Янги китоб

Nazorat savollari:
1. Innovatsiya nima?
2. Innovatsiya tushunchasini birinchi bo’lib qaysi iqtisodchi ilmiy ishlarida
yoritgan?
3.
Innovatsiyalarning ilmiy kashfiyotlar va ixtirolardan farqi nimada?
4. Sinergiya deganda nimani tushunasiz?
5. Innovatsiya loyihalari qanday loyihalar?
6. Ilmiy-texnika taraqqiyotining samarasi deganda nimanitushunasiz?
11.SANOAT KORXONALARIDA XOM ASHYO TA’MINOTI.
11.1.Xom ashyoni tayyorlov tizimining vazifalari.
11.2.Xom ashyosini tayyorlash maskanida qabul qilish tartibi.
11.3.Paxta xom ashyosini zonalar bo’yicha qabul qilish. Paxta kontraktatsiyasi
Tayanch iboralar: xom ashyo, asosiy xom ashyo, yordamchi materiallar,
sanoat kooperatsiyasi, kontraktatsiya.
11.1.Xom ashyoni tayyorlov tizimining vazifalari.
Qayta ishlovchi barcha sanoat tarmoqlarining ishlab chiqarish jarayonida
qatnashuvchi elementlardan biri xom ashyodir, chunki xom ashyosiz hech qanday
mahsulot ishlab chiqarish mumkin emas.
Xom ashyo deb, qazib olish yoki ishlab chiqarish uchun ma’lum darajada
mehnat sarflangan va shu mehnat natijasida bir qadar o‘zgargan mehnat buyumiga
aytiladi. Xom ashyo asosiy va yordamchi materiallarga bo’linadi.Asosiy xom ashyo
— tayyor mahsulotning moddiy asosini tashkil qiluvchi mehnat buyumidir. Tayyor
mahsulot tarkibiga kiruvchi yoki asosiy xom ashyoni qayta ishlashga zarur sharoit
yaratib beruvchi qolgan barcha mehnat buyumlari yordamchi materiallar deb
ataladi. Mehnat buyumlarining mahsulot ishlab chiqarishda qay tarzda
qatnashishiga qarab ular ham xom ashyo (asosiy xom ashyo), ham yordamchi
material bo‘lishi mumkin. Masalan, neft yoqilg‘i sifatida yordamchi material
bo‘lsa, benzin yoki kerosin ishlab chiqarishda esa xom ashyodir. Xom ashyo keng
miqyosda iste’mol buyumlari hamda ishlab chiqarish mahsulotlari olish uchun
ishlatiladigan tabiiy materiallardan iborat. U quyidagi talablarga javob berishi
kerak:
- miqdori jihatidan yetarli bo‘lishi;
- qazib olish arzon va oson bo‘lishi;

---

137
- texnologik jarayonlar oson borishi kerak.
Har bir xom ashyo mehnat buyumidir. Lekin har bir mehnat buyumi xom
ashyo emas. Mehnat buyumi mehnat vositasi bilan ma’lum darajada o‘zgargandan
keyingina xom ashyoga aylanadi. Yer ostidagi foydali qazilmalar, yovvoyi
hayvonlar, daraxtlar va hokazolar xom ashyo bo‘lmay, balki potensial tabiiy
boyliklardir. Mehnat vositasi yordamida ovlangan hayvonlar, qazib olingan
ma’danlar, kesilgan daraxtlar va boshqalar xom ashyo hisoblanadi. Ishlab chiqarish
jarayonida bir yoki bir necha bosqichda qayta ishlangan bo‘lsa-yu, lekin tayyor
mahsulot sifatida iste’mol qilina olmasa, u chala mahsulot, ya’ni yarimfabrikat deb
ataladi.Hayotda yarimfabrikat uni ishlab chiqargan ishlab chiqarish nuqtai
nazaridan qaraganda tayyor mahsulot, iste’mol qiluvchi ishlab chiqarish nuqtai
nazaridan qaraganda xom ashyo xisoblanadi. Xom ashyo ressurslarini xom
ashyodan farq qilmoq kerak. Xom ashyo resurslariga mamlakatdagi foydali
qazilmalar konlari, o‘rmon maydonlari, uy hayvonlari va shu kabi tabiiy boyliklar
kirsa, ular qazib chiqarilgan yoki ishlab chiqarish uchun mehnat sarflangandagina
xom ashyoga aylanishi mumkin. Xom ashyo ishlab chiqarish jarayonining asosiy
elementi sifatida sanoat ishlab chiqarishiga va uning iqtisodiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Sanoatning qayta ishlovchi tarmoqlarida xom ashyo va yoqilg‘i
xarajatlari ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar hajmida eng katta salmoqqa
egadir. Shuning uchun sanoat korxonalari faoliyatining iqtisodiy ko‘rsatkichlari
ko‘p jixatdan tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan xom ashyo va yoqilg‘i
xarajatlari darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Sanoat mahsuloti tannarxida xom ashyo,
yordamchi materiallar va yoqilg‘i xarajatlari butun sanoat bo’yicha o’rtacha 70
foizni tashkil etadi. Shuning uchun xom ashyoni tejab ishlatish sanoat mahsuloti
tannarxini pasaytirishda, ishlab chiqarish quvvatlaridan yaxshi foydalanishda va
ishchilar mehnatining unumdorligini oshirishda katta rol o‘ynaydi. Material ko‘p
sarflanadigan tarmoqlarda xom ashyo va materiallardan oqilona foydalanish
mahsulot tannarxini pasaytirishning asosiy manbaidir. Mashina va uskunalarning
unumli ishlashi va tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun vaqtning sarflanish
darajasi xom ashyo sifati va uning turiga bog‘liq. Sanoatdagi xom ashyolar xilmaxil
bulib, ular quyidagi turlarga bo‘linadilar:
- sanoat xom ashyosi;
- qishloq xo’jaligi xom ashyosi.
Sanoat xom ashyosi turli belgilariga ko‘ra quyidagicha turkumlanadi:
- kelib chiqishiga ko‘ra — tabiiy va sun’iy;
- agregat holatiga ko‘ra - qattiq, suyuq hamda gazsimon;
- kimyoviy tarkibiga ko‘ra — organik va anorganik;
- ishlatilishiga ko‘ra — ozuqabop va texnik.
Qishloq xo‘jaligi xom ashyosi ikki turga — o‘simliklardan olinadigan xom
ashyolar va hayvonlardan olinadigan xom ashyolarga bo’linadi.
Mineral xom ashyolar. Yer ostidan qazib olinadigan mineral birikmalar mineral
xom ashyolar deyiladi. Xalq xo’jaligida ishlatiladigan minerallar uch turga
bo‘linadi:
a) rudali; b)rudasiz; v) yonuvchi mineral xom ashyolar.

---

138
Bu minerallarning ko‘pi qattiq holda bo’ladi. Suyuq mineral boyliklarga faqat
neft hamda tuz eritmachari, gaz holdagisiga esa tabiiy gaz kiradi.
Rudali mineral xom ashyolar foydali jinslar bo‘lib, metallar olish uchun asosiy
manbadir. Rudasiz mineral xom ashyolar ham tog‘ jinslaridir. Ular metall olish
uchun ishlatilmaydi. Bunday mineral xom ashyolar kimyoviy qayta ishlanmasdan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri xalq xo‘jaligida yoki metallsiz ishlab chiqarishda xom ashyo
sifatida ishlatiladi. Rudasiz minerallar shartli ravishda quyidagi turlarga bulinadi:
- qurilish materiallari — to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki fizik-kimyoviy qayta
ishlangandan so‘ng qurilish ishlarida ishlatiladigan mineral xom ashyo;
- industriya xom ashyolari — kimyoviy qayta ishlanmasdan sanoatning
turli tarmoqlarida ishlatiladigan xom ashyo.
- kimyoviy mineral xom ashyolar — kimyoviy qayta ishlash uchun
ishlatiladigan minerallar;
- qimmatbaho va rudasiz minerallar — tabiiy holda yoki mexanik qayta
ishlangandan so’ng bezak uchun ishlatiladigan minerallar.
Yonuvchi mineral xom ashyolar yoqilg‘i sifatida ishlatiladigan foydali qazilma
boyliklardir. Bularga toshko‘mir va qo‘ng‘ir ko‘mir, torf, yonuvchi slanetslar, neft
hamda tabiiy yonuvchi gazlar kiradi. YOnuvchi gazlar, neftь va kumir eng arzon
hamda foydalanish uchun qulay yoqilg‘igina bo‘lmay, balki kimyo sanoatida
qimmatbaho xom ashyo hamdir.
O’simlik va hayvonot xom ashyolariga yog‘och, zig‘ir, kanop, yog‘lar,
o‘simlik moylari, hayvonot terilari va shunga o‘xshashlar kiradi. Bular xalq
xo‘jaligida ishlatilishiga ko‘ra, ozuqabop va texnik xom ashyolarga bo‘linadi.
Ozuqabop xom ashyolarga ozuqa sifatida ishlatiladigan birikmalar — o‘rmonchilik,
baliqchilik va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari kiradi. O’simlik va hayvonlardan
olinadigan texnik
xom ashyolarga yuqorida ko‘rsatilgan xalq xo‘jaligi
tarmoqlarining oziq uchun yaramaydigan mahsulotlari kiradi. Ularni mexanik va
kimyoviy qayta ishlab, ulardan turmushda va sanoat ishlab chiqarishida
ishlatiladigan xom ashyolar olinadi. Bunday xom ashyo turlarini kimyoviy qayta
ishlab, turli mahsulotlar olish mumkin. Manbalari ko‘pligi, amaliy jixatdan bitmas-
tuganmas zahiraga egaligi ular asosida ko‘pgina yangi kimyoviy korxonalar tashkil
etishga imkon beradi. Umuman, fan va texnikaning nihoyatda tezlik bilan
rivojlanishi yangidan-yangi materiallarni, shuningdek, yangi
xom ashyo
materiallarini qidirib topish masalasini dolzarblashtirmoqda. Bu masala asosan
quyidagi yo’l bilan amalga oshiriladi:
- iloji boricha arzon xom ashyolarni qidirib topish va ishlatish;
- xom ashyodan kompleks foydalanish;
- konsentrlangan xom ashyo va mahsulotlar ishlatish;
- juda toza mahsulotlar ishlatish;
- texnika maqsadlari uchun ishlatiladigan ozuqabop xom ashyolarni
noozuqabop xom ashyo bilan almashtirish;
- iloji boricha mahalliy xom ashyolardan foydalanish.
Hozirgi vaqtda kimyo va kimyoviy texnologiya yutuqlari muhim texnika-
xo‘jalik mahsulotlarini noozuqabop xom ashyolardan olishga imkon beradi.

---

139
Bunday xom ashyolar sifatida tosh-ko‘mir, torf, slanets, neft, tabiiy gaz, yog‘och,
o’simlik va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining chiqindilari ishlatilmoqda. Masalan,
sovun yuvuvchi mahsulotlar, izolyatorlar ishlab chiqarishda, to‘qimachilik
sanoatida, rezina mahsulotlari ishlab chiqarishda, charm sanoatida, korroziyaga
qarshi kurashishda, betonlarni suv o‘tkazmaydigan qilishda, metallarni silliqlashda,
qirqishda sovutgichlar sifatida har yili bir necha ming tonnalab qimmatbaho
ozuqabop moylar ishlatiladi.
Sanoatning ko‘pgina tarmoqlarida keng miqyosda ishlatiladigan etil spirti
ishlab chiqarish uchun ham juda ko‘p miqdorda yuqori sifatli don va kartoshka
ishlatiladi. Un, kraxmal, sut kabi mahsulotlardan texnik maqsadlar uchun
foydalaniladi. Masalan, kazein-oqsil modda sutda bo’ladi, kazein slim ishlab
chiqarishda, qog‘oz va charm sanoatida bo‘yoqchilikda hamda muqovalar qilishda
asosiy mahsulot sifatida ishlatiladi. Bu maqsadda kazein ishlab chiqarish uchun har
yili bir necha yuz ming tonna yog‘sizlangan sut sarflanadi. Kraxmal to‘qimachilik
sanoatida, rezina va kimyo sanoatida, gugurt sanoatida, elektrodlar olishda keng
qo‘llaniladi.
Hozir sanoatda kraxmal poliakrillamid hamda sellyulozaning suvda
eruvchan efirlari — karooksilmetilssellyuloza (KMS) bilan muvafaqqiyatli
almashtirilgan. Shu bilan birga KMS ko‘p miqdorda kraxmal o‘rnida to‘qimachilik,
qog‘oz va gugurt sanoatlarida esa ozuqabop un o‘rnida ishlatilmoqda.
Hozir etilendan va yog‘ochdan olinayotgan sintetik etil spirt tarkibi va sifati
jihatidan ozuqabop xom ashyolardan olinadigan etil spirtdan farq qilmaydi va
ancha arzon xisoblanadi. Shuning uchun xalq xo’jaligining ko‘p tarmoqlarida
bunday etil spirt ko‘p ishlatilmokda. Shuningdek, gaz va neftni qayta ishlash
mahsulotlaridan sirka kislota, glitserin va yog‘lar ishlab chiqarilmokda.
Mahsulotlarni bu yo‘l bilan ishlab chiqarishda ko‘p mikdorda ozuqabop xom
ashyolar tejab qolinadi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi
birmuncha arzonlashadi.
Sanoatni yanada rivojlantirish, texnika taraqqiyoti sur’atlarini jadallashtirish
va sanoat mahsulotlarining turlarini ko‘paytirish vazifalari sun’iy materiallar ishlab
chiqarishni rivojlantirishni taqozo etadi.
Sun’iy materiallar ishlab chiqarish va ularni sanoatda qo‘llash quyidagi
hollarda iqtisodiy samarali hisoblanadi:
a) sun’iy material yagona xom ashyo bo‘lgan tarmoqda ishlab chiqarishning
jadal sur’atlari bilan va keng ko‘lamda rivojlantirishga;
b) qayta ishlovchi tarmoqlar texnika bazasining mukammallashuviga;
v)iste’molchi 
tarmoqlar 
mahsulotining 
sifatini 
yaxshilashga 
va
assortimentni kengaytirishga;
g)qayta ishlash tarmoqlarida texnologik jarayonlarni jadallashtirishga va
uskunalarni mukammallashtirishga;
d)tayyor sanoat mahsuloti ishlab chiqarish uchun sarflanadigan ijtimoiy
xarajatlarni kamaytirishga sabab bo‘lsa;
s) sun’iy-materiallardan ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxini
kamaytirsa.

---

140
Sun’iy 
materiallar 
ishlab 
chiqarish 
va 
qo‘llashning 
iqtisodiy
samaradorligini aniqlashda vaqt omilini, ya’ni qisqa vaqt ichida kerakli miqdorda
sanoat mahsuloti ishlab chiqarishga erishish mumkinligini e’tiborga olmoq lozim.
Bu o‘rinda ta’kidlash kerakki, sun’iy materiallar bexad afzalliklarga ega, chunki
tabiiy xom ashyo bo‘lgan paxta, jun, teri va boshqalarni ishlab chiqarishga oylab
vaqt ketsa, sun’iy materiallarni ishlab chiqarishga atigi bir necha kunlab va soat
kifoya qiladi. Sun’iy materiallar ishlab chiqarishga tabiiy materiallarga nisbatan
ancha kam ijtimoiy mehnat sarflanadi. Masalan, 1 tonna yuvilgan jun ishlab
chiqarishga 7000 odam/soat sarflansa, sintetik tolaga 225-1400 odam/soat sarf
etiladi.Sun’iy materiallar sanoatning qo‘shimcha xom ashyo bazasi bo‘lib xizmat
qiladi. Ular ishlab chiqarishda jarayonlarni kimyolashtirish, organik sintezni
rivojlantirish katta rol o‘ynaydi. Turli tarmoqlarda kimyoviy usullarni qo’llash
tabiatda ko‘p tarqalgan mahsulotlardan sifati tabiiy materiallarnikidan ancha ustun
bo‘lgan juda kup yangi tur sun’iy materiallar ishlab chiqarish imkonini beradi.
Zamonaviy texnika sintetik materiallarga turlicha talablar qo‘yadi. Ular
o‘ziga xos qator afzalliklarga ega: uzoq vaqt o‘ta yuqori va o‘ta past haroratga,
yuqori bosim va juda katta elektr kuchlanishlariga chidamli. Sun’iy materiallar
ishlab chiqaruvchi tarmoqlar, shu jumladan sanoatni rivojlantirish va sanoat xom
ashyo
bazasini 
kengaytirishning 
asosiy 
vositalaridan 
biridir. 
Sanoatni
rivojlantirshsda plastmassalar, sintetik kauchuk, sun’iy va sintetik tolalar, sun’iy
charmlar va charm o‘rnini bosuvchi materiallar, sintetik yuvish vositalari va ozuqa
xom ashyosi o‘rnini bosuvchi sun’iy materiallar muxim rol o‘ynamoqda.
Plastmassalar — keng nomenklaturaga ega bo‘lgan sun’iy polimer
mahsulotlardir. Ular sifat jixatidan tabiiy materiallar bilan tenglashibgina qolmay,
balki ko‘p hollarda ulardan ustunlik ham qiladi: o‘ta mustahkamlik, elektr
o‘tkazmaslik, yengillik, qattiqlik, egiluvchanlik, tiniqlik, korroziyaga, kislotaga,
issiqlikka chidamlilik, kam yediruvchanlik kabi sifatlarga ega va mexanik
ishlashning turli usullariga yengil moslashadi.
Mamlakatimiz plastmassalar ishlab chiqarish uchun keng xom ashyo
resurslariga ega, chunki plastmassalar uchun tabiiy va neft gazni, neftni qayta
ishlash va koksokimyo sanoati chiqindilari, yog‘ochni kimyoviy ishlash
mahsulotlari, «yengil va oziqovqat sanoati, qishloq xo’jaligining turli xil
chiqindilari xom ashyo bo‘lib xizmat qiladi.
Sintetik kauchuk — rezina, rezina-texnika va uy-ro‘zg‘or buyumlari ishlab
chiqarish uchun yagona xom ashyodir. Sintetik kauchuk tabiiy kauchukka nisbatan
minglab marotaba tezroq ishlab chiqariladi. Tabiiy kauchuk bir necha xususiyatga
ega bo‘lsa, sintetik kauchukning xususiyatlari behisob.Sun’iy va sintetik tolalar
sanoatning xom ashyo bazasini kengaytirish bilan birga, turli texnik va kiyim-
kechak gazlamalari, elektr izolyasiya materiallari, kabellar va kanatlar, baliq tutish
to‘rlari va boshqa buyumlar ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi.
Xalq xo‘jaligida charm o‘rnini bosuvchi sun’iy materiallar katta
ahamiyatga ega. Poyabzal sanoatining o‘sish sur’atlarini amalga oshirish uchun
tabiiy charm resurslari yetarli bo‘lmagan sharoitda bu juda ham muhim. Sun’iy
charm va charm

---

141
o‘rnini bosuvchi materiallardan poyabzalning ayrim bo‘laklarini tayyor holda
ishlab chiqarish mumkin. Bu poyabzal sanoatini avtomatlashtirish, ishlab chiqarish
siklini qisqartirish, texnologik jarayonlarni takomillashtirish va natijada poyabzal
sanoatining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilash imkonini beradi.
Ichki va xorij bozorida talab yuqori bo'lgan mahsulotlar ishlab chiqarish
hajmini oshirish, import miqdorini kamaytirib, eksportni ko'paytirish va bu orqali
iqtisodiyotni rivojlantirish davlat oldida turgan muhim masalalardan biri
hisoblanadi. Ushbu mavzuga davlat rahbari ham e'tibor qaratib, barcha tarmoq va
hududlar korxonalarida mahalliylashtirilgan tovar ishlab chiqarish hajmini kelgusi
da kamida 20 foizga oshirish, import ulushi yuqori bo'lgan tovarlarni
mahalliylashtirish bo'yicha dastur tayyorlash zarurligi borasida ham to'xtalib o'tdi.
Rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyotida barqaror rivojlanishni ta'minlash,
iqtisodiyotni bir tomonlama rivojlanishini oldini olish, sanoat tarmoqlarini barpo
etish hamda chet el mahsulotlariga butunlay qaram bo'lib qolmasliklari uchun
import o'rnini bosuvchi, eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishga katta e'tibor
berilmoqda.
O'zbekistonda ham import o'rnini bosuvchi va eksportbop
mahsulotlarni ishlab chiqarish va bunday loyihalarni, ayniqsa, hududlarimizda
ko'proq amalga oshirish ustuvor yo'nalishlardan sanaladi.Shuning uchun
respublikada 200tadan ortiq mahalliy korxonalar tomonidan import o'rnini
bosuvchi qariyb 500tadan ortiq investitsion loyihalar amalga oshirilib, 7,9 trillion
so'm miqdorida mahsulotlar ishlab chiqarishga erishilgan. Import o'rnini bosuvchi
loyihalarni amalga oshirishda albatta, iqtisodiyotdagi tarmoqlarning rivojlanish
darajasi, respublikamizda xom ashyo resurslari mavjudligi, sanoat tarmoqlarining
chetdan import qilinadigan tovarlarga qanchalik bog'liqligi va ularning hajmi,
shuningdek, sanoat tarmoqlari uchun ishlab chiqarishda doimiy ravishda talab
etilishi, zarur infratuzilma mavjudligi hamda import o'rnini bosuvchi mahsulotga,
umuman iqtisodiyot tarmoqlarida talab qay darajada bo'lishi mumkinligi o'rganib
boriladi. Agar mahsulot eksportga yo'naltirilsa, tashqi bozorda ham unga talab bor-
yo'qligi aniqlanadi va shu asosda mahalliylashtirish loyihasi amalga oshiriladi.
O'zbekiston mustaqillikning ilk davridan boshlab mana shu siyosatni
yuritishga va o'z sanoatining turli tarmoqlarini rivojlantirishga harakat qildi. Buning
natijasi o'laroq, MDH davlatlari orasida ma'lum ma'noda rivojlangan sanoatga va
yangi tarmoqlarga ega bo'ldik. Tadbirkorlik sub’yektlari soni oshib, mahalliy xom
ashyodan ishlab chiqariladigan mahsulotlarning hajmi ichki bozorimizda ancha
oshdi. Import o'rnini bosuvchi loyihalarni amalga oshirishda ichki va tashqi bozorni
o'rganishdan tashqari ishlab chiqarish jarayonini to'g'ri va mukammal tashkil eta
olish ham muhim ahamiyat kasb etadi.Bunda xom ashyoni qayta ishlashni to'g'ri
tashkil etish va undan zarur birlamchi va ikkilamchi mahsulotlarni olishga erishish,
ularni yana qayta ishlash, kerak bo'ladigan texnologiya va bilimlarni qo'llash,

---

142
malakali mutaxassislarni jalb etish talab etiladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish
jarayonini to'g'ri tashkil qilish va bozor bilan ishlashning shartlarini bilish –
bularning hammasi ishlab chiqarish madaniyati sanaladi. Uni to'g'ri shakllantirish
esa birinchi o'rindagi vazifamizdir. Shuningdek, hamma narsa bir-biriga uyg'un
bo'lishi ham muhim. Bu bitta bosqich ikkinchisi tufayli to'xtab qolishi kerak
emasligini anglatadi.
Davlatimiz 
rahbari 
tomonidan 
«Sanoat 
kooperatsiyasini 
yanada
rivojlantirish va talab yuqori bo'lgan mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish
chora-tadbirlari to'g'risida»gi qaror qabul qilindi.Sanoat kooperatsiyasi deganda
tarmoq ichida turli ishlab chiqarish korxonalarining mahsulotni yaratish zanjiridagi
birgalikdagi faoliyatini va yakuniy mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan
hamkorligini tushunamiz. Tarmoqda eng sifatli va narx jihatdan bozorda
raqobatbardosh bo'lgan xom ashyo va materiallarni yetkazib beruvchi mahalliy
korxonalar uchun sanoat kooperatsiyasida ishtirok etish birmuncha foyda keltiradi.
Aniqroq aytadigan bo'lsak, har xil sanoat tarmoqlari uchun xom ashyo, yarim
tayyor xom ashyo, materiallar, butlovchi qismlar va yordamchi materiallar kerak
bo'ladi. Masalan, bitta ko'ylak uchun ip, tugmacha, savdo belgisini
tikish uchun
maxsus kashta va oxiri tayyor mahsulotni qadoqlash uchun karton talab qilinadi.
Biroq narsalarning hammasini bitta korxona ishlab chiqarishi kerak emas. Tekstil
sanoatida sifatli mato, rangli ip, tugmacha va boshqa yordamchi materiallarni ishlab
chiqara oladigan tadbirkorlarning mahsuloti tayyor tekstil mahsulotlarini ishlab
chiqaruvchi korxonalar tomonidan xarid qilinadi. Qadoqlash uchun talab
qilinadigan materiallar ham xuddi shunday yana boshqa mahalliy ishlab
chiqaruvchidan sotib olinadi. Mana shunda yakunida bitta tekstil korxonasi atrofida
qolgan barcha korxonalarning sanoat kooperatsiyasi vujudga keladi. Biroq biz
dunyodagi bor ne'matlarni ishlab chiqara olmaymiz. Va bunga ehtiyoj ham yo'q.
Sanoatning qaysidir tarmog'i uchun zarur, bizda ishlab chiqarish imkoni bor
mahsulotlarni chiqarishga ixtisoslashish to'g'ri bo'ladi .
Yuqoridagi qarorda davlat xaridlarining elektron tizimida ham tadbirkorlar
faol ishtirok etishlariga alohida e'tibor beriladi. Aytaylik, qaysidir davlat idorasi
Qoraqalpog'iston Respublikasi yoki Xorazm viloyatida joylashgan. Lekin elektron
tanlovda ishtirok etib, boshqa viloyatdagi korxona mahsulotini sotib oladi va
elektron shartnoma tuzgan holda mahsulotni ham to'g'ridan-to'g'ri qabul qilib olish
imkoniga ega bo'ladi. Bundan tashqari, hududlarimizda tashkil etilayotgan kichik
sanoat zonalarida ham import o'rnini bosuvchi, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab
chiqaruvchi samarali tizimni joriy etish ham zarur. Bu kichik sanoat zonalarida
xom ashyo uchun uzoqqa borib o'tirishga ehtiyoj qolmasdan kimdir ip kalava ishlab
chiqarsa, kimdir tayyor mato ishlab chiqarishi, boshqa tadbirkor esa unga gul
bosishi lozim. Hududlarda ishlab chiqarishning keng yo'lga qo'yilishi juda muhim.

---

143
Bu o'sha yerda iqtisodiyotning diversifikatsiya qilinishiga, turli sanoat tarmoqlari
taraqqiy etishiga yordam beradi. Quruq mevalar qadoqlash, sut mahsulotlari ishlab
chiqarishdan tortib, qurilish mahsulotlari tayyorlovchi korxonalargacha mavjud
bo'lishi turmush sharoiti yaxshilanishga ham yordam beradi.Va o'sha yerda to'g'ri
tashkil qilingan sanoat korxonlari rivojlanishda davom etib, o'z iste'molchilariga
ega bo'lib boraveradi. Raqobat muhitida o'z faoliyatini yo'lga qo'ya olmagan
korxona faoliyatini o'zgartiradi yoki yopiladi yoki tarmoqning boshqa turdagi
mahsulot ishlab chiqarishiga o'tib ketadi.
Hozir O'zbekistonda, asosan, qayta ishlash sanoati ko'proq yetakchilik
qilmoqda. Uning umumiy sanoatdagi hissasi 80 foizga yaqin.Qayta ishlash oziq-
ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish, to'qimachilik sanoati, yog'och materiallari,
neftni qayta ishlash, kimyo sanoati, farmatsevtika, nometall mineral mahsulotlar,
metallurgiya va avtosanoat kabilarni qamrab oladi.
Ip-kalavaga jahon bozorida haqiqatda talab ko'p. Garchi, bu mahsulot
ma'lum ma'noda qayta ishlangan bo'lsa-da, uni tayyor kiyim-kechak holiga
keltiradigan bo'lsak, ip-kalavadan oladigan daromadimiz o'rniga yakuniy mahsulot
ko'rinishida bir necha barobar yuqori bahoda mahsulotimizni sotish imkoniga ega
bo'lamiz. Va tekstil sanoatida bir qator yangi ishlab chiqarish bo'g'inlarini, ya'ni ip
kalava tayyorlash, paxta tolasidan va sintetik xom ashyodan mato ishlab chiqarish,
tekstil sanoati uchun aksessuarlar ishlab chiqarish, tikish-bichish, trikotaj va boshqa
tayyor kiyim-kechak mahsulotlarini ishlab chiqarish sohalari paydo bo'ladi.Yana
bir ijobiy tomonimiz, respublikada ishlab chiqarishni tashkil etishda jahon bozoriga
nisbatan elektr energiyasi, gaz va suv ta'minoti nisbatan arzon narxlarda yetkazib
beriladi. Yangi turdagi mahsulotni o'zlashtirishda xom ashyoni to'g'ri tanlay olish,
ishlab chiqarishni yo'lga qo'yishda moddiy-moliyaviy resurslar cheklangani, yangi
loyihani amalga oshirishda iqtisodiy samaradorligini hisob-kitob qilish talab
etilishi, investorni jalb etish, joy ajratish, mutaxassis tayyorlash kabilar ma'lum vaqt
talab etadi. Qolaversa, agar davlatda yetarlicha xom ashyo bazasi va salohiyati
bo'lsa, import o'rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarishni tashkillashtirish
mamlakat valyuta zaxiralari chetga chiqib ketishining oldini olishga xizmat
qiladi.Bundan tashqari, tadbirkorlar ishlab chiqarayotgan mahsulotlari bo'yicha
barcha zarur sertifikatlarga ega bo'lishi, mahsulot ishlab chiqarish uchun talab
etiladigan milliy va xalqaro standartlarga qat'iy rioya etish bozorda mahsulot
muvaffaqiyatini belgilab beruvchi muhim omillardan biri ekanligini yodda tutishi
lozim.