Yarim o‘tkazgichlarda termoelektrik xodisalar naziraliyeva Umidaxon

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
№4 2022 
38 
О’zaro ketma-ket ulangan bir xil haroratli turli о’tkazgichlardan tasbkil topuvchi 
tizimning kontakt potensiallari ayirmasi oraliq о’tkazgichlarning kimyoviy tarkibiga 
bog‘liq emas, balki faqatgina ikki chetdagi metallarning bevosita ulanishidan hosil 
bo‘luvchi kontakt potensiallar ayirmasigagina teng bo‘ladi. Turli metallarda chiqish 
ishining turlicha bo‘lishi buning birinchi bosh sababi hisoblanadi. 
Elektronlarning, chiqish ishi kichik bo‘lgan metalldan chiqish ishi katta 
bo‘lgan metallga o‘tishi oson bo‘lgani uchun birinchi metall musbat, 
ikkinchisi esa manfiy zaryadlanib qoladi. Ularning chegarasida -ichida kuchli 
elektr maydoni bo‘lgan, turli ishorali zaryadlarning qo‘sh qatlami hosil 
bo‘ladi. 
Bu 
maydon 
elaktronlarning 
bundan 
buyon, 
birinchi 
metalldan 
ikkinchisiga o‘tishiga to‘sqinlik qilib, teskari jarayonga esa yordamlasha 
boshlaydi. Natijada bu ikki jarayon orasida dinamik muvozanat yuzaga keladi, 
qo‘sh qatlam orasidagi kuchlanganlik (potensiallar farqi) o‘zining maksimal 
qiymatiga erishadi. 
Agar 1-metalldan chiqish ishi A
1
, 2-metalldan chiqish ishi A
1
(A
2
>A
1
) bo‘lsa, 
toki potensiallar farqi: 
e
A
A
e
A
A
2
1
1
2
2
,
1






ga tenglashmaguncha 1-metalldan 2-
siga o‘taveradi. 
Endi elektronlar chiqish ishlari bir xil (A
1
=A
2
) bo‘lgan, ammo erkin 
elektronlar kontsentratsiyasi har xil bo‘lgan (n
2
< n
1
) metallar kontaktini ko‘rib 
chiqaylik. Ravshanki, n
2
1
bo‘lsa, erkin elektronlarning birinchi metalldan 
ikkinchi metallga ortiqcha o‘tishi (diffuziyasi) boshlanadi. Natijada birinchisi 
musbat, ikkinchisi manfiy zaryadlanib, ular orasida yana potensiallar farqi 
hosil bo‘ladi. Uning qiymati erkin elektronlar konsentratsiyasiga b o‘g‘liq 
bo‘ladi: 
2
1
12
ln
n
n
e
kT



Ko‘rib o‘tilgan ikki sababning natijaviy ta’siri ostida birinchi va ikkinchi 
metallar orasidagi kontakt potensiallar farqi quyidagicha ifodalanadi: 
2
,
1
2
,
1
12










yoki 
2
1
2
1
12
ln
n
n
e
kT
e
A
A





Olinagan ifodani kontaktlangan uch xil metall uchun umumlashtirib 
ko‘raylik. Kirxgofning II qoidasiga binoan, tizimning to‘liq kontakt 
potensiallar 
ayirmasi 
kontaktlangan 
qismlardagi 
kontak 
potcntsiallar 
ayirmalarining yig‘indisiga teng: 
3
2
3
2
2
1
2
1
2
1
ln
ln
n
n
e
kT
e
A
A
n
n
e
kT
e
A
A











---