqaruv qarorlarini tayyorlash va bajarishning tezkor (operativ)
amalga oshirilishi;

boshqaruv vazifalarini bajarishning nisbatan osonligi.
Biroq boshqaruvning bu tizimida bir qancha kamchiliklar ham mavjud
bo‘lib, ularning asosiylari gorizontal aloqalarning tarqoqligi, boshqaruvdagi haddan
tashqari qattiqlik va ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi sharoitlaridagi
cheklangan imkoniyatlarida namoyon bo‘ladi.
Boshqaruvning chiziqli tizimi quyidagi hollarda qo‘llanadi:

xodimlar soni 300-500 kishini tashkil qiluvchi hamda predmetli va
texnologik ixtisoslashuv darajasi yuqori korxonalarda (metallga ishlov berish,
yarim tayyor mahsulot ishlab chiqarish, yig‘ish, bir turdagi xizmat ko‘rsatish va
hokazo);

mahalliy sanoat korxonalarida (masalan, yog‘ochni qayta ishlash,
mahalliy xom ashyodan mahsulot tayyorlash va hokazo).
Boshqaruvning mazkur tuzilmasi tavsifini qo‘yidagi chizma shaklida
ko‘rsatish mumkin:
Boshqaruvning funksional tuzilmasi uchun boshqaruv va ob’yekt vazifalari
bo‘yicha boshqaruv yacheykalari yaratish tavsiflidir. Bu yacheykalar bajarilishi
shart bo‘lgan qarorlarni boshqaruvning quyi pog‘onasiga yoki bevosita ishlab
chiqarish bo‘g‘inlariga etkazib beradi. Demak, boshqaruv vazifalar bo‘yicha
taqsimlanadi va funksional bo‘g‘inlar tomonidan amalga oshiriladi, ular tomonidan
tayyorlanuvchi boshqaruv qarorlari esa bajaruvchilarga kesishuvchan aloqa
kanallari bo‘yicha etkaziladi. Boshqaruvning funksional tuzilmasiga misol qilib
bosh mutaxassislarning, ya’ni bosh iqtisodchi, bosh mexanik, bosh texnolog, bosh
metallurg, bosh konstruktor xizmatlari(bo‘limlari, guruhlari), shuningdek, korxona

---

75
bosh buxgalteriyasini ko‘rsatish mumkin.
Boshqaruvning funksional tuzilmasi amalda chiziqli tuzilma bilan kesishib
o‘tadi. Bunday sintez chiziqli yoki funksional tuzilmaga qaraganda boshqaruvning
chiziqli-funksional tuzilmasini samaraliroq bo‘lishi va keng tarqalishiga sabab
bo‘ladi. Bu holda boshqaruv ham chiziqli, ham funksional rahbarlar tomonidan
amalga oshiriladi.
Boshqaruvning ushbu tuzilmasi afzalliklari quyidagilar:

boshqaruv faoliyatini ixtisoslashtirish darajasining yuqoriligi;

boshqaruv faoliyatining deyarli barcha sohalarini vakolat doirasida
qamrab olish;

ishlab chiqarish diversifikatsiyasining turli talab va shart-sharoitlariga
moslashish imkoniyatlari;

boshqaruv xizmatlari yoki bo‘limlariga xodimlar tanlashning nisbatan
osonligi.

Uning kamchiliklari qatoriga esa quyidagilarni kiritish mumkin:

yakkahokimlik tamoyilining buzilishi;

kelishilgan boshqaruv qarorlarini qabul qilish va bajarish hamda
ularning majmuaviyligini ta’minlash qiyinligi;

boshqaruvning 
yuqori pog‘onalari uchun 
rahbar 
tanlashning
murakkabligi.
Chiziqli-shtabli tuzilma boshqaruv aralash tuzilmasining bir ko‘rinishi bo‘lib,
unga chiziqli tuzilma asos qilib olingan. Boshqaruvning har bir bo‘g‘inida shtablar
tuzilib, uning tarkibiga muammolarni echish uchun malakali mutaxassislar taklif
etiladi. Masalan, shtabli tuzilmalar tabiiy ofat, halokat va kulfatlarning oqibatlarini
bartaraf qilish, yangi mahsulot yoki texnologiyani o‘zlashtirish, to‘satdan yuzaga
kelgan, odatiy bo‘lmagan vazifalarni echishda tuzilishi mumkin. Bunday hollarda
boshqaruv shtabiga rahbarlarning vakolatlaridan kam bo‘lmagan haq-huquqlar,
vakolatlar beriladi.
Boshqaruvning matritsali tuzilmalari turli xil bo‘lib, ularning barchasi bitta
tamoyilda - ishlab chiqarishni vertikal va gorizontal boshqarishda boshqaruv
vazifalarini tashkiliy tuzilmalar o‘rtasida qayta taqsimlash asosida yaratilgan. Bu
tuzilmalar ilmiy tadqiqot institutlari, konstruktorlik idoralari, texnologik idoralar,
shuningdek, ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik izlanishlari olib boriluvchi yirik
korxonalarda keng qo‘llaniladi.
Boshqaruvning matritsali tuzilmalari rahbarlardan juda yuqori boshqaruv
vakolatini talab qiladi. Bunday tuzilmadan foydalanganda yuzaga keluvchi
muammo va vazifalarni echish uchun vaqtinchalik ijodiy guruhlarni tuzish
mumkin. To‘g‘ri, buning uchun jamoa oldida yuzaga keluvchi loyiha topshiriqlarni
bajarish uchun qo‘shimcha xarajatlar talab qilinishi mumkin.

---

76
Boshqaruvning istalgan tashkiliy tuzilmasini loyihalashtirishda hamda
amaliyotda qo‘llashda tezkorlik, optimallik, ishonchlilik va tejamkorlik kabi asosiy
talablarga javob bera olishiga e’tibor qaratilish lozim. Bu talablar qanchalik to‘liq
va yaxshi bajarilsa, korxonani boshqarish tizimining sifat ko‘rsatkichlari shunchalik
yuqori bo‘ladi.
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, boshqaruv ob’yekti va boshqaruvchi tizim
(boshqaruv apparati) o‘rtasida, boshqaruv vazifalari yordamida tartibga solinuvchi
ma’lum bir munosabatlar yuzaga keladi.
Yirik korxonalar tashkiliy strukturasining shakllanish asosiy prinsiplari.
Korxona muammo-maqsadli tashkiliy strukturasining shakllanish asosiy
prinsiplari:
1. Maqsadli yondashish, yangi tashkiliy strukturani korxona maqsadlari
daraxti asosida shakllantirish
2. Korxona rahbari o‘rinbosarlari miqdorini aniqlashda komplekslilik
3. Muammolarga mo‘ljalni olish, ya’ni korxona bo‘yicha aniq fuksiyalarni
bajaruvchi yoki aniq muammolarni hal etuvchi bo‘limlarni shakllanishi
4. Alohida tovarlar yoki bozorlar bo‘yicha bo‘limlar strukturasini yasashda
aniq tovarlar yoki bozorlarga mo‘ljalni olish
5. Korxona maqsadlar daraxti bajarilishda maxsus bo‘limlarni yo‘qligi
6. Strukturaning o‘zgarishlariga ko‘nikuvchanligini ta’minlash
7. Tovar raqobatbardoshligiga erishish bo‘yicha muammolar echimini
nazorat qilishni ta’minlash
Shunday qilib, tashkiliy tuzilma-struktura bu strukturaning shakllanishiga
talablar va prinsiplar miqdori, maqsadlar daraxti, bo‘limlar va lavozimiy
ko‘rsatmalar-to‘g‘risidagi nizom mazmuni bilan aniqlanadi.