«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2013 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy t a r I x qadimgi dunyo

bosishi to‘g‘risidagi To‘fon rivoyati dunyoga kelgan.
Xudo Set Osiris 
huzuridagi  tantanada
Kotib ish ustida
Shumer sopol 
idishlari

44
Xurmo daraxtini Mesopotamiya ahli «hayot darax-
ti» deyishgan. Bir tup daraxt 50 kilogrammgacha hosil 
bergan. Xurmo mevasidan asalga o‘xshash moy siqib 
olingan. Daraxt poyasi o‘tin sifatida ishlatilgan. Xurmo 
danagidan  qoramollarni boqish uchun yem tayyor-
langan. Xurmo danaklarini temirchilik ustaxonalarida 
o‘tin o‘rnida ham ishlatishgan. Mesopotamiyaliklar 
paxsa va xom g‘ishtdan uylar qurishgan.
Miloddan avvalgi 4-mingyillikda Mesopotami-
yadD VKXPHUODU PDQ]LOJRKODUL YXMXdga kela boshladi. 
Ular Janubiy Mesopotamiyaga joylashib, bu yurtni 
Shumer  deb ataydilar. Mamlakatning Akkad  deb 
atalgan shimoliy qismiga ko‘chmanchi chorvadorlar 
– akkadlar o‘rnashdi. Mil. avv. 3-mingyillik oxirida shu-
merlarga singishib ketgan akkadlar butun Mesopo-
tamiyani egallab oldilar.
Mesopotamiya aholi-
sining mashg‘ulotlari
Mesopotamiya aholisining 
asosiy mashg‘uloti dehqon-
chilik bo‘lgan. Dajla va Frot 
daryolarining har yilgi toshqinlari mahalida suv bilan 
birga dalalarga unumdor loyqa oqib kelgan.
Mesopotamiyada yog‘och va metall singari xo‘jalik 
XFKXQ ]DUXU PDWHULDOODU ERµOPDJDQ DPPR don mo‘l-
ko‘l yetishtirilar, chorva mollari ko‘p bo‘lgan. Shu-
ning uchun Mesopotamiya aholisi savdo-sotiq bi-
lan ham shug‘ullanardi.  Qo‘shni  Kavkazorti va Eron 
o‘lkalaridan  donga ayirboshlab oltin, mis, kumush, 
qalayi va noyob toshlarni keltirishardi. Suriyadan esa 
kedr (sidra) yog‘ochi keltirilgan. Savdo ishlari suv va 
quruqlik yo‘llari orqali olib borilgan. 
O‘zingizni sinang!
              Shumer – ...
            Akkad – ...
Eslab qoling!
Mil. avv. 4- mingyil-
likda Mesopotamiya-
da shumerlar PDQ]LO
gohlari vujudga kela 
boshladi. Ular Janu-
biy Mesopotamiyaga 
joylashib, bu yurtni 
Shumer deb atadilar. 
Mesopotamiyaning 
Akkad  deb atalgan 
shimoliy qismiga ko‘ch-
manchi chorvadorlar - 
akkadlar o‘rnashdi. 
Xurmo daraxti – 
«Hayot daraxti»
Gadimgi shumerlar

45
Mesopotamiya
Mesopotamiyada turli mahsulotlar va hunarmand-
chilik buyumlari bilan savdo qilishgan. Metall buyum-
ODU ]HE]L\QDWODU qurol-yarog‘ va kulolchilik buyumlari 
ayniqsa qadrlangan. Savdo-sotiqda kumush quymasi 
ko‘rinishidagi metall tangalar ishlatilgan. Mesopota-
miyadagi og‘irlik o‘lchovi «mino» 550 gramm kumush-
ga barobar bo‘lgan. 
Mil. avv. 4-mingyillikda shumerlar jahondagi 
eng qadLPJL \R]XYODUdan biri mixxatni ixtiro qilishgan. 
Shumerlar uchi o‘tkirlangan tayoqchalar bilan loytax-
WDODUJD \R]LVKJDQ 6KXPHUODU ELOLPdon, tajribali quruv-
chilar va hunarmandlar bo‘lishgan. Zargarlik san’ati 
shumerliklar shaharlarida yuksak darajaga ko‘tarildi. 
Mohir ustalar oltin va kumushdDQ KDU [LO ]HE]L\QDWODU
yasashgan.
Shahar-davlatlar
Vaqt o‘tishi bilan asta-sekin man-
]LOJRKODU QLKR\DWda kengayib ket-
di. Miloddan avvalgi 4-mingyillik 
oxirida Mesopotamiyada  Uruk,  Umma,  Lagash,  Ur 
va boshqa shaharlar vujudga kela boshladi. Ular sha-
har va unga tutash dehqonchilik tumanlaridan iborat 
bo‘lgan shahar-davlatlar edi. Har bir shaharning hukm-
dori oliy xudo – shahar homiysi hisoblangan. Xudo 
nomidan kohinlar hukmronlik qilgan, xudolar ibodatxo-
nasi esa davlatdDJL KRNLPL\DW PDUND]L ERµOJDQ 0HVR
Eslab qoling!
Mil. avv. 4- mingyil-
lik oxirida Mesopota-
miyada  Uruk, Umma, 
Lagash, Ur shaharlari 
\X]DJD NHOJDQ 8ODU
shahar-davlatlar edi.
Shumerning 
Ur shahri
Mixxat yozuvi

46
potamiyaning  qadimiy ibodatxonalari –  zikkuratlar 
xom g‘ishtdan terib chiqLOJDQ PXKWDVKDP ]LQDpoyali 
inshoot bo‘lgan.
Quyosh xudosi  Shamash alohida ehtiromga 
VD]RYRU ERµOJDQ LORK ROL\ KDNDP KLVREODQLE \RYX]
ishlari  uchun odamlarni sud qilgan. Shuningdek, shu-
PHUOLNODU 2\ [Xdosi Sina, suv xudosi Ea, hosildorlik va 
sevgi, urush va g‘alaba ilohasi Ishtarga sig‘inganlar.
Shahar-davlatlar tepasida hukmdor turardi. Mil. 
avv. 3-mingyillikda Shumer shaharlari orasida eng 
qudratlisi Ur shahri bo‘lgan. Arxeologlar tomonidan 
podsholar maqbarasidan topib tekshirgan topilmalar 
ham Urning kuch-qudratidan dalolat beradi. Bular ol-
tin buyumlar, qurol-yarog‘lar va kumush idishlardir.
Mesopotamiyaning katta yer-mulklari hukmdorlar 
va kohinlar qo‘l ostida bo‘lgan. Dalalarga qullar va er-
kin yollanma mehnatchilar ishlov berishgan. Shahar-
lar tevaragida istiqomat  qiluvchi aholi kichik-kichik 
\HU XOXVKODULJD HJD ERµOJDQ 2µ] RLODVLQL ERqish uchun 
kambag‘allar podsho va ibodatxona mulklarida ishla-
ganlar.
Miloddan avvalgi 3-mingyillik o‘rtalarida Lagash 
shahri yuksala boshladi, Shumer va Akkadning 
ko‘pgina shaharlari Lagashga qo‘shib olindi. Shumer 
shaharlari mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan edi. 
Shaharning bosh dDUYR]DVLdan boshlangan ko‘chalar 
PDUND]L\ PD\donga, ibodatxona va hukmdor saroyiga 
olib borgan. Qurilish tosh, xom va pishgan g‘isht bilan 
amalga oshirilgan. Lagashdagi ibodatxona xudolar va 
qDKUDPRQODU KD\NDOODUL ELODQ KDVKDPDWOL EH]DWLOJDQ
edi. IbodatxonadDJL KRYX]da baliqODU VX]LE yurardi, 
bundan tashqari, kaptarlar kun kechiradigan bog‘, turli 
hayvonlar va qushlar yashaydigan tomoshabog‘lar 
ham barpo etilgan.
Urush  paytida shahar aholisi sardorni saylagan. 
%RUDERUD XODUQLQJ QXIX]L RUWib, sardRUODU PXQWD]DP
Ishtar – hosildorlik, 
sevgi va urush 
ilohasi
Uruk shahri podshosi 
Gilgamish

47
hukmronlik  qila boshladilar. Ularni podsholar 
deb atashgan. Podsho shahar-davlatni asl-
]Rdalar, kohinlar va harbiy qo‘shinlarga tayan-
gan holda amaldorlar yordamida idora qilgan.
Gilgamish
haqidagi rivoyat
Mesopotamiya rivoyat-
larining  eng sevimli 
 
qahramoni 
Gilgamish 
Uruk shahri podshosi bo‘lgan. Uning hayoti 
keyinchalik ko‘plab afsonalarga aylangan.
Afsonada aytilishicha, Gilgamish dunyoga 
kelgandan keyin, mamlakat hukmdori bo‘lmish bobosi 
nevarasi undan taxtni tortib olishidan vahimaga tu- 
shib tashvishlangani sababli, Gilgamishni jarga tashlab  
yuborishga farmoyish beradi. Jarga uloqtirilgan Gilga-
mishni uchib ketayot gan burgut tutib olib, ko‘tarib keta- 
di va uni bir bog‘bonga eltib beradi. Bog‘bon Gilgamish-
ni mehr bilan parvarishlab tarbiyalaydi. Balog‘atga yet-
gan Gilgamish bobosidan hokimiyatni tortib oladi va 
o‘zi Uruk shahrini boshqarishga kirishadi. Gilgamish 
Enkidu  degan  pahlavon bilan do‘st tutinadi. Ikkalasi 
bir bo‘lib yovuz maxluqotlarga  qarshi kurashadilar, 
buning uchun xudolar Enkiduni jazolaydilar va u o‘ladi. 
Boqiy hayotga erishish uchun Gilgamish dengiz tubi-
da o‘sadigan sehrli giyohni izlab topadi, uni o‘z xalqi 
bilan baham ko‘rishga qaror qiladi. Ammo iziga qay-
tayotganida bir ko‘lga cho‘milgani tushadi, bu paytda, 
gulning isini ilon sezib qoladi va mehrigiyoni o‘g‘irlab 
ketadi. O‘shandan beri, afsonada aytilishicha, ilonlar 
har yili po‘stini tashlab yasharishar emish. Gilgamish 
esa jonajon shahri devorlari uni himoya etishini, ezgu 
ishlari uni umrboqiy qilishini tushunib yetadi.
Akkadning
yuksalishi
Shahar-davlatlar bir-birlari bilan ti-
QLPVL] XUXVKDU Hdi. Ana shu urush-
lar natijasida Sargon I butun Meso-
potamiya podshosi bo‘ladi. Mil. avv. 3-mingyillikning 
ikkinchi yarmida u Akkadni va Shumer shaharlarini 
Eslab qoling!
Mesopotamiya rivo-
yatlarining eng sevimli 
qahramoni  Gilga-
mish  hisoblanadi. U 
Uruk shahrining pod-
shosi va ko‘plab af-
sonalar   qahramoni 
bo‘lgan.  
Gulni olib 
qochayotgan ilon. 
Gilgamish haqidagi 
afsonaga ishlangan 
rasm
Urdagi katta 
zikkurat (ibodatxona)

48
Rµ] KRNLPL\DWL RVWLda birlashtiradi. Savdo-sotiqni rivoj-
lantirish maqsadida Sargon I barcha shaharlar uchun 
\DJRQD ERµOJDQ X]XQOLN PD\don va og‘irlik o‘lchovini 
joriy etadi. U jahon tarixidD ELULQFKL ERµOLE PXQWD]DP
qRµVKLQ WX]Ddi. Bu lashkar 5400 nafar jangchidan ibo-
rat bo‘lgan, keyinchalik esa ular Sargon I ga ko‘plab 
shaharlar va qRµVKQL PDPODNDWODUQL ]DEW HWLVKJD LP-
koniyat yaratgan katta qo‘shinlarning asosiy kuchiga  
aylangan. Sargon I Mesopotamiyadan Arabiston, 
Eron va Hindistonga boradigan dHQJL] VDYdo yo‘llarini 
egallab oldL 2µ] KXNPURQOLJLQLQJ VRµQJLda Sargon I 
«to‘rt iqlim mamlakati podshosi» unvonini oldi. Yago-
na dDYODW X]Rq yashamadi. Sargon I vafotidan keyin 
bir-biri bilan kurashni davom ettirgan ko‘plab shahar-
davlatlarga bo‘linib ketdi.  Mil. avv. 2-mingyillikda 
Shumer-Akkad davlati ko‘chmanchi qDELODODU ]DUEDVL-
dan parchalangan.
Tayanch konspekt
Mesopotamiya 
ĺ
 Ikki daryo oralig‘i (Dajla va Frot daryolari 
oralig‘i)
mil. avv. 4-mingyillik 
ĺ
 shumerlar – janub; akkadlar – 
shimol
dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq
shaharlar – Uruk, Umma, Lagash, Ur
]LNNXUDWODU ± LERdatxonalar
xudolar – Shamash, Sina, Ea, Ishtar
Gilgamish – Uruk shohi
Sargon I – Shumer-Akkad shohi
mil. avv. 2-mingyillik – Shumer-Akkad davlatining qulashi
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Savol va topshiriqlar
1. Xaritadan Ikki daryo oralig‘ida joylashgan shahar-davlatlarni 
toping.
2.  Tarixiy atamalar lug‘atidan foydDODQLE ©VLYLOL]DWVL\Dª WXVKXQ-
FKDVLJD L]RK EHULQJ
3. Ikki daryo oralig‘i qadimda qandD\ DWDOJDQ"
4. Mesopotamiyaning qaysi qismlari shumerlar va akkadlar to-
monidDQ Rµ]ODVKWLULOJDQ HdL" QDFKRQ"
Eslab qoling!
Shoh  Sargon I 
mil.avv. 3-mingyil-
likning ikkinchi yar-
midD Rµ] KXNPURQ-
ligi ostida Akkadni va 
Shumer shaharlarini 
birlashtirdi,  qo‘shni 
PDPODNDWODUQL ]DEW
etib, «to‘rt iqlim 
mamlakati  podsho-
si» unvonini oldi. 
Sargon I – Shumer - 
Akkad shohi

49
13-§. Bobil podsholigi
Bobil – 
«xudolar
darvozasi»
Miloddan avvalgi II-mingyillikda 
Bobil  podsholigi Mesopotamiya ja-
nubidagi eng yirik qudratli  davlatga 
aylandi. Bobil qXOD\ JHRJUD¿N RµULQJD HJD ERµOLE )URW
va Dajla dDU\RODUQLQJ Rµ]DQODUL ELUELULJD yaqinlashib  
ketadigan hududda joylashgandi. Kemalarda turli 
PDKVXORWODU ELODQ VX]LE NHOJDQ VDYdogar lar bu sha-
harga  qo‘nib o‘tishar edL ©%RELOª VRµ]LQLQJ Rµ]L HVD
«xudolar  darvozasi»  degan ma’noni anglatadi. Bobil 
shahrida ajoyib saroylar, muhtasham ibodat xonalar 
bo‘lgan. Bobilning bosh ko‘chasi g‘alaba ilohasi Ishtar 
darvozasidan  boshlangan. Bobil davlatida  dehqon-
chilik, hunarmandchilik, ishlab chiqarish va savdo-
sotiq ULYRMODQJDQ $PPR Rµ]DUR XUXVKODU EXQJD [DODqit 
berardi.
Miloddan avvalgi XVIII asrda (mil. avv. 1792– 
1750-yillar) Bobil podshosi  Xammurapi butun Meso-
potamiyani yagona davlatga birlashtirishga muvaffaq 
bo‘ladi. Xammurapi hukmronligi davrida Bobil eng 
qudratli davlatga aylanadi.
Xammurapi
qonunlari 
Xammurapi tarixda  qRQXQODU WX]XY
chi hukmdor sifatida nom qoldirgan. 
Xammurapi qonunlari hajmi jihatidan, 
hayotning har xil tomonlarini qamrab olishi bilan ilgari 
mavjud bo‘lgan barcha qonunlardan ustunlik qila-
di. Xammurapi  qonunlari hamma uchun – badavlat 
va  qashshoq kishilar uchun birdek bo‘lgan. Qonun-
larning matnlari mamlakatning barcha shaharlarida 
RµUQDWLOJDQ WRVK XVWXQODUJD \R]LE qo‘yilardi.
Xammurapi  qonunlari  qat’iyligi bilan kishini lol 
qoldiradi. Xususan, shifokor amalga oshirgan jarroh-
lik muolajasi natijasida bemor bevaqt vafot etsa, shi-
fokorning qo‘llari kesib tashlanishi shart bo‘lgan. Ma-
bodo binokor qurgan uy to‘satdan qulab, biror kishini 
Iloha Ishtar nomidagi 
darvozaning 
naqshlari
Bobil
Xammurapi
4 –  Tarix, 6-sinf.

50
bosib qolsa, binokor qDWO HWLOLVKL OR]LP ERµOJDQ
QDU]QL YDqtida  qD\WDUPDJDQ NLVKL Rµ] RLOD
D¶]RODULQL qDU] EHUJDQ NLVKLJD XFK \LO PXddatga 
qullikka berilishi shart bo‘lgan. Mabodo aybla- 
QXYFKL MDEUODQXYFKLQLQJ NRµ]ODULJD MDURKDW \HW-
ND]JDQ ERµOVD Rµ]L KDP VKXQdD\ MD]RODQLVKL
NRµ]ODULJD MDURKDW \HWND]LOLVKL VKDUW ERµOJDQ
Yong‘in mahalida o‘g‘rilik ustida  qo‘lga tush-
JDQ NLPVD RµVKD ]DKRWL RORYJD RWLOJDQ Qulf-
EX]DU RµJµUL HVD EXQdan ham qattiqroq MD]RJD
PDKNXP HWLOJDQ X Rµ]JDQLQJ PXONLJD WDMR-
YX] qilgan joyida o‘ldirilgan va o‘sha yerning 
Rµ]Lda ko‘mib yuborilgan.
Xammurapi  qonunlari nomigagina pod-
shoning  qarori bo‘lmasdan, xudolar xohish-
irodasi sifatida talqin etilgan, shuning uchun 
ham XODUQL VRµ]VL] RJµLVKPDVdan bajarish talab qili-
nardi. QDW¶L\OLJL YD D\RYVL]OLJLJD qaramay, Xammurapi 
qonunlari jamiyat rivojiga katta imkoniyat yaratib berdi, 
negaki talon-taroj, o‘g‘rilik va davlat mulkini o‘marish 
kabi jinoyatlar deyarli sodir etilmasdi. 
O‘zingizni sinang!
%RELOQLQJ PD¶QRVL ± 
;DPPXUDpi – ...
Xammurapi  dH\DUOL RµWWL] \LO davomida  qo‘shni 
PDPODNDWODUQL
Rµ]LJD
ERµ\VXQdirish uchun tinim-
VL] XUXVKODU ROLE ERUDdi. Xammurapi vafotidan keyin 
tog‘lik  kassitlar  qabilasi shaharni bosib oladi. Kassit-
lar bosqini Bobilning inqLUR]LJD VDEDE ERµODdL X]Rq 
davom etgan inqLUR]dan so‘ng, miloddan avvalgi VII 
asrda  Yangi Bobil  podsholigi vujudga kelishi bilan, 
Bobil qayta yuksaladi.
Jangdagi 
kamonchilar
Jangchilar qal’aga 
hujum qilmoqdalar

51
Yangi Bobil
podsholigi
Navuxodonosor II hukmronligi davrida 
Yangi Bobil podVKROLJL Rµ] UDYQDqining 
cho‘qqisiga erishadi. Bu hukmdor Misr- 
ni  Yangi Bobil  podsholigiga  qo‘shib oladi,  Iyerusalim 
(Quddus)ni vayron qilib tashlaydi, Bobilni esa mus-
tahkam  qal’aga aylantiradi. Navuxodonosor II turar 
joy binolari va mudofaa devorlari qurilishida pishgan 
g‘isht ishlatish to‘g‘risida farmon beradi. U hukmron-
lik qilgan davrdD %RELO VKDKULQLQJ VDNNL]WD dDUYR]DVL
bo‘lgan, ulardan har biri mamlakat bosh xudolaridan 
birining nomi bilan atalgan. Ayniqsa, iloha Ishtar no-
midagi  dDUYR]D FKLUR\OL YD QD¿V ERµOLE DIVRQDYL\
hayvonlar tasviri tushirilgan niliy naqshinkor toshtax-
WDFKDODU ELODQ EH]DWLOJDQ
Qadimgi forslar lashkari mil. avv. 539-yilda Bobil-
ga bos tirib kiradL )RUVODU VKDKDUQL ]DEW HWDdilar. Shu 
paytdan boshlab Yangi Bobil podsholigi Fors davlati 
tarkibiga kiradi. Forslarni Bobildan Makedoniyalik 
Aleksandr haydab chiqardi. Uning vafotidan so‘ng 
Bobil Salavkiylar davlati tarkibiga kirdi.
Bobil
madaniyati
Shumer va Akkad Bobil madaniya-
tining eng qadimiy o‘choqlari edi. 
Jahondagi eng qadLPL\ \R]XYODUdan 
biri bo‘lmish Shumer mixxati dastavval «suv», «qu-
yosh» va boshqa alohidD VRµ]ODUQL DQJODWJDQ UDVP-
lardan iborat bo‘lgan.
Hukmdorlar saroylari va ibodatxonalardD ]Rda- 
gonlar va badavlat odDPODU RLODODULQLQJ
IDU]DQd-
lari  ta’lim oladigan maktablar tashkil qilingan 
edL 2µquvchilar  nam loy taxtachalarga suyak va 
yog‘ochdan yasalgan tayoqFKDODU ELODQ \R]JDQODU
Loy taxtachalar avval oftobda quritilgan, so‘ngra xum-
donlarda pishirilgan. Bu taxtachalar ilk kitoblar bo‘lib, 
o‘qXYFKLODU DVRWLUODU YD DIVRQDODUQL NRµFKLULE \R]LVK-
gan, o‘simliklar, qushlar, hayvonlar va qurt-qurmus-
qalar nomlari qayd HWLOJDQ URµ\[DWODU WX]LVKJDQ /R\
taxtachalarda mamlakatlar, shaharlar va qishloqlar 
nomlari ham sanab o‘tilgan.
Navuxodonosor II
Eslab qoling!
Mil. avv. 539- 
yilda forslar Bo-
bilni bosib oldilar. 
Yangi Bobil pod-
sholigi Fors davlati 
tarkibiga kirdi.
Shumer mixxati

52
Shumerlar sanoq WL]LPL quyosh va oy taqvimlarini 
ham yaratdilar. Quyosh yili davomiyligi shumerliklar to-
monidan 365 kun, oy yili esa 354 kun etib belgilangan. 
Shumerlik va bobillik kohinlar – munajjimlar astronomi-
yaga oid bilimlarga ega bo‘lishgan. Eng qadimgi rasad-
xonalar baland, ko‘p]LQDOL LERdatxonalar – zikkuratlar  
yuqorisidagi maydonchada barpo etilgan.
Mil. avv. 3- mingyillikdayoq Mesopotamiyada turli-
tuman  dori-darmonlarni tayyorlash bo‘yicha dastu-   
ULODPDO WX]LOJDQ
*HRJUD¿\D VRKDVLdagi bilimlar shumerliklar va bo-
billiklarga kemalarda dHQJL] ERµ\ODE VX]LVKJD LPNRQL-
yat yaratib bergan.
2ODP \DUDWLOLVKL KDqidagi eng qadimiy asotirlardan 
biri Mesopotamiyada yaratilgan.
Tayanch konspekt
mil. avv. 2- mingyillik – Bobil podsholigi
Bobil – «xudolar dDUYR]DVL»
mil. avv. XVIII asr 
ĺ
 Xammurapi – yagona podsholik
Xammurapi qonunlari
Navuxodonosor II hukmronligi – ravnaq topishi
mil. avv. 539-yil – Bobilning forslar tomonidDQ ]DEW
etilishi
mixxat, taqvim
olamning yaratilishi haqidagi afsona
o
o
o
o
o
o
o
o
Savol va topshiriqlar
1. Xaritadan Bobil podsholigi va uning poytaxtini toping.
2. Nima uchun Bobil shahrini «xudolar  dDUYR]DVLª deb atash-
JDQ"
3. Qaysi hukmdor  davrida va qachon Bobil yagona davlatga 
aylandL"
4. Xammurapi qonunlari qaysi maqsadda yaratilgan edL" %X qo-
nunlar kimlarga mo‘ljallangan edL"
 6L]QLQJFKD QLPD VDEDEGDQ ;DPPXUDpi  qonunlari bu qadar 
qDW¶L\ ERµOJDQ"
6. Navuxodonosor II hukmronligi davrida Yangi Bobil podsho-
ligida qandD\ Rµ]JDULVKODU URµ\ EHUdL"
7. Bobil madaniyati haqidD QLPDODUQL ELODVL]"
Qadimiy yozuvning 
vujudga  kelishi
Bobil minorasi
Eslab qoling!
QadLPL\ \R]XYODUdan 
biri – shumer mixxati 
– 
mil. avv. 4-mingyil-
likda vujudga kelgan. 
6KXPHUOLNODU Rµ]ODULQLQJ
sanoq WL]LPL quyosh va 
oy taqvimlarini yaratdi-
lar.

53
14-§. Old Osiyo davlatlari va ularning qo‘shnilari
Miloddan avvalgi 2-mingyillikda 2Od 2VL\R
hududida yashagan xalqlarni birlashtirgan ilk davlat-
lar vujudga kela boshladi:  Ossuriya,  Xett,  Mitanni, 
kabi davlatlar va Finikiya shahar-davlatlari shular jum-
lasidandir. Bu davlatlar doimiy bosqinchilik va mudo-
faa urushlarida kun kechirishgan.
Ossuriya
podsholigi
QadLP ]DPRQODUda ossuriyaliklar Daj- 
la  daryosi yuqori oqimidagi kichik 
hududni egallashgan. Avval Oshshur 
shahri, keyin esa Nineviya shahri poytaxt bo‘lgan. 
Aholisining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va savdo-
sotiq edL 2VVXUL\DOLNODU davlati miloddan avvalgi XX 
asr DWURÀDULda vujudga kelgan.
2VVXUL\DOLNODU MDQJDUL [DOq bo‘lgan. Ular qo‘shni 
\HUODUJD WH]WH] KXMXP qilib turardLODU 2VVXUL\DOLNODUQ-
ing qudUDWOL ODVKNDUL KDU \LOL \DQJL \HUODUQL ]DEW HWLVKJD
otlanar edi. Bo‘ysundirilgan xalqODU 2VVXUL\D
KXNP-
doriga katta miqdorda o‘lpon to‘lagan. Mil. avv. XIII 
asrda  podsho  Salmanasar hukmronligi davridD 2V-
suriya podVKROLJL Rµ] UDYQDqining yuqori cho‘qqisiga 
erishadi.  Mil. avv. VIII–VII asrlarda 2VVXUL\D pod-
sholigi qayta yuksalgan davrda Bobil, Bibl, Tir, Sidon 
va Falastinning bir qismi ham bosib olingan.
Ossuriyalik 
kamonchi
Sher bilan jang.
 Nineviya saroyi devorida  
o‘yib ishlangan tasvir
Ossuriyaliklarning 
shaharni bosib olishi 
tasviri
Ossuriya podsholigi

54
Shaharni bosib olgan ossuriyaliklar qal’a  devor-
larini, uylar va ibodDW[RQDODUQL EX]LE WDVKODE DKROLQL
asirlikka haydab ketganlar.
Hukmdorlarning haddan tashqari shafqDWVL]OLJL
VDEDEOL 2VVXUL\D poytaxti Nineviyani «qonga botgan 
shahar» yoki «sherlar darasi»  dH\D WD¶ULÀDVKJDQ
Yurishlarda raqiblardan tortib olingan hamma narsa 
poytaxtga oqib kelar edi. Ulug‘vor saroylar va ibodat-
xonalar boylikka to‘lib ketib, Oshshurbanapal hukm-
ronligi yillarida NineviyadD 2Od 2VL\Rdagi eng yirik 
sopol taxtachalardan iborat kutubxona jamlangan edi.
$VWDVHNLQ 2VVXUL\D dDYODWL ]DLÀDVKLE ERUdi. Mil. 
avv. 627-yilda  dastlab Bobil, so‘ngra Midiya 2VVXUL
yadan ajralib chiqdi. Bobil va Midiya birlashib, bir 
KDPOD ELODQ 2VKVKXU YD 1LQHYL\DQL mil. avv. 612-yilda 
]DEW HWLVKdi. Mil. avv. 605-yilda 2VVXUL\D qo‘shinlari 
Bobil va Midiya tomonidan qirib tashlangandan keyin 
bu dDYODW KDP ]DYROJD \X]ODQdi.
Xett va
Mitanni 
podsholigi
Taxminan miloddan avvalgi XVIII  asr-
da   .LFKLN
2VL\R PDUND]LdD
KR]LU 
gi Turkiya hududida)  xettlar  degan shi-
mollik xalq Rµ] davlatiga asos soladi. 
Xattusa shahri ana shu davlatning  poytaxti bo‘lgan. 
Aholining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va chor-
vachilik edi.
Xettlar qo‘shni mamlakatlar bilan doimiy urushlar 
olib borishgan. Jangovar aravalar va temir uchli nay-
]DODUdan foydalanishgan. Xettlar Suriyaning anchagi-
na shaharlarini bosib olib, Bobilni talon-taroj qilganlar.
+R]LUJL 6XUL\D KXdudida vujudga kelgan qo‘shni 
Mitanni  podsholigi [HWWODUQLQJ [DYÀL UDqibiga aylan-
di. Urushlarda mitanniliklar otliq  qo‘shindan foyda-
lanishgan. Bu xettlar poytaxti Xattusani bosib olish 
chog‘ida hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan. Shunday 
bo‘lsada, miloddan avvalgi XIV asr boshlarida Xett 
podsholigi tag‘in kuchaya boshladL ;HWWODU 2µUWD\HU
dHQJL]L ERµ\ODUL KXdudlarini qaytarib oldilar va Mitanni 
Ossuriya poytaxti 
Nineviya shahri.
Tiklangan
Oshshurbanapalning 
mixxat yozuvidagi 
kutubxonasi
Eslab qoling!
2VVXUL\D
davlati 
mil. avv. XX asrda 
vujudga keldi;  mil. 
avv. XIII asrda rav-
naqining yuqori cho‘q-
qisiga erishdi;  mil. 
avv. 605-yilda tarix 
sahnasidan ketdi.

55
podVKROLJLQL ]DEW HWdilar. FaqDW 2VVXUL\D WDKdidi xavf-
xatari ostida xettlar Misr hukmdRUL ELODQ VXOK WX]LVKJD
majbur bo‘ladLODU 2VVXUL\DOLNODU %RELOQL ERVLE RODdilar, 
DPPR [HWWODU XODUQLQJ WD]\Lqini to‘xtatishga muyassar 
bo‘ladilar.
Miloddan avvalgi XIII asr oxirida tarixda nom-
lari noma’lum xalqlar (ularni «dengiz xalqlari»  deb 
atashgan) xettlar poytaxtini bosib olib, shaharni bu-
tunlay vayronaga aylantirdi. Davlat nuradi, xettlar esa 
boshqa xalqlarga singishib ketdi.
Urartu 
podsholigi
Urartu  dDYODWL .DYND]RUWLda,  Van, 
Urmiya va Sevan ko‘llari oralig‘ida 
joylashgan. Aholisini urartlar  de- 
yishgan. Yagona davlat tashkil topLVKL 2VVXUL\D KX-
jumlaridan mudofaa qLOLVK ]DUXUDWLQL WH]ODVKWLUDdL 2V-
suriyaliklarni tor-mor etish imkoniyati bo‘lmagan Urar-
tu  qo‘shinlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri janglarga kirmaslikka 
amal qilardilar.
Miloddan avvalgi IX–VIII asr boshlarida Sardur I 
 va Menua hukmronligi davrida Urartu davlati gullab-
yashnadi.  Tushpa shahri Urartu davlati  poytaxtiga 
aylanadi. Urartlar bir necha bosqinchilik yurishlariga 
chiqadilar va ossuriyaliklar ustidan g‘alaba qR]RQDdi-
lar. Ammo miloddan avvalgi 714-yilda ossuriyaliklar 
qo‘shinlari urartlar qo‘shinlarini tor-mor etib tashladi. 
Bir  qancha Urartu hukmdorlari  davrida jamlangan 
XONDQ [D]LQD JµROLEODU qo‘liga o‘tdi.  Teyshebaini shahri-
dagi qal’a ishg‘ol etildi va vayron qilib tashlandi. Shun-
dan keyin Urartu podVKROLJL DQFKD ]DLÀDVKLE qoldi, uni 
ko‘chmanchi  skif  qabilalari va Midiya  podVKROLJL Rµ]LJD
tobe  qildi.  Mil. avv. 590-yilda Urartu podsholigi ham 
tarix sahnasidan ketdi.
Finikiya va
Falastin
QadLP ]DPRQODUda  Finikiya 2µUWD\HU
dHQJL]LQLQJ VKDUqiy  qirg‘og‘i bo‘ylab 
KR]LUJL /LYDQ KXdudida va Suriya-
ning bir qismida joylashgan. Finikiyaliklar dehqon-
FKLOLN ELODQ VKXJµXOODQJDQODU ERJµODU YD X]XP]RUODUQL
Teyshebaini 
shahridagi qal‘a
Xettlar jang oldidan
Eslab qoling!
Xett podsholigi ho-
]LUJL 7XUNL\D 0LWDQQL
dDYODWL
HVD
KR]LUJL
Suriya hududida joy-
lashgan.

56
parvarishlaganlar. Finikiya ninabargli daraxt – kedrli 
o‘rmonlarga boy bo‘lgan. Kedr yog‘ochidan kemalar 
yasalgan. Kedr  qatroni (smolasi) mumiyo tayyorlash 
uchun Misrga keltirilardi.
Savdo-sotiq ¿QLNL\DOLNODUQLQJ DVRVL\ PDVKJµXORW
laridan biri bo‘lgan. Finikiyaliklar qo‘shnilariga  
\RJµRFK PHWDOODU YD JD]ODPDODU VRWDUdLODU 2µUWD\HU
dHQJL]L VRKLOLda Tir, Sidon, Ugarit singari yirik dHQJL]
bo‘yi shaharlari vujudga keladi.
Finikiyaliklar  dHQJL]FKLOLN LVKLQL D¶OR darajada bi-
lishgan. Mil. avv. 2-mingyillikdayoq ular Kipr oroli va 
.LFKLN 2VL\R VRKLOODULda koloniyalarga asos soldilar. 
ShundDQ NH\LQ ¿QLNL\DOLNODU 6KLPROL\ $IULND ,Vpaniya 
sohillarida, Sardiniya va Sitsiliya orollarida ham pay-
do bo‘lishdi.
Mil. avv. X–IX asrlarda Finikiyada Tir-Sidon pod-
sholigi vujudga keldi. Mil. avv. VIII asrda bu davlatni 
2VVXUL\D podsholigi bosib oldi.
Mil. avv. X asrda Finikiyada 22 undosh harfdan    
iborat bo‘lgan alifbo yaratildi. Yunonlar ana shu alif-
ERQL Rµ]ODVKWLULE ROdLODU YD XODUJD XQOL KDUÀDUQL KDP
qo‘shib qo‘ydilar.
Mil. avv. 2-mingyillik o‘rtalarida Falastinga qadim-
gi yahudiy  qabilalari ko‘chib joylashdilar. Mil. avv. XI 
asrda Falastin hududida  Isroil  podsholigi vujudga 
keldi, keyinchalik u Yahudiy podsholigi bilan birlashdi. 
Vaqt o‘tishi bilan Isroil-Yahudiy podsholigi alohida Is-
roil (Shimoliy Falastin) va Yahudiy (Janubiy Falastin) 
podsholiklariga parchalanib ketdi. 
Isroil podVKROLJLQL RVVXUL\DOLNODU ]DEW HWDdilar. Mil. 
avv. 586-yilda Yahudiya Bobil podsholigi tomonidan 
bosib olindi. 
Qadimiy yahudiylarning afsonalari diniy kitoblarga 
\R]LE ERULOJDQ %X NLWREODU WRµplami «Bibliya»ga jam-
ODQJDQ EX VRµ] \XQRQFKDda «kitob» degan ma’noni 
anglatadi. «Bibliya»dD 2ODP