Yer osti suvlarining balansi va zaxirasi

Kamchiliqlari:
-tuproq’namlanishi yiliga bir marta erta bahorda utkaziladi ;
-relef, tuproq’sizot suvining sathi va yoki nlar sharoiti bo’yicha cheklanganlik mavjud ;
-suvdan etarlicha rasional foydalanilmaydi ;
-bahorgi oqimning yillar davomida o’zgarib turgani uchun sug’oriladigan maydonlar ham o’zgarib turadi ;
-liman maydoni bir xil namlanmaydi ;
-dambalar va inshootlarga alohida karov talab qilinadi, chunki ular yil davomida ko’p vaqt ishlamay turadi .
Limanlar bilan sug’orishda odatda namlanish chuqurligini faol qatlam chuqurligi yaqin bo’lishiga xarakat qilinadi (ya'ni 1,0...1,5 m.) . Bunda sug’orish normasini A.N. Kostyakov formulasi bilan hisoblash mumkin :


(1.18)
bu erda : A - tuproq’govakligi , %
N - tuproq’namlanish chuqurligi, m ( β- chegaraviy dala nam sigimi, govaklikka nisbatan, %(β 0 - xaqiqiy namlik , govaklikka nisbatan, % (limanda suv bostirishga qadar)
n - tuproq’turiga qarab qabul qilinadigan daraja ko’rsatkichi , ( n = 1,1...1,3 ).
Sug’orish normasi liman joylashgan zona iqlim sharoiti, yoki n turiga, tuproq’ning suv- fizikaviy xossalari, SSS va boshqa faktorlarga qarab 1500 ...4000 m3 ga bo’lishi mumkin. Mavjud liman q’ishloq’xo’jaligi ishlab chiqarishining talablariga qanchalik javob berishi bir necha ko’rsatkich bilan baholanadi. Shulardan eng muximi sug’oriladigan maydonning maxsuldorligi hisoblanadi :


(1.19)
bu erda:
Fm,.x. - chegara-dala nam sigimi 50 % dan kichik bo’lmagan
maydonning hosildorligi,
F sug..may. - NPU da bostirib sug’oriladigan maydon.

Limanlarning ulchamlari, oqimning katta -kichikligi, tuproq’va relef sharoitlariga bog’liq. Yaruslar uzunligi va eni q’ishloq’xo’jalik ishlarini mexanizasiyalashni kiyinlashtirmasligi kerak. Shuning uchun nishablik darajasi vaqtinchalik yoki (1:4 yoki 1:5 ) qilib bajariladi. Yarus eni 100...700 m, uzunligi esa 400...1000 m.gacha bo’lishi mumkin. Yarus eni (damba oraligi) quyidagicha aniqlanadi:

(1.20)
bu erda:
h n - pastki dambadagi suv qatlami, m
h v - yuqoridagi dambada suv qatlami, eng minimal kiymati
5...10 sm bo’lishi kerak.
Agar h v < 5 sm bo’lsa, bu maydon sug’orishdan chiqarib tashlanadi.
Dambaning balandligi 1 m dan oshmasligi kerak, ustki suv yuzasidan kamida 0,3 m baland qabul qilinadi. Dambaning ustki q’ismi kengligi 0,5 yoki 1,5 m bo’lishi tavsiya etiladi.
Limanlarda sug’orish davomiyligi yoki n turiga, tuproq’xossalariga, iqlim sharoitlariga qarab qabul qilinadi:
(1.21)
bu erda:
М _А.С - limanning sug’orish normasi, m
Курт - suvning tuproq’qa singish o’rtacha hisobiy koeffisienti, m/ sutka.
Yoki n turiga qarab bostirish davomiyligi 2 sutkadan 15 sutkagacha bo’lishi mumkin ,ya'ni :
ko’p yillik tabiiy utlok - 10...15 sutka
beda uchun - 6...10 sutka
donli yoki nlar - 2... 3 sutka
daraxtlar - 2...5 sutka.
Limanning sug’orish maydoni quyidagicha aniqlanadi:
(1.22)
bu erda:
F_н - limanli sug’orish maydoni , netto , ga.
W - bahorgi oqim xajmi , m3.
М br - sug’orish normasi , m 3/ ga
Sanitariya talablariga ko’ra limanlar axoli punktlaridan uzoqrokda bo’lishi kerak . SSS esa 3 m dan chuqur bo’lishi lozim. Dalalar chegarasi val dambalari trassalari buylab utkaziladi.
Limanlarda 1) valiklar To’suvchi, yo’naltiruvchi, buluvchi; 2) dambalar, 3) zax q’ochirish kanallari; 4) To’suvchi valiklardan utuvchi yo’llar; 5) tashlovchi inshootlar: aylantirib o’tkazuvchi va valikda joylashgan shlyuzlar; 6) suv o’tkazuvchi quvurlar kabi inshootlar quriladi.


Xulosa
Yer osti suvlari tarkibida erigan tuzlarning umumiy miqdoriga qarab quyidagilarga bo`linadi: chuchuk suvlar (erigan tuzlar 1 gG`l), sho`rroq suvlar (erigan tuzlar 1 gG`l dan 10 gG`l gacha), shur suvlar (10-50 gG`l) va namokob suvlar (erigan tuzlar miqdori 50 gG`l dan ko`p).
Ichimlik chuchuk suvlar rangsiz, tiniq, xidsiz, mazasi yoqimli va kishilar sog`ligi uchun zararli elementlardan (uran, ko`rg`oshin, margumush va x.k.) xamda kasallik tarqatuvchi bakteriyalardan xoli bo`lmog`i lozim. Ulardagi erigan tuzlar miqdori 1 gG`l oshmasligi, suvning sifati davlat standarti talablariga javob berishi kerak.
Suv tarkibidagi tuzlarning miqdori va turlari ximiyaviy analiz yordamida aniqlanadi. Bunda suvlarning ximiyaviy tarkibini hosil qiluvchi ionlar xamda kationlar aniqlanadi. Aniqlangan anion va kationlar miqdori milligramm litr (mgG`l) yoki milligramm ekvivalent litr (mg-ekvG`l) da ifodalanadi.
Suvlarda erigan kaltsiy va magniy tuzlar miqdori juda xam ko`p bo`lsa, bug` qozonlarida quyiqa to`planadi, sovun yaxshi ko`pirmaydi, sabzovotlar yaxshi pishmaydi va ular qattiq suv hisoblanadi. Agar 1l suvda 20,04 mg kaltsiy ioni yoki 12,16 mg magniy ioni bo`lsa, 1 mg-ekv. Qattiqlikka to`g`ri keladi. Suvlar qattiqligiga ko`ra quyidagilarga bo`linadi: yumshoq suv (qattiqligi 3 mg-ekv yoki 8,4o dan kam), o`rtacha qattiqlikdagi suv (3-6 mg-ekv yoki 8,4-16,8o), qattiq suv (6-9 mg-ekv yoki 16,8-25,2o ) va juda qattiq suv (9 mg-ekv yoki 25,2o dan ko`p).
Bug` qozonlari avtomobil radiatorlari va isitish sistemalarida faqat yumshoq suv ishlatilishi lozim. Mazasi yoqimli chuchuk suvlarning qattiqligi 7 mg-ekv dan oshmaydi. Qattiqligi 18 mg-ekv dan ko`p bo`lgan suvlar ichish uchun mutlaqo yaroqsiz hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:


1.Axmedov X.A. Zax q’ochirish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1975.
2.Axmedov X.A. Sug’orish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1977.
3.Kostyakov A.N. Osnov meliorasii. M., «Seldxozizdat», 1960.
4.Raximbaev F.M. Shukurlaev X.I. «Zax q’ochirish melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat»., 1996 .
5.Raximbaev F.M. Hamidov M.X. «Q’ishloq’ xo’jalik melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat», 1996 .