«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2013 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy t a r I x qadimgi dunyo
Download 5.4 Kb. Pdf ko'rish
|
|
ERVLE ROLE R]RU \HWND]PDVOLN XFKXQ KDWWR qishda ham oyoqyalang yurishgan. Avvaliga buddaviylarda xudo bo‘lmagan, chunki ular xudRODU LQVRQ D]REXqubatlarini yengillashtira olmaydi, deb hisoblashgan. Ammo ko‘p o‘tmay Bud- dDQLQJ Rµ]L [Xdoga aylanadi. Bugun ham buddaviy- lik ibodatxonalarida uning haykallarini ko‘rish mum- kin. Budda nilufar gulida teran o‘ylarga cho‘mgancha qLOW HWPD\ \X] LIRdasi bilan qovoqlarini tushirgancha chordona qurib o‘tirgan holatda tasvirlanadi. Yangi din oldingilaridan inson mavqei tabaqalarga ham, jamiyatdagi maqomiga ham bog‘liq emasligi bi- lan farqlanadi. BuddDYL\ODU ¿NULFKD KDPPD QDUVD LQ- VRQQLQJ Rµ]LJD ERJµOLq: uning mukammallikka intilishi, ortiqcha narsalardDQ YR] NHFKLVKL PD¶QDYL\ \XNVDOLVK ]DPLQLdir. Eslab qoling! Budda diniga Budda nomini olgan VKDK]Rda Siddhar- tha Gautama asos solgan. Budda Eslab qoling! Avvaliga buddaviy- larda xudo bo‘lma- gan. Chunki ular xudRODU LQVRQ D]RE uqubatlarini yengil- lashtira olmaydi, deb hisoblaganlar. 68 O‘zingizni sinang! Buddaviylik – ... Chandragupta – ... Budda – ... Tayanch konspekt mil. avv. VII–VI asrlar – Magadha, Koshala, Malla dav- latlari mil. avv. 327-yil – Makedoniyalik Aleksandrning Hindistonga yurishlari Chandragupta – poytaxti Pataliputra bo‘lgan Maurya davlatining asoschisi mil. avv. III asr – Ashoka hukmronligi – Hindistonning gullab-yashnashi davri ixtirolar: raqamlar, «nol» raqami, shaxmat «Mahabharata, «Ramayana» – xalq dostonlari buddaviylik – «xudRODUVL] din» o o o o o o o Savol va topshiriqlar 1. Mil. avv. VII–VI asrlarda Hindistonda qaysi davlatlar vujudga keldL" 2. Buyuk jahongirlardan qaysi biriga Hindiston dDYODWLQL Rµ]LJD bo‘ysundirish nasib etmadL" 1LPD XFKXQ" 3. Maurya dDYODWL DVRVFKLVL NLP" 4. Qaysi hukmdor davrida Maurya davlati rivojlanishda yuksak pog‘onalarga erishdL" 5. HindODUQLQJ HQJ DKDPL\DWOL NDVK¿\RW YD L[WLURODULQL D\WLE EH ring. 6. Hindlar qaysi dinni «xudRODUVL] din» dH\LVKJDQ" 18-§. Xitoyning qadimgi sivilizatsiyalari Xitoyda sivilizatsiya kurtaklari Misr, Mesopotamiya va Hindis- tondagi kabi Xitoyda ham ilk sivi- OL]DWVL\DODU Xuanxe va Yantszi degan katta daryolar bo‘ylarida miloddan avvalgi 3 – 2- mingyilliklarda kurtak yoya boshladi. Qa- dimgi Xitoy davlati Xuanxe daryosining o‘rta oqimida vujudga keladi (xitoycha «Xuanxe» – «Sariq daryo» ma’nosini anglatadi). Shahar soqchilari minorasining nusxasi. Mil. avv. I asr Xuanxe daryosi 69 Xitoyliklar «beqaror daryo», «minglab ofatlar daryosi» dHE KDP WD¶ULÀDJDQ ;XDQ[H Rµ]DQLQL WH]WH] Rµ]JDUWLULE WXUDUdL 2µUWDFKD KDU LNNLXFK \LOda bir ma- rotaba kuchli va sertalofot suv toshqinlari bo‘lib o‘tardi. 2damlar bu toshqinlardan tepalik joylarda jon saqlab qolishardi. Qadimgi Xitoy Chendu Dunxuan Chansha Loyan Xao (Sian) Szi (Pekin) BUUYK XITOY PASTTEKISLIGI Tayvan o. Xaynan o. Mil. avv. II mingyillikda Xitoy davlatining hududi Mil. avv. III asrda Xitoy davlatining hududi Milodiy II asrda xalq qRµ]JµRORQODUL ERµOLE RµWJDQ joylar JANUBIY XITOY DENGIZI Panyuy (Guanchjou) Miloddan avvalgi 3- mingyillikda Xitoyda qabi- lalar ittifoqlari paydo bo‘la boshladi. Mil. avv. 2-ming- yillik o‘rtalarida ittifoq-shaharlar yagona davlatga bir- lashdi, bu davlat nomi ham uning bosh shahri nomi kabi «Shan» deb atalgan. Mil. avv. 2- mingyillik oxi- rida Shanga qo‘shni chjou qabilasi bostirib kiradi, uning hukmdRUL 6KDQ \HUODULQL Rµ]LQLNLJD qo‘shib oldi va «Chjou» degan katta davlatni bunyod etadi. Xitoy amaldori Eslab qoling! Xitoyda ilk sivili- ]DWVL\DODU Xuanxe va Yantszi daryolari bo‘ylarida mil. avv. 3 – 2- mingyilliklar- da vujudga kelgan. Sholi dalasi Buyuk Xitoy devori Xuanxe Yantszi 70 Davlat ulkanligi bois hukmdorlar uni «Zafaryor» yoki «O‘rta podsholik» dHE Rµ]ODULQL HVD ©2VPRQ RµJµLOODULª dHE DWDVKJDQ %XWXQ 0DUND]L\ ;LWR\ DQD VKX davlat tarkibiga kirgan. Xitoy aholisi mashg‘ulotlari Dehqonchilik XitoydD D]DOdan e’tiborli va faxrli kasb hisoblab ke- lingan. Asosiy dehqonchilik ekinlari javdar va bug‘doy bo‘lgan. Keyinchalik xitoyliklar sholi yetishtira boshladilar, sholi urug‘i Hindistondan keltiril- gan. Sholi yetishtirish mashaqqatli ish hisoblangan. Urug‘ sochilishi oldidan dDOD KRµNL] qo‘shilgan omoch bilan shudgor qilinadi. Shudgordan keyin tishlari kalta- kalta og‘ir mola bilan dala tekislanadi. Sholi urug‘i oldi- ndan namlab qRµ\LOJDQL WXID\OL WH] NRµNDUD ERVKOD\di. Ko‘kargan urug‘ ko‘chati yerga o‘tqD]LODdi. Ekiladigan dala ko‘llatib sug‘oriladi, ko‘chat bo‘yi 20 –25 santi- metr bo‘lganida dalalarga o‘tqD]LODdi. Taxminan 100 kundan keyin sholi pishib yetiladi, hosilni yig‘ishtirib olgandan keyin yog‘ochdDQ \DVDOJDQ ]DQMLUODU ELODQ yanchiladi. Xitoy aholisi keyinchalik «choy» daraxtini ham yetishtira boshlashdi, uning barglaridan shifobaxsh ichimlik bo‘lmish «choy» tayyorlanadL &KR\ WH] RUDda butun jahonga tarqaldi. Tut daraxtni yetishtirish Xitoy aholisining asosiy mashg‘ulotlaridan biri bo‘lgan. Tut bargi bilan ipak qurti boqiladi. Ipak qurtlari pillalarga tolalarni o‘raydi, pilladan esa nihoyatdD \HQJLO YD QD¿V PDWR ERµOPLVK ipak tayyorlanadi. O‘zingizni sinang! Xuanxe va Yantszi – ... Shan – ... Chjou – ... Boy amaldorning turar joyi Chjou davlati hukmdori 71 Xitoy «ko‘p pod- sholiklar» davrida Miloddan avvalgi VIII –VII asr- larda Chjou davlatida marka- ]L\ KRNLPL\DW ]DLÀDVKD ERVK- ladi. Ayrim viloyatlar noyiblari podsho hokimiyatidan R]Rd bo‘lishga intilar edilar. Xitoyga ko‘chmanchi qa- bilalar hujum qila boshlaganidan foydalangan chek- ka viloyatlar aholisi ajralib chiqLE Rµ] davlatini tash- kil eta boshladi. Shu taxlit, miloddan avvalgi VII–V asrlardagi davr tarixda «ko‘p podsholiklar» davri nomini olgan. Xitoyda ayni mahalda «kurashayot- gan podsholiklar» davri ham boshlanadi. «Zafaryor» – imperiyaning oliy hukmdorlari bilan ajralib chiqqan davlatlar hukmdorlari o‘rtasida boshlangan urushlar 200 yildDQ X]Rqroq davom etdi. Bu davr Sin davlati hukmdRUL Rµ]LQLQJ EDUFKD UDqiblarini yo‘q qilib tashlab, miloddan avvalgi III asrda yagona dDYODW WX]LVKL EL- lan yakunlandi. Savol va topshiriqlar 1. Qaysi daryolar vodiysidD ;LWR\QLQJ LON VLYLOL]DWVL\DODUL YXMXdga kela boshladL" 2. Nima uchun Xuanxeni «beqaror daryo» dHE DWDVKJDQ" 3. Xitoyda birinchi davlat qachon tashkil topdL" 8 qanday atal- JDQ" 4. Xitoyning qaysi qadimgi davlati «Zafaryor» degan nom olgan HGL" 5. Qadimgi Xitoy aholisining asosiy mashg‘ulotlarini sanab be- ring. 6. Xitoy tarixidagi «ko‘p podsholiklar» va «kurashayotgan podsholiklar» davrlarining nomlari ma’nosini tushuntirib be- ring. Suyakka bitilgan xitoy yozuvi Qog‘oz ishlab chiqarish Tayanch konspekt mil. avv. 3 –2-mingyilliklar – XitoydD VLYLOL]DWVL\DQLQJ vujudga kelishi Xuanxe – «beqaror daryo», «minglab ofatlar daryosi» mil. avv. 2-mingyillik – Shan, Chjou davlatlari dehqonchilik – sholi – choy – ipakchilik mil. avv. VII –V asrlar – «ko‘p podsholiklar davri» mil. avv. III asr – Sin davlatining paydo bo‘lishi o o o o o o 72 19-§. Miloddan avvalgi III–milodiy II asrlarda Xitoy Markazlashgan davlatning tashkil topishi Xitoyni yagona davlatga bir- lashtirish jarayoniga Xitoy davlatlaridan biri – Sin davlati hukmdori boshchilik qiladi. Sin davlati hukmdori raqiblarini tor-mor etib ;LWR\QL Rµ] hokimiyati ostida birlashtirdi. Shundan keyin u Sin Shixuandi (miloddan avvalgi 246 – 210-yillar) nomini qabul qilgan, bu nom «Sinning birinchi hukmdori» degan ma’noni bildiradL 2µ] davlati hududini 36 vilo- yatga taqsimlagan hukmdor har biriga noiblarini rah- bar etib tayinladi. Aslida qattiqqo‘l bo‘lgan Sin ShixuandL Rµ] UDqib- larini shafqDWVL]ODUFKD qirib tashladi. Uning hukmron- ligi davrida Xitoy gullab-yashnadi: dehqonchilik, hu- narmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi. Sin ShixuandL KDOL NRµ]L WLULNOLJLdayoq Rµ]LJD DWDE maqbara qurishga farmon bergandi. Hashamati va EH]DNODUL MLKDWLdan bu maqbara Misr piramidalari bi- lan bellasha oladi. Maqbarani 720 ming odam 37 yil mobaynida bunyod etgan. Maqbaraning tubi bir necha kvadrat kilometr maydonni egallagan. Sin Shixuandi qabridan hukmdorni «qo‘riqlash» uchun o‘rnatilgan 6 mingta sopol askarlar haykallari topilgan. Buyuk Xitoy devori Sin Shixuandi hukmronligi davrida Xitoyda ko‘chmanchi xunnlarning ah- yon-ahyondagi hujumlaridan himoya- lanish uchun Buyuk devorni bunyod etish boshlab yuborildi. Devorning balandligi 12 metr, kengligi PHWU X]XQOLJL HVD qariyb 4000 kilometrni tashkil eta- di. U qadLP ]DPRQODUda dushman qo‘shinlari uchun jiddiy to‘siq ERµOLE [L]PDW qilgan: otliq qo‘shinlar undan oshib o‘ta olmas, qDO¶DODUQL KXMXP ELODQ ]DEW HWLVKQL esa ko‘chmanchilar hali uddalay olishmasdi. Podsho va amaldRUODU \X] PLQJODE dehqon- larni devor qurilishida tekin ishlab berishga majbur Buyuk Xitoy devori Eslab qoling! Xitoyda Sin Shixu- andi davrida ko‘ch- manchi xunnlarning hujumlaridan himo- yalanish uchun Bu- yuk devorni bunyod etish boshlangan. Sin Shixuandi – markazlashgan Xitoy hukmdori 73 qiladilar. Buyuk devorni belkuraklar, cho‘kichlar va ]DPELOJµDOWDNODU \RUdamida barpo etadLODU 2µVKD vaqtlar dehqon oilasida o‘g‘il bola tug‘ilishi musibat o‘rnida ko‘rilgan: voyaga yetganidan keyin uni baribir devor qurilishiga jo‘natardilar, u yoqdan tirik qaytib kelish esa hammaga ham nasib etavermasdi. Minglab qullar va asirlar devor qurilishidagi had- dan tashqari og‘ir mehnatdan halok bo‘lishdL 2µOLE qROJDQODUQL VKX \HUQLQJ Rµ]Lda ko‘tarmalarga ko‘mib yuborishardi. Xitoyda xalq qo‘zg‘olonlari Mil. avv. 206-yilda Sin sulolasiga qarshi dehqonlar qRµ]JµRORQL DODQ- galanib ketdi. Unga Lyu Ban degan kishi boshchilik qilgan edi. QRµ]JµRORQFKLODU poytaxtni egallab oladilar. Imperiya vayronalarida Xan sulolasi boshchiligida yangi davlat barpo etildi. Bu sulola dav- lati U-Di hukmronligi davrida (mil. avv. 140 – 87-yillar) eng qudratli davlatga aylanib, mil. 220-yilga qadar mavjud bo‘lgan. Sharqning boshqa davlatlaridagi kabi Xitoyda ham mavjud yerlar hukmdorniki hisoblangan, aholi soliqlar to‘lab, turli mehnat majburiyatlarini baja- ULVKJDQ =RµU PHKQDW HYD]LJD \HWLVKWLULOJDQ KRVLO ko‘pincha dehqRQQLQJ Rµ]LJD QDVLE HWDYHUPDVdi. Ho- sil yig‘ishtirilganidan keyin amaldorlar va qorovullar kelar edi. Bordi-yu, dehqon soliqlarni vaqtida to‘lay olmasa yoki qDU]QL qaytarib bera olmasa, qDU]ODUL HYD]LJD Rµ] ERODODULdan birini berib yuborar edi. Tush- gan pulga esa u oilaning qROJDQ D¶]RODULQL \DQJL KRVLO yig‘imigacha boqib turish imkoniga ega bo‘lardi. 2JµLU DKYROdan qutilish maqsadida keyinchalik deh- qonlar qRµ]JµRORQODULJD D\ODQLE NHWXYFKL X\XVKPDJDQ g‘alayonlar vujudga keldi. Ulardan biri «qizilqoshli- lar» qRµ]JµRORQL QRPLQL ROJDQdi, chunki qRµ]JµRORQ ko‘targanlar Rµ] Rdamlarini chalkashtirib qo‘ymaslik uchun qoshlarini qL]LO UDQJJD ERµ\DE ROJDQ Hdilar. Askarlarning sopol haykallari. Sin Shixuandi maqbarasi Xan sulolasining hukmdori – U-Di Xitoydagi xalq qo‘zg‘oloni 74 «Sariq ro‘mollikar» qRµ]JµRORQL ,, DVUdagi eng yirik isyon bo‘ldi. Bu qRµ]JµRORQJD \D[VKL WD\\RUJDUOLN ko‘rilgan, qRµ]JµRORQ NRµWDUJDQODU RUDVLda harbiy san’at bilimdonlari ham bo‘lgan. QRµ]JµRORQ EXWXQ PDPODNDW- ni qamrab oldi. Faqat hukmdorning yaxshi qurollan- gan va harbiy ta’lim ko‘rgan qo‘shinlarigina uni bosti- rishning uddasidan chiqishdi. Biroq xalq qRµ]JµRORQODUL mamlakatning boshqa viloyatlarida davom etaverdi. Xunnlar KXMXPODUL ]RµUD\LVKL ELODQ dDYODW KDP NXFKVL] lanib qoldi, milodiy III asrda Xitoy imperiyasi uchta podsholikka parchalanib ketdi. Qadimgi Xitoy madaniyati Qadimgi Xitoyda butun boshli VRµ]ODUQL LIRdalagan iyeroglif \R]XYL PDYMXd bo‘lgan. Avvaliga [LWR\OLNODU EDPEXNND \R]LVKJDQ ;LWR\OLNODU EDPEXNQL X]XQX]XQ WD[WDFKDODUJD ERµODNODE XFKL RµWNLUODQJDQ yog‘och tayoqFKD ELODQ XODUJD L\HURJOLÀDUQL daraxt sharbatidDQ WD\\RUODQJDQ VL\RK ELODQ \R]LVKDUdi. In- JLFKND YD X]XQ WD[WDFKDODUJD IDqat ustun tariqasida \R]LVK LPNRQL ERµOJDQ VKXQLQJ XFKXQ \Xqoridan pastga qDUDE \R]LVK VKDNOL NH\LQFKDOLN KDP VDqlanib qoldi. Bambuk taxtachalarining yuqori qismida teshik parmalanib, ularni bir dasta qilib bog‘lashgan. Bam- EXN WD[WDFKDODUL ERJµODPL NLWRE RµUQLGD [L]PDW TLOJDQ Bundan 2,5 ming yil muqaddam bambuk o‘rnida shoyidan foydalanishga o‘tildi. Shoyi matolariga mo‘yqDODP ELODQ \R]LOJDQ (QdL NLWRE X]XQ VKR\L par- chasiga o‘xshab, uni tayoqchaga o‘rashgan. Milod- dan avvalgi I asrda qRJµR] L[WLUR qilindi. Xitoyliklarning eng ajoyib ixtirolaridan biri kom- pas bo‘lgan. U magnitlangan temirdDQ \DVDOJDQ X]XQ dastali katta qoshiqni eslatar edi. Bu moslamani katak- ODUJD DMUDWLOJDQ ]DUKDOODQJDQ \RJµRFKJD RµUQDWLVKJDQ uning dastasi esa hamma vaqt janubni ko‘rsatgan. Xitoyliklar kompasdan quruqlik va dHQJL]da foyda- lanishgan. Seysmograf Xitoy chinnisi Xitoyda ixtiro qilingan kompas Bambuk taxtachalardagi yozuvlar 75 XitoydD ]LO]LODQL ROdindan aniqlab beruvchi seys- mograf ham ixtiro qilingan. Xitoy olimlari tarix, as- tronomiya va tibbiyotga oid ko‘plab asarlar yaratish- gan. O‘zingizni sinang! Sin Shixuandi – ... Buyuk Xitoy devori – ... Iyeroglif – ... Tayanch konspekt Sin Shixuandi – Sin davlatining hukmdori Buyuk Xitoy devorining qurilishi xalq qRµ]JµRORQODUL – mil. avv. 206-yil – Lyu Ban – «qL]LOqoshlilar» qRµ]JµRORQL – milodiy II asr – «sariq ro‘molliklar» qRµ]JµRORQL L[WLURODU L\HURJOLÀDU qRJµR] NRPpas, seysmograf o o o o Savol va topshiriqlar 1. Xitoyni yagona davlatga birlashtirgan hukmdor nomini ayting. Bu voqea qDFKRQ ERµOJDQ" 2. Hukmdor Sin Shixuandi haqidD VRµ]ODQJ XQLQJ VKD[VL\DWLJD baho bering. 3. Buyuk Xitoy devori haqidD QLPDODUQL ELODVL]" 4. Xitoyda qanday xalq qRµ]JµRORQODUL ERµOLE RµWdL" 8ODUQLQJ VD- bablarini ayting. 5. Xitoyliklarning ixtirolarini sanab bering. QaysilaridDQ KR]LU ham foydDODQDPL]" 20-§. O‘zbekiston hududidagi ilk davlatlar Qadimgi aholining etnik tarkibi va hududiy joylashuvi VII–VI asrlarda 2µ]EHNLVWRQ hududida so‘g‘diylar, baqtriya- liklar, xorazmliklar, sak va massaget elatlari yasha- ganlar. Zarafshon va Qashqadaryo vohasida dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi ko‘plab aholi is- tiqomat qLOJDQ («Avesto»da), So‘g‘uda %HKLVWXQ \R]XYODULda), Ar- rian, Strabon, Kvint Kursiy Ruf asarlarida So‘g‘diyona Eslab qoling! So‘g‘d – Zaraf- shon va Qashqa- daryo vohasida, Xorazm – Amudar- yoning quyi qismi- da, Baqtriya – Sur- xondaryo vohasi, shimoliy Afg‘oniston va janubiy Tojikiston hududlarida joy- lashgan. Eslab qoling! Xitoyliklar bundan LNNL PLQJ EHVK \X] yil muqaddam shoyi- dDQ \R]XY PDqsad- larida foydalana boshladilar. Qadimgi Xitoy tarixchisi Sim Syan 76 deb nomlangan. Bu hududda yashaydigan aholi so‘g‘diylar deb atalgan. Amudaryoning quyi oqimida yashagan o‘troq dehqon elatlari xorazmliklar bo‘lgan. Ularning yurti Xvarizam («Avesto»da), Xvarazmish %HKLVWXQ \R]XY- larida), Xorasmiya (Arrian, Strabon asarlarida) deyilgan. So‘g‘diylarning eng yaqin qo‘shnilari baqtriyaliklar bo‘lib, ularning yurti Surxon vohasi, Afg‘onistonning shimoliy, Tojikistonning janubiy hududlarida joylash- JDQODU Baqtrish %HKLVWXQ \R]XYODULda) deb nomlangan. ataganlar. Cho‘llar va Amudaryo bo‘ylarida ko‘chmanchi massaget qDELODODUL \DVKDJDQODU 2µUWD 2VL\RQLQJ tog‘lik, dasht va cho‘l yerlarida asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lgan saklar istiqomat qilishgan. Mi- loddan avvalgi VI asrdD XODU Rµ] \HUODULQL ERVKqa qabilalar hujumidan himoya qilish uchun harbiy qa- bila ittifoqLQL WX]Ddilar. QadLPJL \XQRQULP WDUL[FKLODULQLQJ \R]LVKODULFKD saklar uch guruhga bo‘lingan. Ularning ko‘pchilik qismi Sak jangchisi. Tiklangan O'rta Osiyo elatlari Mill. avv. VI asr O‘rta Osiyo va Qadimgi Sharq BOBIL NIL MIDIYA ELAM MARG‘IYONA HINDISTON BAQTRIYA PARFIYA XORAZM ARMANISTON OSSURIYA SO‘G‘D Saklar Saklar MISR LIDIYA 77 saka-tigraxauda \D¶QL RµWNLU XFKOL NLJL] qalpoq kiyib yuruvchi saklar dHE DWDOJDQ 8ODU KR]LUJL 7RVKNHQW viloyati va Janubiy QR]RJµLVWRQ \HUODULda yashaganlar. Ikkinchi guruhi saka-tiay-taradarayya, ya’ni dar- yoning narigi tomonida yashovchi saklar deb atalgan. 8ODU 2URO dHQJL]L ERµ\ODULda, Sirdaryoning (bu daryo- ning qadimgi nomi Yaksart) quyi oqimida yashaganlar. Pomirning tog‘li tumanlarida va Farg‘onada saka- xaumovarka deb ataluvchi saklar yashashgan. O‘zingizni sinang! Saka tigraxauda – ... tiay-taradarayya – ... xaumovarka – ... Mil. avv. VII–VI asrlarda iqtisodiyot rivoji Bu davrlarda ;RUD]P 6RµJµdi- yona va Baqtriya aholisi- ning asosiy mashg‘uloti sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik bo‘lgan. Jami- yat hayotida hunarmandchilik va savdoning ham o‘rni NDWWD ERµOJDQ 0DQ]LOJRKODUdan yuqori sifatli kulolchilik idLVKODUL WHPLU YD EURQ]D EX\XPODU WRpilgan. Ko‘chmanchi sak va massaget qabilalarining asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lib, ularning tuya, ot va qo‘y-echkilardan iborat katta-katta podalari bo‘lgan. Ular hayvon terisidan pR\DE]DO NL\LPODU FKRdirlar WLNLE JµDOOD YD PHYDJD D\LUERVKODJDQODU 2µUWD 2VL\R xalqlari Sharq mamlakatlari bilan yaqindan madaniy aloqada bo‘lganlar. Shu tariqD 2µUWD 2VL\RQLQJ RµWURq va ko‘chmanchi aholisi o‘rtasidD Rµ]DUR VDYdo ayir- boshlash bo‘lgan. Hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi nati- jasida miloddan avvalgi VII–VI asrlarda qadimgi sha- harlar rivojlangan. Ular mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan bo‘lib, hunarmandchilik ishlab chiqarishi va savdR PDUND]ODUL Hdi. Kulolchilik charxida sopol idish yasash Baqtriya uy-joy qoldiqlari. Mil. avv. VI-V asrlar Ko‘chmanchi 78 Mil. avv. VII–VI asrlarda qadimgi shahar madaniyati Qadimshunoslar Afrosiyob (Sa- marqand), Yerqo‘rg‘on va Uzunqir (Qashqadaryo vohasi), Ko‘zaliqir ;RUD]P Qiziltepa (Surxondaryo vohasi) kabi qadimiy shaharlarni RµUJDQLVKJDQ 2µ]EHNLVWRQQLQJ EXQday qadimiy sha- harlari qandD\ NRµULQLVKJD HJD ERµOJDQ" Qadimgi shaharlarga xos umumiy belgi ularning mudofaa devorlari bilan o‘ralganligidir. Shaharda hokim yashaydigan qal’a bo‘lgan. Qal’ada xom g‘ishtdan quril- gan katta saroy joylashgan. Shaharlarning bir guruhi savdo va hunarmandchilik mar- ND]ODUL ERµOVD ERVKqalari esa alohida tuman YD YLOR\DWODU PDUND]ODUL KLVREODQJDQ 0DVD- lan, ilk QL]LOWHpa shahri mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralib, devor suv to‘ldirilgan xandaq bilan ihotalangan. Devorning burjlari va o‘q otish uchun maxsus shinaklari ham bo‘lgan. Shahar ichkarisida turar joylar va hunarmandchilik ustaxonalari joylashgan. Qadimgi davlatlar Miloddan avvalgi VII asrda tashkil topgan Qadimgi Baqt- riya dDYODWL 2µUWD 2VL\R KXdudi- dagi qadimgi davlatlardan biri sanaladi. Marg‘iyona va So‘g‘diyona Baqtriyaning siyosiy va madaniy ta’sirida bo‘lgan. Shuning uchun u qadimda bir-biriga qarindosh bo‘lgan elatlarning davlat bir- lashmasi deyilgan. Miloddan avvalgi VII–VI asrlar- da Surxondaryo, Qashqadaryo, Zarafshon vohalari YD 2µ]EHNLVWRQJD FKHJDUDdosh viloyatlar Qadimgi Baqtriya davlati ta’sirida bo‘lgan. QL]LOWHpD 8]XQ- qir, Yerqo‘rg‘on va Afrosiyob o‘rnida Baqtriya va So‘g‘dQLQJ PDUND]L\ VKDKDUODUL MR\ODVKJDQ %X VKD KDUODU 2µ]EHNLVWRQ KXdudidagi eng qadimgilari bo‘lib, ularning yoshi 2700 yildan kam emas. Qiziltepa sopol idishlari Qadimiy Baqtriya uy-qo‘rg‘oni. Surxondaryo vohasi. Mil. avv. VII – IV asrlar 79 Yana bir qadimiy dDYODW ;RUD]P KXdudida tashkil topgan. Bu dDYODW ;RUD]Pdan tashqarida bo‘lgan yerlarni ham birlashtirgan. QadLPJL ;RUD]P PDUND] laridDQ ELUL .Rµ]DOLqir shahri bo‘lgan. U qalin va mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan. Uning dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholisi turli xil uy-qo‘rg‘onlarda va qishloqlarda yashagan. Qadimgi ;RUD]Pda hunarmandchilik, binokorlik va savdo-sotiq yuksak darajada rivojlangan. Mahalliy kulolchilik, qXUROVR]OLN ]DUJDUOLN EX\XP- larining dRYUXJµL Rµ]JD \XUWODUJD KDP WDUqalgan edi. Shaharlarda savdo-sotiq ULYRMODQJDQ ;RUD]POLNODU mohir quruvchi va hunarmand bo‘lganlar. Shunday qilib, miloddan avvalgi IX–VIII asrlarda 2µ]EHNLVWRQ KXdudida ilk temir asriga o‘tish bosh- langan. Miloddan avvalgi VII–VI asrlarda bu yerda qadimgi yirik davlatlar mavjud bo‘lgan. Shaharlarda hunarmandchilik, savdo taraqqiy etgan. Qadimgi Sharq mamlakatlari bilan madaniy aloqalar o‘rnatilgan. Qadimgi davrdD 2µ]EHNLVWRQ KXdudida davlatchilik taraqqiyoti mahalliy aholining yuqori darajada rivoj- ODQJDQ ]LURDWFKLOLJLJD DVRVODQJDQ Hdi. o Tayanch konspekt mil. avv. VII–VI asrlar – so‘g‘dlar, baqtriyaliklar, [RUD]PL\ODU VDNODU PDVVDJHWODU So‘g‘da ĺ So‘g‘uda ĺ So‘g‘diyona ;YDUL]DP ĺ ;YDUɚ]PLVK ĺ Xorasmiya Baxdi ĺ Baqtirish ĺ Baqtriana (Baqtriya) Amudaryo – massagetlar, Sirdaryo – saklar mil. avv. VII asr – Qadimiy Baqtriya davlati QL]LOWHpa, YerqRµUJµRQ 8]XQqir, Afrosiyob ;RUD]P ± .Rµ]DOLqir o o o o o o o Savol va topshiriqlar 1. Miloddan avvalgi VII–VI asrlardD 2µ]EHNLVWRQ KXdudida qaysi qDELOD YD HODWODU \DVKDJDQODU" 2. Miloddan avvalgi VII–VI asrlardD 2µ]EHNLVWRQ KXdudida rivoj topgan hunarmandchilik turlarini sanab bering. Eslab qoling! Afrosiyob – ho- ]LUJL 6DPDUqand- ning sharqiy chega- rasi hududlarida mil. avv. VIII–VII asrlar- da asos solingan qadimiy shahar. Bu yerda Samarqand- ning qadimiy qismi joylashgan. Qadimiy shahar qo‘rg‘onlari, turar joylarining xa- UREDODUL KR]LUJL NXQ- ga qadar saqlanib qolgan. Qadimgi shahar xarobalari 80 2µ]EHNLVWRQQLQJ qadimgi davlatlari qD\VLODU" 2µ]EHNLVWRQQLQJ LON VKDKDUODUL qanday ko‘rinishdD ERµOJDQ" 2µ]EHNLVWRQQLQJ LON VKDKDUODULQL \R]XYVL] [DULWDda belgilang. 6. Eng qadimgi shaharlar va dDYODWODU 2µ]EHNLVWRQQLQJ qaysi viloyatlarida tashkil topgan" 21–22-§§. Zardushtiylik Zardushtiylikning vujudga kelishi tarixi Miloddan avvalgi 1- mingyil- likda 2µUWD 2VL\Rda zardushtiy- lik deb atalgan din keng tarqa- ladi. Bu din hali odamlar tabiatni LORKL\ODVKWLUJDQ NH]ODUdD NXUWDN \R]D ERVKODJDQ Hdi. Zardushtiylar olov (Quyosh), tuproq, suv, oy, yuldX] larga sig‘inishgan, ularni muqaddas hisoblashgan. «ZardXVKWL\OLNª VRµ]L KDP Zardusht (turli tillarda Zaratushtra, Zoroastr) ismidan kelib chiqqan. U mil. avv. 1- mingyillikning birinchi yarmida yashab o‘tgan tarixiy shaxs. Keyinroq Yunonistonda Zardushtning ismi «Zo- roastr» shaklida jaranglaydi (yunoncha «astron» – «yuldX]ª QHJDNL gan. Zardushtning ismidan kelib chiqqan holda uning ta’limoti ham zardushtiylik dini deb yuritila boshlan- gan. Zardushtiylik paydo bo‘lishi haqida shunday bir afsona bor. Bir kuni erta tongda Zardusht suv olish uchun daryo bo‘yiga boribdi. Zilol suvda u Ahuramaz- da elchilaridan birining siymosini ko‘rib qolibdi, siymo nur bilan qaysi tomonga borishga yo‘l ko‘rsatibdi. Zar- dusht sehrli nur izidan ergashibdi, ko‘p o‘tmay oliy iloh Ahuramazda qarshisiga borib qolibdi. U esa Zardusht- ni xudo Ahuramazda va uning ezgu amallari haqidagi bilimlarni tarqatish uchun tanlaganini ma’lum qilibdi. 6KX WDU]da Zardusht 30 yoshida yangi diniy ta’limot payg‘ambariga aylangan. «Payg‘ambar» VRµ]LQLQJ Rµ]L HVD ©H]JX DPDOODU KDqida xabar beruv- chi» ma’nosini anglatadi. Eslab qoling! Zardusht ± ]DU- dushtiylik dinining asoschisi. Zardusht. Zamonaviy rasm 81 «Avesto»ning ilk qismi mil. avv. IX – VIII asrlarda paydo bo‘lgan. ZardXVKW YD¶]ODUL PDWQODULQLQJ KDP masi miloddan avvalgi III asrda 21 ta kitobga jam- langan, bu kitoblar «Avesto» asosini tashkil etgan edi. «Avesto» matnlariga sharh esa «Zand» deb yuritiladi. Zardushtiylikning tarqalishi Zardushtiylik tarqala boshlagan paytlarda ibodatxonalar, odamlar duo matnlarini o‘rganishi uchun maxsus kitoblar bo‘lmagan. Diniy marosimlar ochiq osmon ostida, gulxan yonida yoki uydagi o‘choq olovi DWUR¿dD RµWND]LOJDQ Miloddan avvalgi 1- mingyillik boshlarida turli qa- bilalarni istilochilarga karshi kurashga birlashtirish ]DUXUL\DWL WXJµLOdi. Shuning uchun ham ZardXVKW Rµ] da’vatlarida birlikka chorlagan. ZardXVKWQLQJ VRµQJJL YD¶]ODUL dLQ [L]PDWFKLODUL ± NR- hinlar tomonidDQ \R]LE ROLQJDQ =DUdushtiylik kohinlari diniy matnlarni yod olib, dindorlarga o‘qib berishgan. Zardushtning vafotidan keyin bir necha asrlar o‘tgach, barcha diniy marosimlar, madhiyalar va dXRODU ]DUdu- shtiylar uchun muqaddas bo‘lgan bir kitobga jamlandi. Bu kitobning nomi «Avesto» bo‘lib, «qat’iy belgilangan qonun-qoidalar» degan ma’noni anglatadi. 2OLPODUQLQJ L]ODQLVKODUL WXID\OL EXJXQJL NXQdD EL] ]DUdushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto» matn- lari bilan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ldLN )UDQVX] olimi A.Dyuperron ilk marotaba «Avesto»ning alohida qismlarini tarjima qilgan. Zardushtiylik xudolari, ta’limoti va marosimlari ZardXVKWL\OLNQLQJ HKWLURPJD VD]RY- or xudolari Ahuramazda, Mitra va AnaxitadLU $KXUDPD]dD ]DUdushti- ylarning ulug‘ va donishmand oliy xudosi hisoblana- di. Mitra – Quyosh va yorug‘lik xudosi, dehqonlar va chorvadorlarning hosildorlik, farovonlik va mol-davlat homiysidLU 0LWUD $KXUDPD]da va odamlar o‘rtasida Eslab qoling! Astrolog (munajjim) – yuldX]ODU MR\ODVKX viga qarab kelajakni bashorat qilish bi- lan shug‘ullanadigan odam. Ahuramazda Zardushtiylar ta’zim qiladigan quyosh chiqishi 6 – Tarix, 6-sinf. 82 bosh vositachi bo‘lgan. Mitra o‘spirin jangchi qiyofasi- da tasvirlanJDQ 2µWOL FKDqmoqlar yordamidD X \RYX]- lik va o‘lim xudosi bo‘lmish Ahriman bilan jang qiladi. Zardushtilar yomg‘irdan keyin hosil bo‘ladigan kamal- aka Mitraning o‘q X]D\RWJDQ \R\L deb sig‘inganlar. $QD[LWD ]DUdushtiylikda hosildorlik va suv ilohasi hi- soblangan. Zardushtiylik dini ta’limoti insoniyatning (]JXOLN YD O‘zingizni sinang! Ahuramazda – ... Ahriman – ... Mitra – ... Anaxita – ... Zardushtiylik ta’limotiga ko‘ra, butun Borliq YD EL] ni qurshab turgan hamma narsa ikki ibtidodan, ya’ni (]JXOLN YD yomonlik bilan, haq-huquq HVD DGRODWVL]OLN ELODQ NXUD- shadi. ZardXVKWL\ODU XPULQLQJ WXE PD¶QRVL H]JX DPDO H]JX VRµ] YD H]JX ¿NUdan iborat bo‘lgan. Insonning asosiy burchi eng avvalo adRODWOL WXUPXVK WDU]L KLVRE ODQJDQ vafo qilish, faqDW H]JX LVKODUQL DPDOJD RVKLULVK ZardXVKWL\OLN WD¶OLPRWLJD NRµUD LQVRQ Rµ] \RµOLQL Rµ]L tanlaydi, kimning yonini olish, kimni himoya qilishni KDP Rµ]L KDO qiladi. 2ORY WXproq VXY YD KDYRQL ]DUdushtiylar muqad- das hisoblashgan. Zardushtiylarda vafot etgan odam- larni dafn etish borasida alohidD PDURVLP \X]DJD kelgan. Inson vafot etganida tuproqni bulg‘amaslik Mitra – Quyosh xudosi Zardushtiylik kohini 83 uchun marhumning jasadini yerga ko‘mish ham, olov- da kuydirish ham, suvga tashlab yuborish ham mum- kin bo‘lmagan. Shuning uchun ham murdani qushlar va hayvonlar yeb ketishi uchun maxsus moslama (qurilma)da qoldirishgan. Yomg‘irlarda yuvilgan va oftob qoqlagan suyaklarni maxsus sopol tobutcha- lar – ossuariylar (suyakdonlar)da dafn etishgan. Tayanch konspekt Zardusht – yangi din asoschisi Zoroastr – «astrolog» «Avesto» qDELODODU ELUODVKLVKL ]DUXUDWL olovga sig‘inish 0LWUD $KXUDPD]da, Ahriman, Anaxita Zand – «Avesto»ga sharh (]JXOLN YD ɨVVXDUL\ODU o Zar d ushtiylik (mil. avv . 1- mingyillik) o o o o o o o o o Savol va topshiriqlar 1. ZardXVKWL\OLNQLQJ LON WDUJµLERWFKLVL NLP" 2µUWD 2VL\R KXdudidD ]DUdushtiylik tarqalgan davrni ayting. 3. Zardushtiylar sig‘inadigan oliy xudo nomini ayting. 4. Zardushtiylarning qD\VL PDURVLPODULQL ELODVL]" 5. Zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»ning ahamiyati nimadD" Xudo Ahuramazdaning saroy devoridagi tasviri. Persepol Ossuariy Eslab qoling! Zardushtiylar um- rining tub ma’nosi H]JX DPDO H]JX VRµ] YD H]JX ¿NUdan LERUDW ERµOLVKL OR]LP Insonning asosiy bur- chi eng avvalo ado- ODWOL WXUPXVK WDU]L KL soblangan. Eslab qoling! «Avesto»ning ilk qismi mil. avv. IX – VIII asrlarda paydo bo‘lgan. Zardusht YD¶]ODUL PDWQODULQLQJ hammasi miloddan avvalgi III asrda 21 ta kitobga jamlangan, bu kitoblar «Avesto» asosini tashkil etgan. 84 23-§. Antik tarixning boshlanishi Hudud va mashg‘ulotlar Bolqon yarimoroli va O‘rtayer dengizi orollaridgi qadimgi yunon davlatlarining umumiy nomi QadLPJL Yunoniston hududining uchdan bir qismini tog‘lar egallagan. Yunonistonning eng baland tog‘i Olimpdir. Bu tog‘ mamlakatning shimoli-sharqiy qismida joy- lashgan. Serunum dalalar faqat vodiylarda bo‘lgan. Tog‘lar o‘to‘lanlar va butalar bilan qoplangan. Yunoniston- ning shimolida va Peloponnesda yunonlar uchun nihoyatda qadrli bo‘lgan ninabargli o‘rmonlar o‘sgan. BO‘LIM III QADIMGI YUNONISTON Qadimgi Yunonistonning qoyali qirg‘oqlari Qadimgi Yunoniston Miloddan avvalgi I mingyillik boshlari- da yunonlar joylash- gan hududlar chegarasi Yunoniston tarixi- dagi eng muhim voqealar bo‘lib o‘tgan shaharlar va boshqa aholi man- ]LOODUL Krit Knoss Rodos o. Rodos Knid Milet Efes Sparta Pilos Messena Olimpiya Itaka Miken Agros Delf Fern Olimp tog‘i $¿QD Marafon SHIMOLIY YUNONISTON O‘RTA YUNONISTON Eretriya EGEY D ENGIZI P ELO P ONNES IONIY A D ENGIZI 85 Butasimon daraxtlardan o‘tin sifatida foydalanilgan. Ularning po‘stlog‘i, barglari echkilar va qo‘ylarga yemish o‘rnida berilgan. QadLP ]DPRQODUda Yunoniston tog‘laridD WRµQJµL] ayiq, bo‘ri va arslon yashagan. Yunonlar qadLP ]DPRQODUdan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanishgan. Dehqonchilik mehnat quroli esa omoch bo‘lgan. Qo‘y-echkilarni bo- qib ko‘paytirishgan. Yunonlar turli qurol-aslahalardan foydalanishgan. Sivilizatsiyaning vujudga kelishi Miloddan avvalgi 2- mingyil- likda ilk shahar-davlatlar vu- vu- judga kela boshladi, jumladan: Knoss, Miken, Tirinf, Pilos. Mil. avv. 2- mingyillikda Krit orolidD VLYLOL]DWVL\D YXMXdga keladi. Afsonaviy podsho Minos nomi bilan uni Minoy sivilizatsiyasi deb atash- gan. Krit orolidDJL 0LQR\ VLYLOL]DWVL\DVL NXFKOL ]LO]LOD YD suv toshqiniga sabab bo‘lgan vulqon otilishi oqibatida vayron bo‘lgan. Ko‘p o‘tmay qayta tiklangan. Mil. avv. 1450-yillarda qit’adagi Yunoniston hududidan jango- var qabilalar bostirib kiradi, ularni axeylar deyishgan. $\QDQ D[H\ODU 0LQR\ VLYLOL]DWVL\DVL EDUERd bo‘lishini QLKR\DVLJD \HWND]dilar. Mil. avv. 1200-yilda doriylar ja- nubiy Yunonistonga bostirib kiradilar va Miken davlatini yakson qilib, Sparta davlatiga asos soladilar. Yunonlarning dengiz sayohatlari Egey dHQJL]Ldagi ko‘p sonli kat- ta-kichik orollar, qulay dHQJL] qirg‘oqlari va qo‘ltig‘lari yunonlar orasida dHQJL]FKLOLN ULYRM WRpishiga imkon yaratib ber- di. Biroq yunonlarda katta kemalar bo‘lmagan, kichik eshkakli qayiqlarda esa sohildan yiroqqD VX]LE ERULVK ancha xatarli bo‘lgan. Bundan tashqari, yunonlarda hali kompas bo‘lmagan, adashib qolishdan xavfsirab, XODU NRµ] LOJµD\digan qisqa masofalarga – oroldan orolga yoki sohil yaqinidD VX]LVKJDQ 7DMULEDOL den- JL]FKLODU HVD \HONDQODUdan foydalanib olis sayohatlar- Yunonlar dengizda Minoy sivilizatsiyasi imoratlarinig xarobalari Miken shahri. Tiklangan 86 ga – Misrga hamdD 2µUWD\HU YD Qora dHQJL] VRKLOODUL- dDJL VKDKDUODUJD VX]LE ERULVKJDQ Tayanch konspekt Bolqon yarimoroli, Peloponnes yarimoroli mil. avv. 2-mingyillikda – Miken, Krit davlatlari mil. avv. 1450-yillar – axeylar – Minoy (Krit) VLYLOL]DWVL\DVLQL YD\URQDJD D\ODQWLUdilar mil. avv. 1200-yil – doriylar Miken davlatini vayronaga aylantirdilar o o o o Savol va topshiriqlar 1. Xaritadan Qadimgi Yunoniston va Krit oroli hududlarini ko‘r- VDWLQJ 0DPODNDWQLQJ JHRJUD¿N RµUQLQL WDYVLÀDQJ 2. Qadimgi YunonistondD LON VLYLOL]DWVL\D qayerda vujudga kel- dL" 1LPD XFKXQ X ]DYROJD \X] WXWdL" 3. QadLPJL 4. QandD\ JHRJUD¿N VKDUWVKDURLWODU qadimgi yunonlarning [RµMDOLN PDVKJµXORWODULJD WD¶VLU RµWND]dL" 5. Lug‘atga qarang. Nega Qadimgi Yunoniston tarixiga «antik» sifati qo‘shib aytiladL" %X VRµ] qanday ma’noni anglatadL" 24 –25-§§. Qadimgi Yunoniston ravnaqi Yunon shaharlari Miloddan avvalgi IX –VII asr- larda dehqonchilik va hunar- mandchilik rivoj topishi bilan PDQ]LOJRKODU YD VKDKDUODU VRQL KDP RUWLE ERUDdi. Yunon shaharlarining ko‘pchiligi bir qDQFKD PDQ]LOJRK- lar birlashishi yo‘li bilan tashkil topadi. Bunday shahar- lar va ularning tevaragida joylashgan qishloqlar shahar- davlatlarni vujudga keltiradi. Ulardan eng yiriklari $¿QD va Sparta davlatlari bo‘lgan. «Polis» deb atalgan barcha shahar-dDYODWODU Rµ] qo‘shinlariga ega bo‘lgan (yunoncha «pROLVª VRµ]L «shahar» ma’nosini anglatadi). Polislar bir-birlari bi- ODQ WH]WH] XUXVKLE WXUJDQODU 6KX VDEDEOL \XQRQODU askarlarga ta’lim-tarbiya berish va durust qurollan- Eslab qoling! $¿QD va Sparta davlatlari Qadimgi Yunonistonning eng yirik shahar-davlat- lari bo‘lgan. $¿QD EDQdargohida Yunon gopliti 87 tirishga intilar edi. Armiyaning asosini og‘ir qurollan- gan askarlar – goplitlar tashkil etgan. Ular to‘rtburchak VKDNOLQL \X]DJD NHOWLUXYFKL ELUELULJD ]LFK MR\ODVKJDQ qatorlar bilan jang qilishgan. Bunday jangovar safga WL]LOLVK falanga deb atalgan. Mabodo oldinda borayot- gan goplit o‘ldirilsa, uning ortida turgan jangchi halok bo‘lgan askar o‘rnini egallagan. Askarlar xanjarlar va QD\]DODU ELODQ qurollanganlar, ularni dushman hamla- VLGDQ EURQ]D YD WHULdan yasalgan ko‘krak sovuti va teri qoplangan yog‘ochdan yasalgan qalqon, boshini esa EURQ]Ddan yasalgan qattiq dXEXOJµD PXKRID]D qilgan. O‘zingizni sinang! Shahar-davlatlar – ... Goplitlar – ... PROLVODU ± )DODQJD ± $¿QD davlati 2µUWD gan yarimorol mavjud edi. Mil. avv. 2- mingyillikda Attikaning g‘arbiy qismida yunon- lar «Akropol», ya’ni «Yuqori shahar» deb atalgan qal’a quradilar. Bora-bora Akropol tevaragiga odam- lar ko‘chib kelib o‘rnasha boshladilar, shu tariqD $¿QD shahri vujudga keldi. Attika aholisi uchta katta guruhga bo‘lingan, jum- ladan: fuqarolar, chet elliklar – meteklar va qullar. 2WDVL YD RQDVL R]Rd D¿QDOLN ERµOJDQ HUNDNODUJLQD $¿- na fuqDURVL ERµOD ROJDQ $¿QD davlati fuqarosi bo‘lish nafaqat faxrli, qolaversa, foydali ham bo‘lgan. Negaki miloddan avvalgi V asrdan boshlab davlat idoralarida ishlayidigan fuqarolarga muayyan haq to‘lana bosh- langan. Faqat fuqarolar barcha huquqlardan foydalanar- dLODU 8ODU RJµLU PHKQDW YD VDORPDWOLNND ]DUDU \HWND- ]XYFKL LVKODUdDQ R]Rd qilingan edilar. Quldorlar qul- Eslab qoling! Attika aholisi uch katta guruhga bo‘- lingan edi, jum- ladan: fuqarolar, meteklar va qullar. $¿QD IXqarolari Yunon piyodalarining safga zich tizilishi (falanga) 88 lar hayotini qadUODPDJDQODU 4XOODU DU]LPDV pulga sotilgan. $¿QD davlatiga kumush konlarining mahsuloti YD WX] qD]LE ROLVK NDWWD daromad keltirgan. Bundan tashqDUL $¿QD dHQJL] LWWLIRqi mustahkamlanishi bilan dHQJL] VDYdosi ham rivoj topadL $¿QDQLQJ DVRVL\ portiga aylangan Pirey bandargohidan mamlakatga qullar va xilma-xil tovarlar keltirilgan. $¿QD dHQJL] LWWLIRqL JµD]QDVL $¿QD VKDKULda joy- lashgan, shahar hukmdorlari undDQ Rµ] L[WL\RULJD ko‘ra foydalanganlar. $¿QDda ta’lim $¿QDda davlat maktablari bo‘lmagan. 2WDRQDODU Rµ] ERODODULQL pedagogga (yunonchadan «pedagogª VRµ]L «bolani yo‘lda kuzatib boruvchi» ma’nosini anglata- di) haq to‘lab o‘qitishgan. Qonun bo‘yicha faqat o‘g‘il bolalar uchun ta’lim olish majburiy bo‘lgan. Yetti yoshdDQ ERVKODE ERODODUJD \R]XY YD KLVRE o‘rgatilgan. Stil bilan mum surkalgan taxtachalarga harf- larni metall tayoqFKD ELODQ \R]LVKJDQ $NVDUL\DW IXqarolar uchun ta’lim shundangina iborat bo‘lgan. Puldor ota- RQDODUQLQJ IDU]DQdlari esa palestra – xususiy gimnastika maktablarida tahsilni davom ettirishgan. Palestrada ada- biyot o‘qLWLODU VKH¶U \R]LVK YD PXVLqa ham o‘rgatilar edi. 2µJµLO ERODODU \RVKdan gimnastika bilan shu- g‘ullanardLODU $\QL SD\WGD XODUJD NXUDVK QD\]D YD disk uloqWLULVK X]XQOLNND YD EDODQdlikka sakrash hamda yugurish ham o‘rgatilardL 2µVpirinlar, shu- ningdek, qo‘l jangi, harbiy ishlar va otga minib yurishni o‘rganishgan. Palestralarda mashhur haykaltaroshlar ishlagan haykallar turgan. Masalan, palestralardan birida Mi- ronning «Diskobol» (Disk uloqtiruvchi) va Polikletning «Nayzabardor» degan haykallari o‘rnatilgan. Haykal vositasida yigit kishi qanday bo‘lishi – kuchli, jismo- QDQ EDUNDPRO YD Rµ] YDWDQL KLPR\DVLJD VKD\ WXULVKL kerakligi uqtirilgan. Disk uloqtiruvchi. Haykaltarosh Miron Eslab qoling! Yunon haykalta- roshlari haykallar or- qali har bir o‘spirin – kuchli, jismonan baqXYYDW YD Rµ] vatanini himoya qi- lishga tayyor bo‘lishi OR]LPOLJLQL LIRdala- ganlar. 89 $¿QDda oliy ma’lumot beradigan o‘quv yurtlari ham bo‘lgan. Ammo, ularda faqat o‘ta boy ota-onalarning IDU]DQdlarigina o‘qish imkoniyatiga ega bo‘lishgan. Bunday ta’lim muassasalarida astronomiya, geomet- UL\D JHRJUD¿\D WDUL[ Rµqitilardi. Ta’lim olish muddati 3 -4 yil davom etgan. Ana shundan keyin davlat ishlari- dD PD¶OXP ELU ODYR]LPQL HJDOODVK LPNRQL\DWL YXMXdga kelgan. O‘zingizni sinang! Pedagog – ... Palestra – ... Stil – ... Miron – ... Sparta Miloddan avvalgi XII asrda Janubiy Yunoniston (Lakonika) hududiga doriy- lar qabilasi bostirib kirdi. Ular mahal- liy qabilalarni bo‘ysundirib, Sparta davlatiga asos soldilar. Sparta eng yirik yunon davlatlaridan biriga aylandi. Spartaliklar qulga aylantirgan mahalliy aholi – ilotlar ham aslida yunonlar bo‘lib, ular bilan bir tilda VRµ]ODVKJDQ Miloddan avvalgi VIII –VII asrlarda qullar soni un- cha ko‘p ERµOPDJDQ $¿QDdan farqli o‘laroq Spartada qulga aylantirilgan aholi ko‘pchilikni tashkil etar, ular ham spartaliklardan qattiq nafratlanar edi. Bunday sharoitdD Rµ] KXNPURQOLJLQL IDqat kuch bilan saqlab qolish mumkin bo‘lgan. Shuning uchun ham sparta- OLNODU Rµ] davlatida alohida shart-sharoitlar yaratdilar: jumladan, hamma amal qLOLVKL OR]LP ERµOJDQ qat’iy in- WL]RP DQLqUDVR UHMDODVKWLULOJDQ WXUPXVK WDU]L KDPda yengilganlarga qarshi shafqDWVL] ERµOLVK Sparta urushga tayyorgarlik ko‘rayotgan bir shahar- ga o‘xshab qolgan. Chet elliklar Spartaga kiritilmagan. Savdo-sotiq sust rivojlangan, san’at asarlari, chiroyli ibodatxonalar ham bo‘lmagan. Hamma uylar bir-biriga o‘xshatib qurilgan. Spartada haykaltaroshlar ham, ras- somlar ham, olimlar ham bo‘lmagan. Sparta fuqarolari (spartaliklar) Spartaliklar jangda Spartalik jangchi 90 Ilotlar mamlakat bo‘ylab joylashgan kichik-kichik qishloqlarda yashaganlar. Ular alohida spartaliklarni emas, balki butun boshli davlatning mulki hisobla- nardilar. Ilotlar alohida spartaliklar oilasi yeriga ishlov berib, chorvani boqishgan va boshqa ko‘plab majbu- riyatlarni bajarishgan. Spartaliklar esa faqat jangchi edilar. Ular dehqonchilik bilan ham, chorvachilik bi- lan ham shug‘ullanmas, qurolni hech qachon qo‘ldan qo‘ymasdilar. Ilotlardan tashqari Spartada to‘la-to‘kis huquq- larga ega bo‘lmagan fuqarolar – perieklar ham \DVKDJDQ 8ODU VKD[VDQ R]Rd kishilar bo‘lsa-da, Xalq kengashida ishtirok eta olmas, armiyadD [L]- mat qilolmas edilar. Qadimgi Spartada kuchli va chidamli odamlar qadrlangan. Bolalar ancha qattiq sharoitda voyaga yetishgan. Boshidan mustaqillikka o‘rgatish maqsadi- da ularni deyarli boqishmasdL %RODODU Rµ]ODULJD \HJX likni topishga majbur etilgandilar. Bunday sharoitda bolalarning o‘g‘rilik qilishdan boshqa chorasi qolmasdi. Sparta maktablarida bolalarni harbiy ishlarga o‘r- gatishar, ularni kuchli va chidamli etib tarbiyalashardi. Spartalik ayollarni ham jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishga va sport musobaqalarida qatna- shishga majbur qilishgan. Yangi hududlarni o‘zlashtirish sabablari Qadimgi Yunonistonda ]Rdagonlardan qDU]dor bo‘lib qROJDQ Rµ] \HU YD mulkiga ega bo‘lmagan ko‘plab kishilar, shuningdek, boshpDQDVL] \Xpun va och odamlar paydo bo‘la boshladi. Ularning ko‘pchiligi vatanni tark etishga, begona yurtlarda omadini sinab ko‘rishga majbur bo‘lgan. Yunon savdogarlari kemalarda dHQJL] RUWLdagi RµONDODUJD WH]WH] ERULE WXUDUdLODU 8ODU 2µUWD\HU den- JL]L VRKLOODULdD HJDVL] \RWJDQ VHUXQXP \HUODU KDqida ]DYq-shavq bilan hikoya qilib berardilar. Eslab qoling! Spartaliklar tomo- nidan asoratga so- lingan tub aholi – ilotlar yunonlardan iborat bo‘lgan. Ular- dan tashqari, Spar- tada fuqarolikka to‘la ega bo‘lmagan – perieklar ham yashaganlar. Ilotlar hosil yig‘imida Perieklik kulollar ish ustida |
