«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2013 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy t a r I x qadimgi dunyo

Hindlar ayrim xudolarni yovvoyi hayvonlar timsol-
ida tasavvur etishgan. Masalan, ular sig‘ingan   xu-
dolardDQ ELUL ERVKL ¿OQLNLJD Rµ[VKDJDQ donishmandlik 
xudosi Ganesha bo‘lgan. Sigir hindlar orasida alohida 
HKWLURPJD VD]RYRUdir. Sigir muqaddas hayvon hisob-
lanib, sigirni o‘ldirgan kimsa jinoyatchi deb e’lon qilin-
gan: bunday kishi jamiyatdan haydab yuborilar, hech 
kim u bilan muloqot qilishga haqli bo‘lmagan.
Hindlar jon bir tanadan boshqasiga ko‘chib o‘tishi-
ga e’tiqod qilishgan. Ular vafot etganidan keyin odam 
butunlay o‘lmaydi, balki boshqa bir mavjudotga  
D\ODQLE Rµ] WDVKqi  qL\RIDVLQL Rµ]JDUWLUDdi, hayvonga, 
qumursqaga va o‘simlikka aylanadi,  deb hisoblash-
gan. Inson vafot etganidan keyin kimga va nimaga 
aylanib  qolishi esa uning bu hayotdagi sa’y-harakat-
lari va amallariga bog‘liq, deb o‘ylashgan.
Hind tabaqalari
Qadimgi hindlar qanday yumush-
lar bilan shug‘ullanishiga qarab 
to‘rt guruhga ajratilgan edi. Bu 
tabaqalar  kasta yoki varna  deb atalgan, jumladan: 
kohinlar – braxmanlar (hind ruhoniylari),  jangchilar 
–  kshatriylar,  dehqon, hunarmand va savdogarlar – 
vayshilar [L]PDWNRUODU YD qullar – shudralar.
Hindlarning e’tiqodicha, tabaqalardan har birini 
oliy xudo Braxma Rµ] MLVPLQLQJ qaysidir bir qismidan 
dunyoga keltirgan ekan. Masalan, kohinlar uning 
RJµ]Ldan chiqqan, jangchilar qo‘llaridan,  dehqonlar 
qovurg‘asidDQ [L]PDWNRUODU HVD %UD[PDQLQJ WRYRQL-
dan yaratilgan, deb hisoblangan. Bolalar hamisha 
ota-onalari tabaqasiga mansub deb topilgan. Bir ta-
baqadan boshqasiga o‘tishning ham iloji bo‘lmagan. 
Turli kastalarga mansub odamlar o‘rtasida nikohga 
ham yo‘l qo‘yilmagan.
Hind tabaqalari
Ganesha – 
donishmandlik xudosi
Sigir  Hindistonda 
muqaddas 
hisoblanadi

64
Tabaqalardan birortasiga ham mansub bo‘lma- 
ganlar esa alohida maqomga ega bo‘lishgan. Bunday-
larni «chandal», ya’ni «hazar  qilinadiganlar»  deyish-
gan. «Chandallar» kastalarga mansub odamlar bilan 
birga bir uyda yashay olmasdi, ular bilan bir dastur-
xonga o‘tirish taqiqODQJDQ 8]Rqdan ko‘rinib, ajralib tur-
ishlari, kimdir tasodifan ularga tegib ketmasligi uchun 
«chandallar» maxsus libos kiyib yurishlari va qishloq-
lardan tashqarida yashashga majbur bo‘lganlar.
O‘zingizni sinang!
      Hind va Gang – ...        Tabaqalar – ...
                     Chandallar – ...
o
Tayanch konspekt
Hindiston yarimoroli (Hind va Gang daryolari)
mil. avv. 3- mingyillik – Moxenjodaro va Xarappa 
shaharlarining vujudga kelishi
mil. avv. 1500 - yillar – ko‘chmanchi – oriylarning bostirib 
kirishi
xudolar – Indra, Ganesha, Braxma
kasta  (varna)lar:
– kohinlar – braxmanlar
– jangchilar – kshatriylar
– dehqon, hunarmand va savdogarlar – vayshilar
± [L]PDWNRUODU YD qullar – shudralar
«chandallar»
o
o
o
o
o
Savol va topshiriqlar
1. Xaritadan Hindistonni toping. HindLVWRQ JHRJUD¿N RµUQLQLQJ [X-
susiyatlari haqidD VRµ]ODE EHULQJ
2. Hindiston jamiyati qaysi tabaqDODUJD ERµOLQJDQ"
3. Aholini tabaqalarga ajratish kimlarga foydali edL"
 6L]QLQJFKD QLPD XFKXQ ELU WDEDqadan boshqasiga o‘tishga 
LMR]DW EHULOPDJDQ"
5. Misrliklar va hindlar  diniy e’tiqodlarining o‘xshashligi va farqi 
nimadD"
Xudo Braxma
Indra – momaqaldiroq 
xudosi

65
17-§. Miloddan avvalgi I mingyillikda Hindiston
Hindiston davlatlari
Dehqonchilik, hunarmandchilik 
va savdo-sotiq rivoj topishi bi-
lan HindistondD KDUEL\ DVO]Rda-
lar va ruhoniylar ancha kuchayadi. Qullar va boshqa 
mehnat  qilayotgan kishilarni itoatda saqlab turish 
 
uchun qo‘shinlari, amaldorlari, sudyalari va soliq 
yig‘uvchilari bo‘lgan kuchli dDYODW ]DUXU Hdi. Har-
biy sardorlar va oqsoqollar orasidan ajralib chiqqan 
yo‘lboshchilar hokimiyatni vorislik yo‘li bilan far-
]DQdiga  qoldiruvchi  podsholarga aylandilar. Shu 
taxlit  miloddan avvalgi VII–VI asrlarda Hindis-
tonda bir necha davlatlar vujudga keladi, jum-
ladan:  Magadha,  Koshala,  Malla va boshqalar.
Makedoniyalik AleksandU 2µUWD 2VL\RQL ]DEW HW-
ganidan so‘ng miloddan avvalgi 327-yilda  Pan-
job o‘lkasi hududiga bostirib kiradL 0D]NXU RµONDda 
joylashgan  davlatlarning hukmdorlari bosqinchilarga  
qattiq  qarshilik ko‘rsatadilar. Makedoniyalik Alek- 
                 
sandr katta qiyinchiliklar bilan Hind vodiysigacha  
yetib borib, miloddan avvalgi 325- yilda Bobilga qaytib 
ketadi.  Mil. avv. 318-yilda yunon-makedon  qo‘shin- 
lari Hindistondan butunlay quvib yuboriladi. 
Yunon-makedon  qo‘shinlariga  qarshi kurashga 
mashhur hind sarkardasi  Chandragupta sardorlik 
qiladi. Yunon-makedonlar  qo‘shinlari  quvib yuboril-
gandan keyin Chandragupta Shimoliy Hindistondagi 
barcha dDYODWODUQL Rµ] WDUNLELJD ROJDQ Maurya davlati-
ga asos so‘ldi. Pataliputra shahri esa Maurya davlati 
poytaxtiga aylandi. Mil. avv. III asrda podsho Asho-
ka hukmronligi davrida Maurya rivojlanishda yuksak 
pog‘onalarga erishdi. Ammo podsho Ashoka vafot et-
ganidDQ VRµQJ Rµ]DUR XUXVKODU DYM ROdi, Hindiston yana 
mayda-mayda  davlatlarga  parchalanib ketdi. Sal 
o‘tmasdan ularning ko‘pchiligini  Kushon  podsholigi 
bosib oldi.
Eslab qoling!
Yunon-makedon 
qo‘shinlari 
quvib  
yuborilgandan so‘ng 
Chandragupta Shi-
moliy Hindistondagi 
barcha 
davlatlarni 
Rµ] WDUNLELJD olgan, 
poytaxti  Pataliput-
ra bo‘lgan Maurya 
davlatiga asos soldi.
5 –  Tarix, 6-sinf.
Maurya davlati 
podshosi 
–
 Ashoka
Sarkarda Chandragupta.
Zamonaviy rasm

66
Fan va madaniyat
Miloddan avvalgi 1- mingyillikda 
Hindiston ilm-fan, xususan, as-
tronomiya va matematika sohasi-
da yuksak darajaga erishadi. Hindlar yil hisobini 360 
kundan tarkib topgan taqYLPLQL WX]Ddilar. Bu davrda 
VDQDVK YD KLVREODVKQLQJ RµQOLN WL]LPL NHQJ WDUqaladi: 
hindlar «nol»ni ifodalovchi maxsus belgini o‘ylab to-
pishadi, raqamlarni esa bugungi kunda butun dunyo 
qo‘llaydigan bir tartibdD \R]Ddigan bo‘ladLODU %L] bu 
raqamlarni arab raqamlari dHE DWD\PL] QHJDNL KLQd-
lardan  qabul  qilingan bu raqamlar arablar orasida 
keng tarqalgan. 
Hindistonda ixtiro qilingan, hindODUQLQJ
Rµ]L
«qo‘shinlarning to‘rt turi » deb ataydigan o‘yin bugungi 
kunda butun jahonda «shaxmat» nomi bilan ma’lum 
va mashhurdir.
Hindlar birinchi bo‘lib shakarqamishdan shakar ol-
gan edi. Metallarga ishlov berish sohasida ham hind-
lar kishini lol qoldirgulik natijalarga erishdLODU +R]LUJL
kunga qadar Dehli shahridDJL WR]D WHPLUdan quyilgan 
qadLPL\ XVWXQ KDOL KDP ]DQJODPDVGDQ VKX KRODWGD
saqlanib qolgan.
Qadimiy hind tillari asosida yangi adabiy til bo‘l-
mish  sanskrit ishlab chiqildi. «Mahabharata», «Ra-
mayana»  dostonlari hamda boshqa asarlar ana shu 
tildD \R]LOJDQ ERµOLE XODU EXJXQJL NXQJD qadar yetib 
kelgan.
O‘zingizni sinang!
Pataliputra – ...       Sanskrit – ...
«Qo‘shinlarning to‘rt turi» – ...
«Xudolarsiz 
din»
JamiyatdDJL Rµ]JDULVKODU WD¶VLULda hind-
larning  diniy e’tiqodODUL KDP Rµ]JDULE
borgan. Mil.  avv. VI asrda yangi bud-
daviylik  dinining yaratilishi Budda taxallusini olgan 
VKDK]Rda Siddhartha Gautama nomi bilan bog‘liq.
Siddhartha Gautama
Hindlar ixtiro qilgan 
shaxmatlar
Sanskrit yozuvi

67
Rivoyatda naql qilinishicha, shahzoda Siddhartha 
Gautama 20 yoshga to‘lguniga qadar hukmdor otasi 
saroyida betashvish kun kechirgan. U kunlardan bir 
kuni sayr qilib yurar ekan munkillagan cholga o‘xshash, 
bedavo  dardga yo‘liqqan navqiron bir kishiga, keyin 
esa dafn marosimiga ko‘zi tushadi. Bu to‘qnashuvlar 
shahzoda Siddhartha Gautama hayotini tamomila 
o‘zgartirib yubordi. U saroydagi farog‘atli turmushdan 
voz kechdi, hayot mazmunini izlab topish maqsadida 
dunyo bo‘ylab sayohatga otlandi.
Bir kuni ma’rifatga erishgan Budda inson son-
sanoqVL] PDURWDED WXJµLOLVKL YD YDIRW HWLVKLQL WXVKX
nib yetadi. Keyingi hayotda odamning kim bo‘lib 
tug‘ilishi ham uning sa’y-harakatlari va amallariga 
bog‘liq bo‘ladi. BuddD YD XQLQJ L]doshlari bo‘lgan 
buddaviylar LQVRQ \ROJµRQ VRµ]ODPDVOLJL PROdavlat 
to‘plamasligi, tirik mavjudotlar qRQLQL WRµNPDVOLJL OR]LP
deb hisoblaydilar. Inson har qanday xohish-istaklari-
dDQ YR] NHFKLVKL ]DUXU QHJDNL KDU qanday xohish- 
LVWDN D]REXqubatga olib keladi. BuddDYL\ODU