Янги китоб

Nazorat savollari:
1.
Xom ashyo tushunchasiga izoh bering.
2.
Asosiy xom ashyo va yordamchi materiallar nima?
3.
Sanoatdagi xom ashyolar qanday turlarga bo‘linadilar?
4.
Qishloq xo‘jaligi xom ashyosi qanday turga bo’linadi?
5.
Import o'rnini bosuvchi loyihalarni amalga oshirishda mahalliy xom
ashyoning roli nimada ifodalanadi?
6.
Sanoat kooperatsiyasi deganda nimani tushunasiz?
7.
Yangi turdagi mahsulotni o'zlashtirishda xom ashyoni to'g'ri tanlash
qanday darajada olib boriladi?
8.
Xom ashyosini tayyorlash maskanida qabul qilish tartibi qanday?
9.
Paxta xom ashyosini zonalar bo’yicha qabul qilish qanday amalga
oshiriladi?
10.
Kontraktatsiya shartnomasi nima?
_______________________________________________________________
III.BOB. ISHLAB SHIQARISHNI TEXNIKAVIY RIVOJLANTIRISH
VA TASHKIL QILISH
12.Yangi texnikani yaratish va o’zlashtirish.
13.Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini tashkil etish.
14.Ixtiro va ratsionalizatorlik
faoliyati. Ishlab chiqarishni konstruktorlik
tayyorlashni tashkil etish.
Tayanch iboralar: Ishlab chiqarishni texnik tayyorlash, yangilik kiritish
loyihasi, Ilmiy tadqiqot, ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari,
ratsionalizatorlik faoliyati, ixtiro, kashfiyot.
12.Yangi texnikani yaratish va o’zlashtirish.
Yangi mahsulotni yaratishni, ishlab chiqarishning texnik bazasini
rivojlantirishni va uni tashkil qilishni takomillashtirishni ta’minlovchi texnik
tashkiliy tadbirlarning yig’indisi ishlab chiqarishni texnik tayyorlashni anglatadi.
Ishlab chiqarishni texnik tayyorlash korxonada texnik rivojlanish rejasining
bajarilishida o’z ifodasini topadi. Bu reja korxonaning biznes rejasida ham o’z
aksini topib, uning bo’limlari quyidagilardan iboratdir:
 ilmiy izlanish, konstruktorlik ishlarini o’tkazish;

---

151
 yangi mahsulot turlarini yaratish, ishlab chiqariladigan mahsulot sifatini
oshirish;
 ilg’or texnologiyani ishlab chiqarishda tadbiq qilish, ishlab chiqarish
jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish;
 mehnatni ilmiy tashkil qilishni tadbiq qilish;
 ishlab chiqarishni boshqarish, rejalashtirish va tashkil qilishni
takomillashtirish.
Ishlab chiqarishni texnik tayyorlash quyidagilarga bo’linadi:
1) ilmiy izlanishli tayyorlanish,
2) loyihali konstruktorlik tayyorlanish,
3) texnologik tayyorlanish,
4) moddiy tayyorlanish,
5) tashkiliy rejali tayyorlanish.
Biror bir vazirlikka qarashli korxonada shu vazirlik topshirig’iga asosan
izlanishlar asosida ilmiy izlanishli tayyorlanish o’tkaziladi. Izlanishlar texnik,
texnologik, iqtisodiy, psixologik va ijtimoiy muammolarda o’tkazilishi mumkin.
Bunda xarajatlar va samaradorlik aniqlanadi.
Firmaning yangilik kiritishdan foydalanish sohasidagi faoliyatini tashkil qilish
alohida bosqichlardan iborat g‘oyat murakkab tadbirlardan tashkil topadi, ular
umuman yangilikning yashash davriga ta’sir ko‘rsatadi. Loyihaviy yondashuv
butun ilmiy ishlab chiqarish doirasini chiqishga asoslanadi, unda yangiliklarni
ishlab chiqish, yaratish, tatbiq etish va tarqatishdan tortib mahsulotni
foydalanishdan olib tashlashgacha bo‘lgan jarayon tushuniladi. Innovatsiya
bo‘yicha ilmiy-ishlab chiqarish davra tushunchasi prinsipial texnik-texnologik
tizimlar hamda tajribali namunalar almashuvi va uskunalarning mavjudlarini
almashtirishga tegishlidir.
Ishlab chiqarishdagi texnologik qarorlar, texnika va tayyor mahsulotlar
modellarining doiraviy aylanishi va almashuvi innovatsion jarayonning asosiy
mazmuni hisoblanadi. Ishlab chiqarish tizimlarining yashash davri ishlab chiqish
bosqichidan boshlanadi. Bu erda ilmiy tadqiqotlar, tajribaviy namunalarni tuzish va
yaratish, sinovlarni o‘tkazish amalga oshiriladi.
Mahsulot murakkablashgani va modernizatsiyalangani sari bu bosqich
borgani sari kattaroq ahamiyat kasb etadi. Birinchi bosqich seriyali ishlab
chiqarishga o‘tish to‘g‘risida qaror qabul qilish bilan yakunlanadi. Mahsulotning
ilm iste’moli qancha yuqori bo‘lsa, kichik seriyali ishlab chiqarishning roli va

---

152
qo‘llanilayotgan texnologik qarorlarning egiluvchanligi va moslashuvchanligi
shunchalik yuqori.
Keyingi bosqich ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash va texnologiyalarni
tanlashni o‘z ichiga oladi. Yangi materiallar va mahsulotlarni ishlab chiqarishni
o‘zlashtirish usulini tanlashga ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy tayyorgarligini
tashkil qilish tizimi va zarur texnologik uskunalarning tarkibi katta ta’sir ko‘rsatadi.
Ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashning yagona tizimi (ICHTTYAT)ga
muvofiq mahsulotlarni ommaviy va seriyali ishlab chiqarishga texnologik
tayyorlash texnologik jarayonlarni ishlab chiqish, jihozlarni loyihalashtirish va
ishlab chiqarish, mahsulotning tajribaviy namunasini ishlab chiqarish va sinovdan
o‘tkazish, umuman ishlab chiqarish tizimini tashkil qilish va vujudga keltirishni
o‘z ichiga oladi.
Texnologik jarayonni ishlab chiqishda ta’sir ko‘rsatish usullari operatsiya
turlari va ularning izchilligi, mahsulotlar oraliq turlari, detallar yoki qismlarni olish
usullari belgilanadi. Nihoyat, jarayonning asosiy, yordamchi va yakuniy bosqichlari
birlashtiriladi. Texnologik uskuna, uning texnik ta’riflari (quvvati, ishonchliligi,
unumdorligi) yoshi, eskirish darajasi, ta’mirlanishning texnologik ta’riflari
bo‘yicha tanlab olinadi.
Yangilik kiritish loyihasini amalga oshirish uchun texnologik yechimni
tanlash muqobillik asosida amalga oshiriladi. Tanlash mezonlari g‘oyatda turli-
tuman, ammo moliyaviy maqsadga muvofiqlik va texnologik amalga oshirilishi hal
etuvchi hisoblanadi. Buni odatda qabul qilinayotgan loyihaning rentabelligi, uning
texnologiya, uskunalar, asboblar, jihozlar, ijrochilarning sifati va soni jihatidan
amalga oshirish mumkinligi tushuniladi
Ilmiy tadqiqot - yangi bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati
turlaridan biri. Unga obʼyektivlik, ishonchlilik, aniklik xos. Ilmiy tadqiqot hamma
shartlarga amal qilib takrorlanganda hamisha birdek natija beri-shi, bahs
etilayotgan masalani isbotlashi lozim. Ilmiy tadqiqot bir-biri bilan boglangan ikki
qism — tajriba va nazariyadan iborat. Ilmiy tadqiqotning asosiy komponentlari:
mavzuni belgilash, mavjud axborotni, tadqiqot sohasidagi shartsharoit va
metodlarni, ilmiy farazlarni oldindan taxlil etish, tajriba oʻtkazish, olingan
natijalarni taxlil etish va umumlashtirish, kelib chiqqan farazlarni olingan dalillar
asosida tekshirish, yangi fakt va qonunlarni ifodalab berish, ilmiy bashorat yuritish.
Ilmiy tadqiqotlarni fundamental va amaliy, miqdoriy va sifatiy, noyob va kompleks
tadqiqotlarga aj-ratish keng tarqalgan. Ilmiy tadqiqotlarning metod va tajribalari
fanning oʻzidagina emas, balki koʻpgina iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni qal
qilishda ham keng qoʻllaniladi.
Ilmiy tadqiqotlar natijalaridan foydalanish darajasi fan va texnika yutuqlarini
ishlab chiqarishni joriy qilishni tashkil qilishga bog'liq.Bu jarayon esa fan texnika

---

153
yutuqlarini realizatsiya qilish davrining mazmuni va xususiyatlarida o'z aksini
topadi.Fan va texnika yutuqlarining realizatsiya davri ilmiy-tadqiqot
ishlari,tajriba nusxani loyihalashtirish va sinash,joriy qilish bosqichlaridan iborat.
"Fan-texnika-ishlab chiqarish-qo'llash" jarayoni uskunaning ilmiy-ishlab chiqarish
va hayotiy davridan iborat.
Amaliy-ilmiy-tadqiqot ishlari yangi texnika,texnologiya va mahsulot yaratish
imkoniyatlari haqida ma`lumotlar beradi. Tajriba-loyiha ishlari esa bilimlarni
moddiylashtirish vazifasini hal qiladi.Bunda tajribada nusxa yoki yangi qurilma
yaratiladi.Uning texnik hujjatlari tayyorlanadi.Yangi uskunani ishlab chiqarish
texnologiyasi korxona sharoitlariga moslashtirilgan holda esa fan-texnika
yutuqlari natijalari ishlab chiqarishda o'zlashtirilgan bo'ladi.Yangi texnikani
qo'llash (foydalanish) iqtisodiy,ijtimoiy va boshqa ijobiy natijalar olinishini
ta`minlaydi.Keyin esa texnika eyiladi,ma`naviy eskiradi va ishlab
chiqarishdan olinadi. "Fan-texnika ishlab- chiqarishni qo'llash" jarayonida joriy
qilish muhim o'rin tutadi.Texnikaning yangi turlarini joriy qilish deganda uni
kerakli masshtabda, konkret korxonada ishlab chiqarish tushuniladi.Ilmiy
natijalarni joriy qilishda ishlab chiqarishning texnikaviy va tashkiliy darajasi
muhim omil hisoblanadi.Bu omil esa ishlab chiqarishni tashkil
qilish,boshqarish,texnologiya 
usullari,mehnat 
vositalari 
va 
predmetlari
progressivligini xarakterlovchi kompleks tushunchadir.