Yer balandligini kotlavanga uzatish

Yer balandligini kotlavanga uzatish

Reja:

1. 
   Yer osti ishlariga balandlik uzatish
   
2. 
   Yer balandligini kotlavanga uzatish usullari
   
3. 
   Yer balandligi
   

Yer osti ishlariga balandlik uzatish uchun III sinf nivelirlash tarmog‘i reperlari asos bo‘lib xizmat qiladi. Shaxta va yer osti inshootlari atrofida cho‘kish ro‘y berishini e’tiborga olib, balandlik uzatish jarayonidan ikki kun oldin III sinf nivelirlash orqali reperlar tekshirib ko‘riladi. Balandlik uzatish uchun maxsus moslamaga po‘lat ruletka mahkamlanadi va uning uchiga og‘irligi 10 kg bo‘lgan yuk osiladi. Yuqoriga va shaxtaning pastki qismiga 118-rasmda ko'rsatilgandek nivelirlar o‘rnatiladi. Yerning yuza qismida joylashgan nivelir orqali osilgan ruletka va reperga o‘rnatilgan reykadan sanoq olinadi. Yer osti qismida (shaxtada) joylashgan nivelir yordamida esa ruletkadan va balandlik uzatish lozim bo‘lgan reperga o‘rnatilgan reykadan sanoq olinadi. Balandlik uzatish jarayonida dastlab bir vaqtning o‘zida ikkala nivelir ruletkaga vizirlanadi va ko‘rsatmaga binoan sanoqlar olinadi. Keyin nivelirlar reperlarga o‘rnatilgan reykalarga qaratiladi va ulardan sanoqlar olinadi. 295 /' Yer ostiga mahkamlangan reper balandligi quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi: H sh = H p + a - [(/, - 12) + At + Ak + A/] - b, (XIX.29) bu yerda: Hp — yer yuzasidagi boshlang‘ich reper otmetkasi; a — yer yuzasida o‘rnatilgan reykadan olingan sanoq; b — yer yuzasida o‘rnatilgan reykadan olingan sanoq; /, — yer yuzasidagi ruletkadan olingan sanoq; /2 — yer yuzasidagi nivelir yordamida ruletkadan olingan sanoq; At — ruletka uzunligiga temperatura tuzatmasi; A к — ruletka uzunligiga kamporirlash tuzatmasi; A/ — ruletkaning uzayishiga bo‘lgan tuzatma. Temperatura tuzatmasi quyidagicha hisoblanadi: A? = a(/j - 12)'{*о‘г ~^o)’ bu yerda: t0 — ruletka tenglamasiga mos temperatura; a = 0,000011 ruletka materialining (po‘lat tasma uchun) chiziqli kengayish koeffitsiyenti. t&T — kattalikni aniqlash uchun yerning ustki qismida va yer ostida temperatura o‘lchanadi va ularning o‘rtacha qiymati olinadi. Katta chuqurliklarga balandlik otmetkasini uzatishda ruletkaning o ‘z og‘irligi ta’siridagi uzayishini hisobga olish kerak bo‘ladi. Bu tuzatma quyidagicha hisoblanishi mumkin: (X1X.30) bu yerda: R — ruletkaning og‘irligi; / — ruletka uzunligi; E — elastiklik moduli; F — ko‘ndalang kesim. 296 10 mm enlikdagi va 0,2 mm qalinlikdagi po‘lat tasma uchun F - 0,02 sm2, E = 2 - 106 kg/cm2 bo‘ladi. Ruletka u/unligi 100 m va nisbiy og‘irligi у = 8 - 10~8 n/m 3, massasi P = 0,02- 100*8 = 1,6 kg uchun tuzatma A, = 0,2 sm = = 2 mm bo‘ladi. 50 m uzunlikdagi ruletka uchun tuzatma A, = = 0,5 mm bo‘ladi. Turli xil asbob gorizonti va ruletkalarning turli holatlarida olingan sanoqlar b o ‘y ic h a hisoblangan reper balandliklari farqi 4 mm dan oshmasligi kerak. Boshlang‘ich reperdan yer osti ishlariga balandlik uzatish to‘g‘ri va teskari nivelirlash orqali amalga oshiriladi. Ishchi reperlar sifatida poligonometrik belgilar xizrnat qiladi. Mahkamlangan poligonometrik belgi balandligi quyidagicha hisoblanadi: H k = Hl +a + b, (XIX.31) bu yerda: Ht — lotokka mahkamlangan reper; a — lotokdagi reperga o‘rnatilgan reykadan olingan sanoq; b — shipdagi belgiga o‘rnatilgan reykadan olingan sanoq. Yer osti nivelirlash yopiq yo‘lidagi yo‘l qo‘yarli bog‘lanmaslik = (l4n ) mm (XIX.32) ni tashkil etadi, bu yerda n — poligondagi stansiyalar soni. Reperlar orasida o'tkazilgan nivelir yo‘llaridagi yo‘l qo‘yarli bog‘lanmaslik quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi: + (д/гсл/2)2, (XIX.33) bu yerda: Ah , Ahsh — yer yuzasi va yer osti nivelirlashning tasodifiy xatoliklari (1 km dagi); Ahc — bitta shaxta uchun balandlik uzatish xatoligi; I va I , - nivelir yoilari uzunliklari, km. Odatda, Ahp = Ahsh = 1 mm va Ahc — 4 mm deb qabul 297 qilinadi, bu holda (XIX.33) ifoda quyidagi ko‘rinishdan iborat bo'ladi: f hl = ,/4 9L + 49L, + 32 . (X IX .34) Shaxta orqali har bir balandlik uzatilgandan keyin nivelirlash ishlari takrorlanadi. Reperlarning sistematik cho‘kishi aniqlansa, uning kattaligi va jadalligini bilish uchun nivelirlash takrorlanadi. Qayta nivelirlash oralig‘i aniqlangan cho‘- kish qiymatiga bog‘liq.
Tunnel va yer osti inshootlarining o‘qlari va konturlari qurilish jarayonida yer osti poligonometriya yo‘li punktlaridan rejalanadi. Tunnel trassasi bo‘ylab o‘tkaziladigan poligonometriya yo‘llari ikki turga bo‘linadi: tomonlari 25—50 m bo‘lgan ishchi yer osti poligonometriya yo‘llari va tomonlari 50—100 m bo‘lgan asosiy poligonometriya yo‘llari. Yer osti poligonometriya yo‘llari tayanuvchi punktlar koordinatalari va tomonlar direksion burchaklari qiymatlari shaxta orqali oriyentirlash natijalaridan olinadi. Asosiy poligonometriya yo‘llari cho‘ziq uchburchaklar zanjiri ko‘rinishidan iborat bo‘ladi (119- rasm). Ishchi poligonometriya yo‘lining bir qismi asosiy poligonometriya yo‘liga qo‘shiladi. Asosiy va ishchi poligonometriya yo‘li punktlari temir sterjenli monolit bilan mahkamlanadi. Tunnellarda poligonometriya yo‘li belgilari rels kallagidan 10 sm baland o‘rnatiladi. Yer osti poligonometriya yo‘li tomonlari komporirlangan po‘lat ruletka yordamida to ‘g‘ri va teskari yo‘nalishda 299 o‘lchanadi. Masofa o‘lchashda svetodalnomerlar ham keng qo‘llaniladi. Ishchi poligonometriya burchaklari o‘rta aniqlikdagi teodolitlar yordamida, asosiy poligonometriya burchaklari esa aniq teodolitlar 71, 72 bilan olchanadi. Yer osti ishlari tutashmasini talab qilingan aniqlikda ta’- minlashda burchak o‘lchash katta ahamiyatga ega ekanligini e’tiborga olib, olchash jarayoni kamida ikki marta, turli vaqtlarda amalga oshiriladi. Asosiy poligonometriya tomonlari 50—100 m dan iborat bolganda uchburchaklardagi burchak boglanmasligi 6°—8° dan oshmasligi talab etiladi. Yopiq poligonda yo‘l qo‘yarli bogManmaslik quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi: bu yerda n — poligonometriya tomonlari soni. Bu poligonlarda nisbiy tomon bog'lanmasligi 1:25000 dan oshmasligi talab etiladi. 86-§. Tunnel o‘qlarini rejalash Tunnel o ‘qlari yer osti poligonometriya punktlariga nisbatan rejalanadi. M nuqtani qutbiy koordinatalar usulida joyga ko‘chirish uchun o‘qda yotuvchi M nuqtaning loyihaviy koordinatalari (120-rasm) va А, В, C, D punktlar koordinatalariga asosan ^b.nx va Уb.n1 rejalash elementlari hisoblanadi. А в C D E F 120-rasm. 300 Trassaning N2 va N3 nuqtalarini joyga rejalash uchun poligonometriya punktlari E va F dan perpendikular uzunligi o ‘lchab qo‘yiladi. Perpendikular uzunligi lE uchburchak PK2EN1 orqali hisoblanadi. PK1 nuqtaning loyihaviy koordinatasi va poligonometriya tarmog‘ining E punkti koordinatasiga asosan PK1E yo‘nalishning direksion burchagi va PK2-E nuqtalari orasidagi masofa hisoblanadi. Keyin trassaning va PK2E chiziqlarning direksion burchaklari farqi hisoblanadi: У P K 2-E = a TR ~ a P K 2-E' XX.2) Perpendikular kattaligi = 1рк2-Е ^п Урк2~Е- (XX.3) N2 nuqtaning piketaj qiymatini aniqlash uchun Д E = ^РК 2 - E COS YPK 2-E ■ (XX.4 ) N2 nuqtaning piketaj qiymati PKN2 = PK1 + AE bo‘ladi. Trassaning to‘g‘ri qismida uning nuqtalarini ko‘pincha o‘qqa paralel va poligonometriya punktidan o‘tuvchi chiziqqa nisbatan joyga ko‘chiriladi. Buning uchun ikkita yonma-yon poligonometriya punktlarini o‘qdan uzoqlashishi hisoblanadi. Poligonometriya punkti В dan lB~ lA farq hisoblanadi (121-rasm) va M nuqta topiladi. AM chiziq tunnel o‘qiga paralel bo‘ladi. Joyda bu chiziqdan lA kattalikni o‘lchab, trassaning Nv N2, /V3 nuqtalarini topish mumkin. AM yo‘nalishni A nuqtaga o ‘rnatilgan teodolit yordamida burchakni o'lchab qo‘yish orqali aniqlash mumkin. Agarda Nx nuqta aylanma qayrilmada joylashgan bo‘Isa ( 122-rasm), lB quyidagi formula yordamida hisoblanadi: IB = d r b - ( R - ( p + q)). (X X .5 ) 301 /V1 nuqtaning piketaj qiymatini aniqlash uchun 0NX va O—PKl radiuslar direksion burchaklari farqi g/V, hisoblanadi. Keyin trassa o‘qi bo‘ylab /V, va PKl nuqtalari orasidagi yoy uzunligi hisoblanadi: AB = y"N R / P, bu yerda R — rejalash o‘qi radiusi. 302 /V, nuqtaning piketaj qiymati quyidagicha ifodalanadi: PKN} = PKl + AB. Tog‘ tunnellari qurilishida, o‘pirilishi mumkin bo‘lgan joylarda trassani rejalash yer yuzasida amalga oshiriladi. Bu rejalashlar geodezik asos punktlariga nisbatan bajariladi. 87-§. Tunnelning yig‘ma qoplamalarini yotqizishda bajariladigan geodezik rejalash ishlari Tunnellarni tezkor qurishda metall tyubingli yoki temirbeton blokli yig‘ma qoplama usuli keng tarqalgan. Ko‘ndalang kesimi aylanadan iborat tunnellarda bunday qoplamalar o‘zaro bolt yoki shtir bilan mahkamlanuvchi, eni 1—2 m dan iborat alohida halqalardan yig‘iladi. Tyubingli yoki blokli qoplamalami yig‘ishda ularning plan va profilda to‘g‘ri terilishi kuzatib boriladi. Har bir terilgan halqa uchun ellipslik va profildagi holati aniqlanadi. Planli holati sutkada bir marta yoki har uchtadan keyin halqa uchun aniqlab boriladi. Loyihaviy va o‘lchangan gorizontal diametrlar orasidagi farq D — Dg (123-rasm) gorizontal ellipslik, Df — Dv esa vertikal ellipslik, Dt — DAy — 45° burchakka qiyalangan ellipslik deyiladi. 123-rasm. 303 Наг 8—10 halqadan keyin ular yuza tekisligining tunnel o‘qiga bo‘lgan perpendikularga nisbatan bo‘lgan chetlanishi aniqlanadi. Bu holat halqaning ilgarilab ketishi deyiladi. Uning qiymatini aniqlash uchun poligonometriya tarmog‘ining A punktida trassa o‘qiga bo‘lgan peфendikular tiklanadi (19-rasm). Keyin po‘lat ruletka yordamida tunnelning gorizontal diametri sathida M va N nuqtalardan oxirgi halqa tekisligigacha bo‘lgan masofa o‘lchanadi. 124-rasm. Ilgarilab ketish quyidagicha hisoblanadi: q = n — т. (XX.6) Tunnelning to‘g‘ri qismida, halqalar to‘g‘ri yotqizilganda ilgarilab ketish nolga teng bo‘lishi kerak. Tunnelning aylanma qayrilma qismida normal yoki loyihaviy ilgarilab ketish quyidagicha hisoblanadi: qt = Dl/R, (XX. 7) bu yerda D — halqa diametri; R — aylanma qayrilma radiusi; / — tunnelning kuzatilayotgan qismi uzunligi. Aylanma qayriladagi m masofa vatar bo‘ylab o‘lchanadi, keyin bu masofaga tuzatma kiritiladi: 304 т Am = ----- 24 R (X X .8) 0 ‘lchashlar natijasida aniqlangan ilgarilab ketish qiymati loyihaviy qiymat bilan taqqoslanadi va chetlashish holatlari sodir bo‘lsa, joyda tuzatiladi.
Vertikal masofani taqqoslash
Aviatsiyada balandlik atamasi bir nechta ma'nolarga ega bo'lishi mumkin va har doim modifikatorni aniq qo'shib (masalan, "haqiqiy balandlik") yoki to'g'ridan-to'g'ri aloqa kontekstida malakaga ega. Balandlik haqida ma'lumot almashadigan tomonlar qaysi ta'rif ishlatilayotganligini aniq bilishlari kerak.^[1]
Aviatsiya balandligi ikkalasi yordamida o'lchanadi o'rtacha dengiz sathi (MSL) yoki mahalliy er sathi (er sathidan yuqori yoki AGL) mos yozuvlar bazasi sifatida.
Bosim balandligi 100 metrga (30 m) bo'linadigan bu parvoz darajasi, va yuqorida ishlatiladi o'tish balandligi (AQShda 18000 fut (5500 m), lekin boshqa yurisdiktsiyalarda 3000 fut (910 m) ga teng bo'lishi mumkin); Shunday qilib, balandlikni o'lchash moslamasi standart bosimni o'rnatishda 18000 fut o'qiganida, samolyot "Parvoz darajasi 180" da ekanligi aytiladi. Parvoz darajasida uchayotganda altimetr har doim standart bosimga o'rnatiladi (29.92.)ng yoki 1013.25hPa ).
Parvoz maydonchasida balandlikni o'lchash uchun aniq vosita bosimdir balandlik o'lchagich, bu an aneroid barometr o'rniga masofani (oyoq yoki metr) ko'rsatadigan old yuzi bilan atmosfera bosimi.
Aviatsiyada balandlikning bir necha turlari mavjud:

•