Янги китоб

13.Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini
tashkil etish.
Ishlab 
chiqarishni 
loyihali 
konstruktorlik 
tayyorlash 
korxonani
rekonstrukstiya qilish va qayta jihozlash, mahsulot yangi turlarini yaratish
loyihalarini o’z ichiga oladi.
Ilmiy – tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari (ITTKI)ning asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat:
 tabiat va jamiyatni rivojlanishi sohasida yangi bilimlar olish, ularni
qo‘llashning yangi sohalari:
 ishlab chiqarish sohasidagi materiallashtirishning tashkilot tovarlari
raqobatbardoshligi me’yorlarining strategik marketingi bosqichida ishlab
chiqilgan imkoniyatlarini nazariy va tajribaviy tekshirish;
 yangiliklar va innovatsiyalar portfelini amalda bajarish.
Sanab o‘tilgan vazifalarni amalga oshirish resurslardan foydalanishning
samaradorligi, tashkilotlarning raqobatbardoshligi, aholining turmush darajasini
oshirishga imkon beradi:
ITTKIning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:

---

154
1.
Har qanday muammolarni hal qilish ratsional boshqaruv qarorlarini
qabul qilishda menejmentning avval ko‘rib chiqilgan ilmiy yondashishlari,
tamoyillari, vazifalari, usullarini bajarilishi. Ilmiy menejmentning qo‘llaniladigan
tarkibiy qismlarining miqdori boshqaruv ob’yektining murakkabligi, qiymati va
boshqa omillar bilan belgilanadi.
2.
Innovatsion faoliyatni kishilik kapitalni rivojlanishiga qaratish.
ITTKI ishlarning quyidagi bosqichlariga bo‘linadilar:

fundamental tadqiqotlar (nazariy va izlanishli);

amaliy tadqiqotlar;

tajriba – konstruktorlik ishlari;

tajriba, eksperimental ishlar, ular o‘tgan bosqichlardan har birida
bajarilishlari mumkin.
Nazariy tadqiqotlar natijalari ilmiy kashfiyotlar, yangi tushunchalar va
tasavvurlarni asoslanishi, yangi nazariyalarini yaratilishida namoyon bo‘ladilar.
Izlanishlarga quyidagi tadqiqotlar kiradiki, ularni vazifasi buyumlar va
texnologiyalarni yaratishning yangi tamoyillarini, materiallar va ularning
birikmalarining yangi, oldin noma’lum bo‘lgan xususiyatlarini, menejment
usullarini ochishdan iboratdir. Izlanish tadqiqotlarida odatda mo‘ljallangan ishning
maqsadi, ma’lum, nazariy asoslar ko‘proq yoki kamroq ravshan, ammo aniq
yo‘nalishlar ma’lum emas. Bunday tadqiqotlarni borishida nazariy taxminlar va
g‘oyalar tasdiq topadilar, ular ba’zida inkor etishlari va qayta ko‘rib chiqilishlari
mumkin. Fundamental fanning innovatsion jarayonlarni rivojlanishidagi ustuvor
ahamiyati shuning bilan belgilanadiki, u g‘oyalarning generatori sifatida bo‘ladi,
yangi sohalarga yo‘l ochadi. Ammo fundamental tadqiqotlarni jahon faniga ijobiy
kirish ehtimoli faqat 5% ni tashkil qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida sohaviy fan
bu tadqiqotlar bilan shug‘ullanish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Fundamental
tadqiqotlar, 
qoidaga 
ko‘ra, 
davlat 
byudjeti 
hisobidan 
tanlov 
asosida
moliyalashtirilishlari kerak, hamda byudjetdan tashqari mablag‘lardan ham qisman
foydalanishlari mumkin:
7
Amaliy tadqiqotlar oldin kashf qilingan hodisalar, jarayonlarni amalda
qo‘llash yo‘llarini tadqiqot qilishga qaratilganlar. Ular texnik muammolarni hal
qilish, noaniq nazariy masalalarni aniqlab olish, keyinchalik tajriba konstruktorlik
ishlari (TKI)da foydalaniladigan aniq ilmiy natijalar olishni o‘zlariga maqsad qilib
qo‘yadilar.
TKI – ITTKIning yakunlovchi bosqichi, bu laboratoriya sharoitlari va
tajribali ishlab chiqarishdan sanoat ishlab chiqarishiga o‘ziga xos o‘tishdir. Ishlab
7
Акофф Р., Магидсон Д., Эддисон Г. «Идеализированное проектирование: Как предотвратить завтрашний
кризис сегодня. Создание будущего организации», 2007.

---

155
chiqishlar ostida muntazam ishlash tushuniladi, ular ITI natijasida olingan mavjud
bilimlar va yoki amaliy tajribaga asoslanganlar.
Ishlab chiqishlar yangi materiallar, mahsulotlar yoki qurilmalarni yaratish,
yangi jarayonlar, tizimlar va xizmatlarni tadbiq etish yoki ishlab chiqarilayotgan va
amalga kiritilganlarni ancha takomillashtirishga qaratilganlar. Ularga quyidagilar
kiradi:
a) muxandislik ob’yekti yoki texnik tizimning belgilangan konstruksiyasini
ishlab chiqish (konstruktorlik ishlari);
b) g‘oyalar va yangi ob’ektiv variantlarini, shu jumladan notexnikni, chizma
yo belgili vositalar tizim darajasida ishlab chiqish (loyiha ishlari);
v) texnologik jarayonlarni, ya’ni fizik, kimyoviy, texnologik va boshqa
jarayonlarni belgilangan foydali natijani ishlab chiqaruvchi mehnatning yaxlit
tizimi bilan birlashtiruvchi usullarni ishlab chiqish (texnologik ishlar).
Ishlab chiqishlar tarkibiga statistika yana quyidagilarni kiritadi:

tajribaviy namunalar (yaratilayotgan yangiliklarning prinsipial
xususiyatlariga ega noyob modellar)ni yaratish;

Ularni texnik va boshqa ma’lumotlar olish uchun zarur vaqt davomida
sinovdan o‘tkazish va tajriba to‘plash, u keyinchalik yangiliklarni qo‘llash bo‘yicha
texnik hujjatlarda o‘z aksini topishi kerak;

qurilish uchun loyiha ishlarining belgilangan turlari, ular oldingi
tadqiqotlarning natijalaridan foydalanishni ko‘zda tutadilar.
Tajriba, eksperimental ishlar ilmiy tadqiqotlar natijalarini tajribali
tekshirish bilan bog‘liq ishlab chiqishlar turlaridir.
Tajriba ishlari yangi
mahsulotlarning tajribali namunalarini tayyorlash va o‘rganib olish, yangi
(takomillashtirilgan) texnologik jarayonlarni o‘rganib olish maqsadiga ega.
Eksperimental ishlar ITTKI o‘tkazish uchun zarur maxsus (nostandart) uskunalar,
apparatlar, asboblar, qurilmalar, stendlar, matnlarni tayyorlash, ta’mirlash va ularga
xizmat ko‘rsatishga qaratilganlar.
Fanning tajriba bazasi – tajriba, eksperimental ishlarni bajaruvchi tajribali
ishlab chiqarishlar (korxona, sex, ustaxona, tajriba – eksperimental bo‘linma,
tajriba stansiyasi va h.k) majmuasidir.
SHunday qilib, ITTKI ning maqsadi yangi texnika namunalarini yaratish
(modernizatsiyalash) dan iborat, ular tegishli sinovlardan keyin seriyali ishlab
chiqarishga yoki bevosita iste’molchiga topshirishlari mumkin. TKI bosqichida
texnik tadqiqotlar natijalarining yakuniy tekshirilishi o‘tkaziladi, tegishli texnik
hujjatlar ishlab chiqiladi, yangi texnikaning namunalari tayyorlanadi va sinovdan
o‘tkaziladi. Istalgan natijalarni olish ehtimoli ITI dan TKI sari oshib boradi.
YAngi mahsulotni sanoat ishlab chiqarishni o‘zlashtirilishi ITTKI ning
yakunlovchi bosqichi bo‘ladi.

---

156
ITTKI natijalarini tadbiq etishning quyidagi darajalari (sohalari) ni ko‘rib
chiqish kerak:
1.
ITI natijalaridan yakunlangan ITI ning rivojlanishi bo‘lgan yoki fan va
texnikaning boshqa muammolari va yo‘nalishlari doirasida bajarilayotgan boshqa
ilmiy tadqiqotlar va ishlab chiqishlarda foydalanish.
2.
ITTKI natijalaridan eksperimental namunalar va laboratoriya
jarayonlarida foydalanish.
3.
TKI va eksperimental ishlar natijalarini tajribali ishlab chiqarishda
o‘zlashtirish.
4.
ITTKI va tajribali namunalar sinovlari natijalarini seriyali ishlab
chiqarishda o‘zlashtirish.
5.
Texnik yangiliklarni ishlab chiqarishga keng ko‘lamda tarqatish va
bozor (iste’molchilar)ni tayyor mahsulotlar bilan to‘ldirish.
ITTKI ini tashkil qilish hujjatlarning quyidagi sohalararo tizimlariga
asoslanadi:

Davlat standartlashtirish tizimi (DST);

Konstruktorlik hujjatlarining yagona tizimi (KHYAT);

Texnologik hujjatlarning yagona tizimi (THYAT);

Ishlab 
chiqarishni 
texnologik 
tayyorlashning 
yagona 
tizimi
(ICHTTYAT);

Mahsulotni ishlab chiqish va ishlab chiqarishga qiyin tizimi;

Davlat mahsulotlar sifati tizimi;

Davlat “Texnikadagi ishonchlik” tizimi;Standartlar va mehnat
xavfsizligi tizimi