«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2013 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy t a r I x qadimgi dunyo

WLNODVK XFKXQ NDWWD NXFKJµD\UDW VDUÀDJDQODU 8ODU qadimgi shaharlarni 
topib tekshirishdi, charmga, sopolga, toshga, shuningdek, tangalarda 
ELWLOJDQ VLUOL \R]XYODUQL RµqishdL 6L] HQdi arxeologik topilmalar nimalar 
haqidD VRµ]ODE EHULVKLQL ELODVL] Qadimgi bitiklarni o‘rganish bilan epi-
JUD¿ND, tangalarni o‘rganish bilan esa numizmatika  degan maxsus fan 
shug‘ullanadi.
Insoniyat sodda mehnat qurollarni 
yasashdan to hunarmandchilik  durdonalari-
ni yaratishga qadar, eng oddiy uy-joylarni 
qurib olishdan to shaharlarni bunyod etishga 
qadDU X]Rq yo‘lni bosib o‘tdi. Eng qadimgi 
VKDKDUODU \R]XY davlatlar tashkil topishi 
va rivojlanishi davrini olimlar ilk sivilizatsiya 
deb ataydilar.  DDVWODENL VLYLOL]DWVL\DODU WDUL[L
Qadimgi Sharqda, so‘ngra Yunonistondagi 
Krit orolida boshlangan edi. QadLPJL VLYLOL]D 
tsiyalar jahonning ko‘pgina o‘lkalarida kabi, 
2µUWD 2VL\R MXPODdDQ 2µ]EHNLVWRQ KXdu-
dida ham vujudga kelgan.
milodiy 476-yilda G‘arbiy Rim imperiyasi 
qulaguniga qadar kechgan voqealar, tarix fa-
Qadimiy yozuv namunasi

6
nida Qadimgi dunyo tarixi deb ataladi. Bu tarix turli-tuman arxeologik va 
\R]PD PDQEDODU DVRVLda o‘rganiladi.
Qadimgi  dunyo tarixi Qadimgi Sharq, Yunoniston va Rim saroy 
a’yonlari va podsholarining turli yilnomalari (voqealar yilma-yil qayd etib 
borilishi), qRQXQODU PDMPXL ELRJUD¿\DODUL WDUMLPD\L KRO da aks ettirilgan. 
Ularda yurishlar va janglar, ibodatxonalar, saroylar va qal’alar  qurilishi, 
hunarmandchilik va dehqonchilik, qadimiy fanlar va san’at haqida hikoya 
qilinadi. 
2OLPODU Rµqigan qadimgi matnlar, masalan, «Piramidalar matnlari» va 
«Marhumlar kitobi» misrliklar tarixi haqida, «Rigveda – hindlar, «Avesto» 
HVD 2µUWD 2VL\R [DOqlari tarixidan hikoya qiladi.
Nil vodiysidagi Misr piramidalari majmui, Dajla va Frot oralig‘idagi Bo-
bil, Hind vodiysidagi Moxenjodaro, Erondagi Persepol, Yunoniston, Rim 
YD 2µUWD 2VL\RQLQJ NRµplab qadimgi shaharlari butun jahonga mashhurdir. 
Biroq qadimgi dunyo tarixiga oid KDOL RFKLOPDJDQ VLUODU R] HPDV %DONL
ELURUWDQJL]JD XODUQL RFKLVK QDVLE HWDU 7DUL[ EL]QL NRµp narsaga o‘rgatadi. 
Tangalardagi yozuvlar  
Arxeologik qazishmalar

7
Uni «buyuk o‘qituvchi» dHE EHML] D\WLVKPDJDQ 6KX ERLV KDU ELULPL] Rµ]
9DWDQLPL] WDUL[LQL ELOLVKLPL] YD ERVKqa mamlakatlar xalqlarining tarixi va 
madaniyatiga hurmat bilan qDUDVKLPL] NHUDN 8VKEX darslikni o‘qir ekan-
VL] NRµplab tushunilishi qL\LQ VRµ]ODUJD WDUL[L\ DWDPD YD LERUDODUJD duch 
NHODVL] 8ODUQL \Rdlash, esda saqlash kerak bo‘ladi.
 
8VKEX PDVODKDWODULPL]QL diqqat bilan o‘qing, ular 
RµUJDQLOD\RWJDQ PDY]XQL HVODE qROLVKLQJL]JD \RU-
dam beradi.
Uyga berilgan topshiriqlarni tayyorlashda quyidagilarga rioya qiling:
1. DarsdD \R]LE ROJDQODULQJL]QL ELU QHFKD ERU Rµqing.
 2µqishdan oldLQ PDY]X VDUODYKDVLJD diqqat qiling, darsda nimalar 
deyilganini eslang.
 +DU ELU PDY]X R[LULda berilgan savollarni o‘qing. ShundD VL]
\R]JDQODULQJL]QL RµqLJDQLQJL]dD QLPDODUJD H¶WLERU EHULVK OR]LPOLJLQL YD
o‘qLJDQODULQJL]QL qay tartibdD ED\RQ HWLVK NHUDNOLJLQL ELOLE RODVL]
4. Matnni taxminan qLVPODUJD ERµOLQJ YD KDU ELULQLQJ DVRVL\ PD]PXQL-
QL Rµ] VRµ]ODULQJL] ELODQ D\WLQJ NH\LQ EXWXQ PDY]XQL JDpirib bering. Gapira 
ROPDVDQJL] qiyin joylarini qayta o‘qing. Takrorlang. Darslik matnini yod 
olish kerak emas.
5. Matnni o‘qish jarayonida unda eslatilgan rasm va jadvallarni to-
pLQJ L]RKODULQL Rµqing, matnda uchragan shaharlar, mamlakatlar nomlari-
ni xaritadan toping.
 6DYROODUJD MDYRE EHULQJ YD PDY]X R[LULdagi topshiriqlarni bajaring. 
$JDU 6L] KDU ELU paragraf oxirida berilgan tayanch konspektlari bo‘yicha 
tarixni o‘rganishga qaror qLOVDQJL] quyidDJL YD]LIDODUQL EDMDULVKLQJL] OR]LP
1. DDUVOLN PDY]XODUL PDWQLQL WD\DQFK NRQVpHNW VRµ]ODUL ELODQ WDqqos-
lab o‘qing.
2. Konspektdan foydalanib PDY]XQL ELU QHFKD PDUWD VRµ]ODE EHULQJ
3. Tayanch  iboralarni  yoddan aytib berishga harakat qiling (chuqur 
¿NUODJDQdDQ VRµQJJLQD Rµ]ODVKWLULVK OR]LP 
4. Bir necha soatdan so‘ng yana bir marta tayanch konspektni takror-
lang.
%L] dDUVOLN PXDOOLÀDUL 6L]JD X]Rq o‘tmishga sayohat qilishga, 
madaniy yodgorliklar bilan tanishish va qadimgi dunyo tarixini o‘rganishga 
NRµPDNODVKDPL]
Darslik matni bilan
ishlash

8
1-§. Qadimgi tarix – sivilizatsiyaning boshlanishi
Qadimgi tarixni
o‘rganish
Insoniyatning  qadimgi tarixini turli 
ixtisosdagi olimlar o‘rganadilar.  Ar-
xeologlar qadLP ]DPRQODUda odam-
lar yashagan manzilgohlarda qD]LVKPD LVKODULQL DPDO-
ga oshiradilar. 
Antropologlar  qadimgi odamlarning  qoldiqlari 
(skelet va boshchanoq)ni sinchiklab tekshirib, ular- 
ning tashqi ko‘rinishini tiklaydilar, ming yillar avvalgi 
kishilarning tashqi qiyofasidD URµ\ EHUJDQ Rµ]JDULVKODU
ni o‘rganadilar. 
(WQRJUDÀDU qadimgi odamlarning ko‘pgina udum-
lari, xo‘jalik va madaniy  an’analarini saqlab  qolgan 
KR]LUda mavjud qabilalar va xalqlarni o‘rganadilar. 
Lingvistlar \D¶QL WLOVKXQRVODU X \RNL EX ]DPR-
naviy tilning qanday shakllanganini bilish maqsadida 
qadimgi tillarni o‘rganadilar.
O‘zingizni sinang!
Arxeologlar – ...
Antropologlar – ...
(WQRJUDÀDU – ...
Lingvistlar – ...
Qadimgi tarix 
bo‘yicha 
manbalar
%L] RµONDPL]QLQJ HQJ qadimgi tari-
[LQL TDQGD\ RµUJDQDPL]" $[LU RµVKD
X]Rq ]DPRQODUdD \R]XY ERµOPDJDQ
NX" 2µONDPL] HQJ qadimgi tarixining keng o‘rganilgan 
manbalari  qadimshunoslar tomonidan topilgan  mod-
diy manbalardir. Mehnat qurollari, sopol idishlar, 
Qadimiy qo‘lyozmalar 
qoldiqlari
Qadimiy shahar 
xarobalari
BO‘LIM  I
ENG QADIMGI TUZUMDAN
SIVILIZATSIYA SARI

9
qXURODVODKDODU ]HE]L\QDW EX\XPODUL [XOODV qadim-
da inson qo‘li bilan yaratilgan hamma narsalar shular 
jumlasiga kiradi.
mingyilliklar tarixini tiklash osonlashdL 2µUWD 2VL\R
tarixi bo‘yicha eng qadLPJL \R]PD PDQED ]DUdushtiy-
larning muqaddas kitobi «Avesto»dir. UndD \XUWLPL]±
ning qadimgi tarixiy viloyatlari – Baqtriya, So‘g‘diyona, 
Xorazm aholisi madaniyati to‘g‘risida hikoya qilinadi. 
Qadimgi davr tarixiga dRLU \DQD ELU \R]PD PDQED
Behistun qR\DODULGDJL \R]XYODUGLU %HKLVWXQ qoyalari 
Erondagi  Kirmonshoh shahri yaqinida joylashgan. 
Fors shohi Doro I buyrug‘i bilan qR\DJD Rµ\LE \R]LO 
gan – qadimgi fors, elam va bobil tillaridagi  
\R]XYODUdD 'RUR , ]DEW HWJDQ PDPODNDW YD [DOqlar, 
shu jumladDQ ;RUD]P 6RµJµdiyona, Baqtriya davlat-
lari sanab o‘tiladi. 
Miloddan avvalgi V asrda  qadimgi yunon ta-
rixchisi  Gerodot turli mamlakatlarga sayohat qilib, 
to‘qqL] NLWREdDQ LERUDW ©7DUL[ª DVDULQL \R]di. Unda 
RµONDPL]QLQJ qadimgi aholisi to‘g‘risida ma’lumot 
 
ham beriladi.
Miloddan avvalgi I asr oxirlarida  qadimgi yunon 
WDUL[FKLVL YD JHRJUD¿ Strabon ©*HRJUD¿\Dª QRPOL
asarida ko‘plab mamlakatlar xalqlari madaniyati va 
tarixiy voqealari haqida ma’lumotlar keltiradi.
Miloddan avvalgi II asr oxiri – I asr boshlarida 
qadimgi Xitoy tarixchisi Sim Syan «Tarixiy yilnomalar» 
QRPOL DVDU \R]JDQ 8 \XUWLPL]QLQJ qadimgi aholisi 
to‘g‘risida ham ma’lumotlar bergan. 
Milodiy I asrda  qadimgi Rim tarixchisi Kvint Kur-
siy Ruf «Makedoniyalik Aleksandr tarixi» nomli asar 
\R]JDQ
0DNHdoniyalik AleksandUQLQJ 2µUWD 2VL-
yoga harbiy yurishlari haqidagi ma’lumotlarni milodiy 
II asrda yunon tarixchisi Arrian ham ancha to‘ldiradi. 
U «Aleksandrning harbiy yurishlari» deb nomlangan 
DVDU \R]JDQ
Sopol lavhadagi 
yozuv. Mixxat
Gerodot – qadimgi 
yunon tarixchisi
«Avesto» 
qo‘lyozmasining 
sahifasi

10
Ushbu manbalar, shuningdek, keyinchalik yara-
WLOJDQ LOPL\ LVKODU WXID\OL ROLPODU \XUWLPL]QLQJ qadimiy 
tarixini tiklashga muvaffaq bo‘ldilar.
O‘zingizni sinang!
Gerodot – ...
Strabon – ...
Arrian – ...
Kvint Kursiy Ruf – ...
Sim Syan – ...
Behistun yozuvlari – ...
O‘zbekiston va 
jahon
sivilizatsiyasi
Qadimgi davrlardDQ EHUL 2µ]EHNLVWRQ
hududODUL JHRJUD¿N MLKDWdDQ 2µUWD
2VL\R deb umumiy nom ostida bir-
lashtirilgan hududlar tarkibiga kiradL 2µ]EHNLVWRQ DQ-
cha katta hududni egallaydi. Amudaryo va 
Sirdaryo oralig‘i, Farg‘ona, Zarafshon vodiy- 
lari va SurxondDU\R YRKDVL Rµ]LQLQJ VHUKR-
silligi va iliq iqOLPL WXID\OL X]Rq qadimdayoq 
obod bo‘lgan. QXOD\ JHRJUD¿N MR\ODVKXYJD
HJD EX ]DPLQ 6KDUq va G‘arb mamlakatlari-
ni bog‘lab turgan. BundD 2µ]EHNLVWRQQLQJ
qadimgi shaharlari orqali o‘tgan Buyuk 
Ipak yo‘li nihoyatda katta ahamiyatga ega 
ERµOJDQ 2µ]EHNLVWRQ NLVKLOLN PDdaniyati tari- 
xining eng qadimgi maskanlaridan biridir. 
Bu yerda mahalliy aholi qadLPJL ]D-
monlardan boshlab yashagan. Miloddan 
avvalgi VI–V asrlardD \XQRQODU \XUWLPL] 
ning aholisi, viloyatlari  haqida ma’lu-
PRWODUJD HJD ERµOJDQODU 2µUWD 2VL\RQLQJ
ikki yirik daryosi – Amudaryo va Sirdaryo 
Hindiqush, Pomir va Tyan Shan tog‘laridan 
ERVKODQXYFKL WH]Rqar  daryo suvlari bilan 
to‘lib, dHQJL] WRPRQ quyilgan. Daryolar vo-
halari bo‘ylab muhim savdo yo‘llari o‘tgan. 
BundDQ  PLQJ \LOODU DYYDO 2µUWD
2VL\RQLQJ qadimgi aholisi bilan Qadim-
gi Sharq elatlari o‘rtasida keng madaniy 
Ilk ovchilar
O‘rta Osiyo tog‘lari
Omadli ovdan so‘ng

11
aloqalar boshlangan. Ko‘hna qadamjolarni  qD]LVK
chog‘ida arxeologlar Hindiston, Eron va Mesopota-
miya hunarmandlari tomonidan tayyorlangan sopol va 
metall idLVKODU ]DUJDUOLN EX\XPODULQL WRpishgan. 
Miloddan avvalgi 1-mingyillikda, Sharqda qadimgi 
yirik saltanatlar gullab-yashnagan davrda madaniy 
aloqalar yanada kuchaydL 7XUOL \R]PD YD DU[HRORJLN
manbalarda bu qadim xalqlarning hunarmandchiligi, 
me’morchiligi va qishloq xo‘jaligi sohalarida namoyon 
bo‘lganligi qayd etilgan.
Eng qadimgi 
tuzumni
davrlashtirish
Jahondagi barcha xalqlarning tarixi 
ibtidRL\ MDPRD WX]XPLdan boshlangan.
Ibtidoiy jamoa tuzumi – insoniyat tarixi- 
ning boshlang‘ich davri bo‘lib, bu paytda bar-
cha mehnat qurollari umumiy bo‘lgan va hamma 
birgalikda mehnat qilgan.
Insoniyat rivojidagi birinchi bosqich kishilar- 
ning ibtidoiy to‘daga birlashuvi bo‘lib, bu to‘dD Rµ]Lda 
qadimgi odamlarning katta jamoasini mujassam et-
gan.
Ibtidoiy to‘da bu – turmush va mehnat umumiy-
ligi negizida birlashgan eng qadimgi odamlar ja-
moasi.
Ibtidoiy to‘da asta-sekinlik bilan qarindoshlarning 
alohida uyushmasiga – urug‘ jamoasiga aylana bordi.
Urug‘ bu – birgalikda yashagan va mehnat qil-
gan, umumiy mehnat qurollari va qurol-yarog‘-
larga ega bo‘lgan qarindoshlar jamoasi.
Dastlabki urug‘ jamoalari ayol kishi, ya’ni ona te-
varagida jipslasha boshlagan. Insoniyat tarixidagi bu 
bosqich ona urug‘i davri – matriarxat deb ataladi.
Eslab qoling! 
Bundan 5-4 ming 
\LOODU DYYDO 2µUWD 2VL\R
ning  qadimgi aholisi 
bilan  Qadimgi Sharq 
elatlari o‘rtasida keng 
madaniy aloqalar 
boshlangan.
Odamlar birgalikda 
mehnat qilganlar
To‘lib oqayotgan 
Amudaryo

Ancha keyinroq, mehnat qurollari va 
xo‘jalik yuritish shakllari takomillashgani sa-
yin jamoadagi yetakchilik mavqei asta-sekin 
erkak kishiga o‘ta boshladi, endi u urug‘ga 
sardor bo‘lib qoldL 2OLPODU LQVRQL\DW WDUL[Lda-
gi bu davrni patriarxat–ota urug’i deb atasha-
di.  Patriarxat bilan eng qadimgi urug‘chilik 
WX]XPL KDP \DNXQODQDdi. 
Eng  qadimgi odamlar  dastlabki mehnat 
qurollarini toshdan yasagani tufayli arxeo-
loglar insoniyat tarixining boshlanishini «tosh 
davri» deb atashadi. Tosh dDYUL DQFKD X]Rq 
davom etgan, shuning uchun ham uni quyidagi bos-
qichlarga ajratishadi, jumladan:
–  qadimgi tosh davri – paleolit (yunoncha «pa-
leos» – «qadimgi» va «litosª ± ©WRVKª VRµ]ODULdan);
– o‘rta tosh davri – mezolit ©PH]RVª ± ©o‘rta»);
– yangi tosh davri – neolit («neos» – «yangi»);
– mis-tosh davri – eneolit (lotincha «eneus» – 
«mis» va yunoncha «litos» – «tosh» VRµ]ODULdan).
Yovvoyi otlarni ovlash
manzarasi
Tayanch konspekt
moddiy (ashyoviy) manbalar
tarixiy manbalar
\R]PD PDQEDODU
mehnat qurollari
taqinchoqlar
qurol-aslahalar
«Avesto»
%HKLVWXQ \R]XYODUL
Gerodot, Strabon
Sim Syan
Kvint Kursiy Ruf
Arrian asarlari
12
Toshdan yasalgan 
mehnat qurollari

13
Savol va topshiriqlar
1. Nima uchun arxeologlar insoniyat tarixi ibtidosini «tosh davri» 
deb  atashadL"
2. Tosh davrlarini sanab bering. Nega ular shundD\ QRPODQJDQ"
 2OLPODU WRPRQLdan tarixni qayta tiklaydigan manbalar nomini 
aytib bering.
4. Tarixni o‘rganishda foydalanilgan qaysi moddiy manbalarni bi-
ODVL]"
5. Arxeologiya, antropRORJL\D YD HWQRJUD¿\D NDEL IDQODU KDqida 
QLPDODUQL ELODVL]"
2-§. Eng qadimgi odamlar  rivojining                     
ilk bosqichlari
Eng qadimgi
odamlar