«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2013 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy t a r I x qadimgi dunyo

± 2dDP DWR YD 0RPR KDYRQLQJ \DUDWLOLVKL To‘fon bosishi haqida va boshqa rivoyatlar mavjud.
Solomon (Sulaymon) 
– Isroil – Yahudiy 
podsholigining 
hukmdori
Yahudiya 
podsholarining qasri
Tiklangan
Finikiyaliklar

57
Eslab qoling!
Mil. avv. VI asrda 
KR]LUJL (URQ KXdudi 
)RUV ERµJµR]L qir-
g‘oqlari)  da Ahamo-
niylar sulolasiga man-
sub shohlar asos 
solgan  Fors  pod-
sholigi vujudga kel-
gan. 
O‘zingizni sinang!
Nineviya – ..
Oshshurbanapal – ...
Xettlar – ...
   Sardur – ...
   Urartu – ...
   Tushpa – ...
Tayanch konspekt
mil. avv. 2-mingyillik – ilk dDYODWODU 2VVXUL\D ;HWW 0LWDQQL
2VVXUL\D podsholigi – pR\WD[WL 2VKVKXU
ĺ
 Nineviya
2VKVKXUEDQDpDO ± PL[[DW \R]XYLdagi kutubxona
PLO DYY± \LOODU ± 2VVXUL\D %RELO YD 0Ldiya  tomonidan 
bosib olindi
mil. avv. XVIII asr – Xett podsholigi, poytaxti Xattusa
mil. avv. XIII asr – «dHQJL] [DOqlari»  tomonidan Xattusani 
vayron qilinishi, davlatning parchalanishi
Urartu davlati, poytaxti – Tushpa
mil. avv. IX –VIII asr boshlari – Urartu davlatining gullagan 
davri
Finikiya – Tir, Sidon, Ugarit shaharlari
mil. avv. XI asr – Isroil davlatining vujudga kelishi
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Savol va topshiriqlar
1. Mil. avv. 2-mingyillikdD 2Od 2VL\Rda mavjud bo‘lgan davlat-
larni xaritadan toping va nomlarini sanab bering.
 2Od 2VL\R KXdudida ilk davlatlar qachon vujudga kela boshladL"
 2VVXUL\D podsholigi haqidD QLPDODUQL ELODVL]"
 2VVXUL\D KXNPdRUL 2VKVKXUEDQDpal tarixda nimasi bilan nom 
qoldLUJDQ"
5. Xett podsholigi qay tariqa tashkil topdL" ;HWW podsholari hukm-
URQOLJLQLQJ Rµ]LJD [RVOLJL QLPDdD"
6. Xett podsholigi qandD\ ]DYRO WRpdL"
7. Urartu davlati ravnaq topLVKL YD ]DYROJD \X] WXWLVKL VDEDEODUL
nimadD"
15-§. Ahamoniylar davlati
Qadimgi Eron 
aholisi
Mil. avv. VI asrda KR]LUJL (URQ KXdu-
dida Ahamoniylar sulolasiga mansub 
shohlar asos solgan Fors podsholigi 
vujudga keldi. Ahamoniylar davlati jahondagi eng yirik 
davlatlardan biri bo‘lgan.
Yahudiy xalqini 
bobilliklar asirlikka 
olib ketmoqda
Gadimiy qo‘lyozma

58
+R]LUJL (URQ hududida qadLP ]DPRQODUda kassiy-
lar, elamiylar singari turli qabilalar yashab kelgan. Mil. 
avv. IX asrda bu mamlakatga midiyaliklar va forslar 
ko‘chib o‘rnashadi.
(URQ Rµ]Lda katta yassitog‘likni mujassam etgan 
mamlakatdir. Uning hududi  deyarli hamma tomoni-
dan o‘rmon bilan qoplangan tog‘lar bilan qurshal-
gan. Tog‘oldi vodiylarda aholi dehqonchilik bilan 
shug‘ullangan, dasht mintaqalarida chorvadorlar kun 
kechirgan.
(URQ .LFKLN 2VL\R 0HVRpRWDPL\D .DYND]RUWL
2µUWD 2VL\R YD +LQdiston mamlakatlarini bog‘lab tur-
gan karvon yo‘llari chorrahasida joylashgan.
Qadimgi Fors davlati
Qadimgi 
davlatlar
Mil. avv. 3-mingyillikda Eronning 
janubi-g‘arbiy  qismida Mesopotamiya 
bilan chegarada Elam davlati vujudga 
keldi. Bu davlatning  poytaxti  Suza shahri bo‘lgan. 
Elamda jahondagi eng qadLPL\ \R]XYODUdan biri yara-
tilgan.
Mil. avv. IX asrda Kaspiy  dHQJL]Ldan janubi- 
g‘arbda joylashgan Midiyada  qabilalar ittifoqlari vu-
judga keldi. Mil. avv. VII asrda podsho Kiaksar hukm-
ronligi  davrida Midiya  qudratli  davlatga aylandi. Mil. 
avv. 612–605-yillarda Midiya davlati Bobil bilan ittifoq 
ERµOLE 2VVXUL\DQL Eosib oladi.
Eslab qoling!
Mil. avv. 3- ming-
yillikda Eronning 
janubi-g‘arbiy  qismida 
Mesopotamiya bilan 
chegarada Elam dav-
lati vujudga keldi. Bu 
davlatning 
poytaxti 
Suza shahri bo‘lgan.
Eslab qoling!
Mil. avv. VII asr-
da  podsho  Kiaksar 
hukmronligi 
davri-
da Midiya  qudratli 
davlatga aylandi. Mil.
avv. 612–605- yillar-
da Midiya davlati Bo-
bil bilan ittifoq bo‘lib 
2VVXUL\DQL ERVLE ROdi.
Forslar jangda
FORS
ELAM
BOBIL
MIDIYA
MISR
XORAZM
SO‘G‘D
PARFIYA
OSSURIYA
IONIYA
LIDIYA
YUNONISTON
Doro I hukmronligi davrida saltanatning kengayishi

59
Kir II 
– 
Fors 
hukmdori
Eronning janubidD )RUV NRµUID]LJD
tutashib ketgan yerlarda Fors viloya-
ti – qadimgi forslar o‘rnashgan o‘lka 
joylashgan.
Mil. avv. 558-yilda Ahamoniylar sulolasidan bo‘l-
mish podsho Kir II EDUFKD IRUVODUQL Rµ] KRNLPL\DWL RVWL-
da birlashtirdi. Midiya podsholigini bo‘ysundirganidan 
VRµQJ .LU ,, XONDQ ODVKNDU WX]di va bosqinchilik yurish-
larini davom ettirdi. Armaniston, MidL\D YD %RELO ]DEW
etildL PLO DYY \LO  )RUVODU 2µUWD\HU dHQJL]L VRKL-
liga chiqdilar, Falastin va Finikiyani bo‘ysundiradilar. 
.LU ,, QLQJ 2µUWD 2VL\RJD massagetlar ustiga yurishi 
muvaffaqL\DWVL] WXJDdi. Kir II ning istilochilik siyosati-
ni vorislari Kambiz II va Doro I ham davom ettirdilar. 
.DPEL] ,, 0LVUQL ]DEW HWLVK RUTDOL )RUV davlati hududini 
nihoyatda kengaytirdi.
Doro I ning
islohotlari
Miloddan avvalgi 522- yilda shoh 
Doro I (mil. avv. 522 – 486- yillarda 
hukmdor) Qadimgi Fors davlati taxti-
ga chiqdi. Bu paytda bosib olingan barcha mamlakat-
larda  qRµ]JµRORQODU DODQJDODQLE NHWdi. Ahamoniylar 
shohi Doro I ularni bostirishga kirishdi.
Doro I Qora  dHQJL] ERµ\ODULda yashovchi skif-
lar ustiga yurish qildi.  DRUR , QLQJ .LFKLN 2VL\Rdagi  
yunonlar koloniyalari va Bolkon yarimoroligi sharqida 
joylashgan Frakiyani bosib olishi yunon-fors urushlari 
boshlanib ketishiga sabab bo‘ldi.  Doro I hukmronligi 
davrida Hindiston shimolidDQ 2µUWD\HU dHQJL]LJD qa-
dar yastangan ulkan davlat barpo etildi.
Doro I butun mamlakat uchun «doroyi» deb nom-
langan yagona oltin tangani muomalaga kiritdi. U qa-
dimgi Fors podsholigi qarorgohi Persepol shahridan 
2µUWD\HU dHQJL]LJD qadar «shoh yo‘li» degan savdo 
yo‘lini qurdigan edi. Doro I qo‘shinlarni qaytadDQ WX]-
di, saltanatni «satrapliklar»  deb nomlangan alohida 
harbiy-ma’muriy o‘lkalarga taqsimladi.
Doro I taxtda
Kir II
Oltin tanga

60
Qadimgi forslar
madaniyati
Suza, Ekbatana va boshqa shahar-
lar Ahamoniylar davlatidagi muhim 
savdR PDUND]ODUL ERµOJDQ Persepol shahrida Doro I va 
.VHUNVQLQJ WXUOL [RQDODU YD \X] XVWXQOL ]DOL ERµOJDQ VD 
royining  qoldiqlari saqlanib  qolgan. Saroy afsonaviy 
va xayoliy qXVKODU WDVYLUL ELODQ EH]DWLOJDQ Hdi. Perse-
pol saroyi devorlaridagi bo‘rtma naqshlarida Aham-
oniylar bo‘ysundirgan ko‘pgina elatlarning tasvirlari 
saqlanib qolgan. Ular asosan Fors shohlariga  o‘lpon 
keltirayotgan holatda tasvirlangan.
QadLPJL IRUVODU PL[[DW EHOJL \R]XYGDQ IR\GDOD
nishgan. Fors shohlarining bitiklari Behistun va Naqshi 
Rustam qoyalariga, shuningdek, Persepol saroyi de-
YRUODULJD Rµ\LE \R]LOJDQ 8ODU \XULVKODU qRµ]JµRORQODU
va davlat hayotidagi muhim voqealar haqida ma’lumot 
beradi.
Makedoniyalik Aleksandr mil. avv. 330-yilda Fors 
davlatini bosib oldi. Ahamoniylar dDYODWL LNNL \X] \LO-
dDQ ]L\Rd hukmronlik qilgan.
Tayanch konspekt
kassiylar, elamiylar, midiyaliklar, forslar
Elam, Midiya davlatlari
mil. avv. 558- yil  – Kir II  – Fors davlatining hukmdori
Kir II – Armaniston, Bobil va Midiyaga bosqinchilik 
yurishlari
PLO DYY  \LO ± .LU ,, QLQJ 2µUWD 2VL\Rdagi halokati
mil. avv. 522- yil – Doro I saltanatning satrapliklarga 
bo‘linishi
mil. avv. 330- yil – Ahamoniylar saltanatining 
Makedoniyalik Aleksandr tomonidDQ ]DEW HWLOLVKL
Ahamoniylar davlati 200 yildan ko‘proq hukmronlik qilgan
o
o
o
o
o
o
o
o
Savol va topshiriqlar
1. Fors podsholigi qachon tashkil topJDQ"
2. Qaysi sulola hukmdorlari Fors podVKROLJLJD DVRV VROJDQ"
3. Elam davlati qachon vujudJD NHOJDQ"
4. Kir II qaysi davlatlarni bosib oldL"
5. DRUR , Rµ] davlatida qandD\ LVORKRWODU RµWND]dL"
Doro I soqchilari
Eslab qoling!
Makedoniyalik Alek-
sandr  mil. avv. 330- 
yilda Fors davlatini 
bosib oldi. Ahamoniy-
lar dDYODWL LNNL \X] \LO-
dDQ ]L\Rd hukmronlik 
qilgan.
Asirlikka olingan 
qo‘zg‘olon boshliqlarining 
Doro I huzuriga olib 
kelinishi.
 Behistun qoyasi 

61
16-§. Hindiston sivilizatsiyasi
Hududi va tabiiy 
sharoiti
Hindiston mamlakati shu nom-
dagi yarimorol hamdD 2VL\R
qit’asining 
Hind va Gang 
daryolari vodiylaridagi bir qismini egallagan. Tabiiy 
sharoiti jihatidan bu diyor Misr va Mesopotamiyaga 
o‘xshab ketadi. Issiq  iqlim va suv bilan birga seru- 
num loyqani oqL]LE NHOD\RWJDQ NHQJ \R\LOLE Rqadigan 
daryolar dehqonchilik vujudga kelishi va rivoj topishi 
uchun imkoniyat yaratdi. Himolay tog‘lari shimoli- 
sharqdan  dushmanlar va sovuq shamollar tajovu-
]LdDQ Rµ]LJD [RV WDELL\ PXdofaa  dHYRUL ERµOLE [L]PDW
qilgan. 
Gang vodiysidagi tropik o‘rmonlar ulkan daraxt-
lar va rang-barang o‘simliklarga boy bo‘lgan. Da-
raxtlarning  pR\DODULJD Rµ]LJD [RV WRµUODUQL YXMXdga 
keltiruvchi bahaybat chirmovuqlar chirmashib o‘sib 
yotardL -XQJOL FKDQJDO]RUODULda faqat bolta yordami-
dagina yo‘l bosish mumkin bo‘lgan. Miloddan avvalgi  
3- mingyillikda Hind daryosi vodiysida katta shahar-
lar vujudga kela boshladi.
Qadimgi Hindiston
Hind daryosi vodiysi
        Eslab qoling!
Hindiston mamlaka-
ti shu nomdagi yarim-
orol hamdD
2VL\R
qit’asining Hind va 
Gang  daryolari vodiy- 
laridagi bir qismini 
egallagan.
-DQJRYRU ¿O
Pataliputra
Hindiston ya.
Moxenjodaro
Xarappa
BENGALIYA
.2µ5)$=,
$5$%,6721
DENGIZI
Hin
d
Gang
Hindistonning  qadimiy sha-
harlari 
Magadha davlatining hududi
Maurya davlatining hududi

62
Hindiston 
sivilizatsiyasi
Moxenjodaro va Xarappa shaharlari 
Hind  dDU\RVL KDY]DVLQLQJ HQJ \LULN
shaharlari edi.   Ikkala shahar ham 
mustahkam mudofaa  devorlari bilan himoyalangan, 
ichki qasri bo‘lgan. Ko‘chalar bilan biri-biridan ajratil-
JDQ PDY]HODUdan  pishiq va xom  g‘ishtdan  qurilgan 
binolar (turar joylar, omborxonalar, saroy va ibodat-
xonalar) topilgan. Katta va chiroyli shahar – Moxenjo-
daro aholisi mohir hunarmandlar bo‘lgan.
Aholisining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va 
chorvachilik bo‘lgan. Ular shakarqamish, paxta o‘sim-
OLNODULQL \HWLVKWLUJDQODU ¿OODUQL qo‘lga o‘rgatganlar. Bi-
roq miloddan avvalgi XVIII asrdan keyin Hind daryosi 
vodL\VL PDQ]LOJRKODUL WH]WH] URµ\ EHUXYFKL WRVKqinlar, 
RµUPRQODU YD FKDQJDO]RUODU NHQJD\LVKL QDWLMDVLGD ]D-
YROJD \X] WXWDdi.
Miloddan avvalgi 1500-yillarda Hindiston hudu-
diga istilochilar bostirib kiradL 7DUL[FKLODUQLQJ \R]LVKL-
cha, bosqinchi  oriylar – Sharqiy Yevropa va Uralda 
yashagan ko‘chmanchi qabilalar hujumidan keyin 
Moxenjodaro va Xarappa butunlay vayronaga ayla-
nadi, bu shaharlar qaytib tiklanmadi
.
O‘zingizni sinang!
    Hindiston – ...           Moxenjodaro – ...
                        Oriylar – ...
Diniy e’tiqodlar
Qadimgi hindlar xuddi misrliklar 
va bobilliklar singari tabiatning 
ko‘pdan ko‘p hodisalari  qarshisidD RML] Hdilar: tropik 
jalalar, suv toshqinlari  qurg‘oqchilikdan  qo‘rqardilar. 
Hindlar tasavvurida tabiatni xudolar boshqarayot-
gandek tuyulardi. Qadimgi hind rivoyatlarida aytilishi-
cha, Quyosh xudosi har tongda oltin aravada osmon 
bo‘ylab yo‘lga tushadi.  QX\RVK WXQJL ]XOPDWQL paro-
kanda  qilib tashlab, odamlarga harorat va yorug‘lik 
Bu kabi sherlar 
tasviri bilan 
ibodatxona 
ustunlari bezatilgan
Eslab qoling!
Moxenjodaro va 
Xarappa shaharlari 
Hind  dDU\RVL KDY]D 
sining eng yirik sha-
harlari edi. Ikkala 
shahar ham mus-
tahkam mudofaa  de-
vorlari bilan himoya-
langan, ichki qasri 
bo‘lgan.
Moxenjodarodagi 
ko‘cha 

63
ulashish niyatida ufqdan bosh ko‘taradi. Momaqal-
diroq xudosi Indra osmondagi suvni tutqinlikdan xalos 
HWJDFK