Yer osti suvlarining tarkibi va xossalari
Download 24.52 Kb.
|
YER OSTI SUVLARINING TARKIBI VA XOSSALARI
Yer osti suvlarining tarkibi va xossalari. R E J A : 1. Yer osti suvlarining paydo bo'lishi va sinflarga bo'linishi. 2. Yer osti suvlarining tarkibi va xossalari. 3. Yer osti suvlari dinamikasi asoslari. 4. Yer osti suvlarining asosiy turlari va ularning tavsifi. 5. Yer osti suvlari paydo bo'lishining kondensatsiya nazariyasi . Yer osti suvlarining paydo bulishi va sinflarga bulinishi Yer osti suvlarining paydo bulishi xakidagi tasavvurlarning rivojlanishi va ularning hosil bulishi bo'yicha genetik tavsifnomasi. Yer osti suvlarini yotish sharoiti, gidravlik belgilari va tog' jinslarining govakligi bo'yicha tasnifnomalari. Yer osti suvlarining tarkibi va xossalari Yer osti suvlarining fizik va boshqa xossalari (rangi, ta'mi, xidi, zichligi, tinikligi, elektr o'tkazuvchanligi, radioaktivligi va boshqalar). Yer osti suvlari kimyoviy va gaz tarkibining shakllanishi, erish, kation almashinuvi, gidratatsiya, degidratatsiya, buglanish, mikrobiologik va turli xil suvlarning aralashuvi jarayonlari. Yer osti suvlarini kimyoviy va gaz tarkibi. Yer osti suvlari tarkibidagi asosiy komponentlar. Dissotsiatsiyalangan birikmalar, kolloidlar, gazlar, mikrokomponentlar va organik birikmalar. Yer osti suvlari kimyoviy tarkibini aniqlash, ifodalash va tasvirlash usullari. Suvlarni umumiy minerallashganligi va kattikligi bo'yicha sinflarga bulinishi. Yer osti suvlarining bakteriologik tarkibi. Suvlarning sanitar xolati ko'rsatkichlari. Yer osti suvlarining ichimlik suv sifatida suv ta'minotida va sug'orish maqsadlari uchun baxolash. Yer osti suvlarining agressivligi turlari xamda ularning betonga nisbatan agressivligi ko'rsatkichlari. Yer osti suvlarining kimyoviy va gaz tarkibi bo'yicha sinflarga bulinishi. Yer osti suvlari dinamikasi asoslari Yer osti suvlari xarakatining asosiy turlari va konunlari. Fil`tratsiya va infiltratsiya. Suvlarning suvga tuyingan mintakadagi xarakati. Filtratsiyaning chizikli konuni (A.Darsi) va uning chegaralari. Turbulent xarakat va uning konuniyatlari. Shezi-Krasnopolskiy konuni. Yer osti suvlarining tezligi va yo'nalishini aniqlash. Suvli qatlamlarda suvning xarakati. Fil`tratsion oqimlarning turlari va ko'rsatkichlari.Fil`tratsion oqimlarning chegaralari va chegaraviy sharoitlari. Yer osti suvlari fil`tratsiyasini modelga solish usullari xakida tushunchalar. Suv yiguvchi inshootlar sarfini hisoblash. Debit va solishtirma debit. Tog' jinslarining gidrogeologik xususiyatlari va ularning aniqlash usullari. Yer osti suvlarining asosiy turlari va ularning tavsifi Tuproq va osma sizot suvlari. Ularni hosil bulishi, yotishi va tarkalishi. Osma sizot suvlarining yerlarni meliorativ xolatiga va inshootlarni qurish sharoitiga ta'siri. Osma sizot suvlaridan foydalanish. Sizot suvlari. Sizot suvlarining iqlim, yer yuzi va qatlamlararo bosimli suvlar bilan bog'liqligi. Sizot suvlarining ozukalanishi, tarkalishi va sarflanishi. Sizot suvlarining yuzasi. Gidroizogips xaritasi va uning tayinlanishi. Sizot suvlarini iqlim, gidrodinamik, kimyoviy tarkibi va sathi bo'yicha tabiiy mintakalar konuniyatiga buysinib tarkalishi. Mintakalar konuniyatiga mos kelmaydigan sizot suvlari. Sizot suvlarini yerlarni meliorativ xolatini belgilovchi omil sifatida urganish, gidromeliorativ tizimlar ekspluatatsiyasida va gidrotexnik inshootlar qurilishida, hisobga olish. Qatlamlararo suvlar. Shakllanishi, yotish va tarkalish sharoitlari. Artezian suvlari va xavzalari. Karst va yorik-tomir suvlari. Ularni hosil bulishi, tarkalishi, yotish sharoiti va tarkibi. Turli xil geomorfologik va iqlim sharoitida tarkalgan yer osti suvlari. Daryo vodiylari, chullar, yarim chul va saxrolar, tashilish konuslari, dengiz kirgoklari yer osti suvlari. Yer osti suvlari rejimi Yer osti suvlari rejimi va uning asosiy elementlari. Rejim hosil qiluvchi sharoitlar va omillar. Rejim hosil qiluvchi omillarga asoslangan rejim guruxlari va turlari. Tabiiy va buzilgan rejimlar guruxlari. Sug'oriladigan va zaxi kochiriladigan yerlarda tarkalgan sizot suvlarining rejimi xususiyatlari. Regional va maxsus rejim urganish shaxobchalari. Rejim kuzatuv shaxobchalarini joylashtirish maqsadlari, vazifalari. Kuzatish va o'lchash usullari. Yer osti suvlari balansi Yer osti suvlari balansining asosiy tarkibiy qismlari. Balans turlari: suv va tuz balansi. Sug'oriladigan yerlarda tarkalgan sizot suvlarining tuz balansi, vazifasi va aniqlash usullari. Melioratsiya kilinayotgan yerlarning suv va tuz rejimini bashorat qilish, bashorat o'tkazish usullari. Yer osti suvlari zaxiralari va resurslari Yer osti suvlari zaxiralari va resurslarining sinflari. Tabiiy va sun'iy zaxiralar va resurslar. Yer osti suvlarining ekspluatatsion zaxiralari va resurslari. Ekspluatatsion zaxiralarning toifalari. Yer osti suvlari zaxiralarini baxolash va uning axamiyati. Yer osti suvlarini muxofaza qilish Yer osti suvlari o'ziga xos foydali kazilma konlari. Suv resurslarini muxofaza qilish xakidagi konun va qarorlar. Yer osti suvlarini ifloslanishdan va kamayib ketishdan muxofaza qilish. Ifloslanish turlari va ularni baxolash. Suv yiguvchi inshootlar atrofida yaratilgan sanitar mintakalar. Suvlarni muxofaza qilish tadbirlari. Yerning shakli va ulchamlari tugrisida xozirgi davrdagi ilmiy tasavvurlar birdaniga paydo bulgan emas. Kadimgi xindlar yerni fil ustida joylashgan tekislik kurinishida tasavvur kilganlar. Yunonlar esa yerni dengiz bilan uralgan dumalok baland toglik kurinishida tasavvur kilishgan va bu toglikni kattik tuntarilgan osmonga tiralib turadi deb xisoblaganlar. Yer, shar shakliga ega degan xulosani birinchi bulib kadimgi yunon olimi Pifagor (eramizgacha bulgan 580-500-yillar) aytib utgan. Aristotel esa eramizdan oldingi IV asrda bu xulosani ilmiy asosda isbot kilib berdi. Kadimgi yunon olimi Eratosfen Kirenskiy esa (eramizgacha II- asr) birinchi bulib bir muncha aniklikda yer sharining radiusini anikladi. XVII-XVIII asr (1643-1727) oraligida angliyalik olim Isaak N`yuton yerning anik shar shaklida emas ekanligini isbot kildi. N`yutonning xisoblari buyicha yerning uz uki atrofida aylanishi okibatida, uning ekvatorida rivojlanadigan markazdan kochirma kuchning ogirlik kuchidan kattaligi xisobiga, yer kutbda sikilgan ellipsoid shaklini egallaydi. I.B.Listing (1873 yil) yerning shaklini geoid deb atashni taklif kildi. Geoidning yuzasi Dunyo okeanining mutlok tinch xolatdagi yuzasi bilan mos tushadi. Materiklarda esa bu yuza fikran utkazilgan kanal, daryo yuzalari buylab tutashtiriladi. Keyinchalik yerning shakli va kattaligi kator olimlar tomonidan aniklandi. Ayniksa ishonarli ma'lumotlar F.N.Krasovskiy va A.A.Izotovlar tomonidan olingan. Ularning xisobiga kura yer shakli uch ukli ellipsoid aylanasiga yakin va uning kichik (kutbiy) uki aylanish uki xisoblanadi. Yerning ekvatorial radiusi 6378,2 km kutbiy radiusi esa 6356,9 km. Yerning yuzasi 510 100 934 km2 ga teng. Kursatib utilgan ma'lumotlarga kura Yer planetasining shakli geoid va uch ukli ellipsoid aylanasiga ega emasligi, uning asl shaklini aniklash olimlar oldidagi muammo ekanligini kursatadi. Kishilarning amaliy faoliyati uchun yer sharining tuzilishi 14000 metr chukurlikgacha urganilgan. Xozirgi vaktda tog kazilmalari (shaxtalar) ning chukurligi 3,5-4,0 kilometrni tashkil kiladi (Xindiston va Janubiy Afrika konlari). Dunyodagi eng chukur burg kudugi Kola yarim orolida joylashgan va uning chukurligi 14,0 kilometrdan ortib ketgan. Ayrim yakka burgulash kuduklarining chukurligi 8,0-9,5 kilometrga yetgan. Kuduklarning urtacha chukurligi 4-5 kilometrdan oshmaydi, yoki yer radiusidan 1000 marotaba kichikdir. Yerning kolgan (katta) chukurliklardagi tuzilishi va tarkibi esa bilvosita usullar-seysmologik, gravimetrik astronomik, geodezik va geofizik usullar yordamida urganilgan. Geofizik ma'lumotlarga kura Yer shari bir necha kontsentrik kobiklarga bulinadi. Yer pustini bevosita urganilishi mumkin bulgan turt tashki geosferaga bulish mumkin (atmosfera, gidrosfera, biosfera va litosferalar) xamda seysmik tulkinlar tarkalish tezligining keskin uzgarishiga karab kator ichki sferalarga bulinadi (1-rasm). Litosfera kalinligi va tarkibi jixatidan turli-tuman bulgan Yerning ichki sferasidir. Yer pusti pastdan mantiya bilan yukoridan atmosfera,gidrosfera va biosferalar bilan chegaralangan. Uning kalinligi pasttekisliklarda (Rus pasttekisligi) 35-40 kilometrni kadimgi tog tizimlari xududlarida) 50-65 kilometrni, yosh tog tizmalarida (Garbiy Al`p,Pomir,Tyan`-Shan`) esa 80 kilometrni tashkil kiladi. Toglik tizmalarda yer pusti ildiz xosil kilganday bulib yer pustlogiga chukur botganga (chukib turganga) uxshab kurinadi. Atlantika okeanining ostida yer pustining kalinligi 10-15 kilometr. Tinch okeanining markaziy kismida 4-6 kilometr (1- jadval). Yer pusti, yer yuzasidan chukindi tog jinslari (gillar, kumlar, kumtoshlar, shagallar, gipslar, oxaktoshlar) dan tashkil topgan va kalinligi 15 kilometrgacha bulishi mumkin. Kadimiy chukindi jins katlamlari yer ka'ridagi yukori xarorat va bosim ta'sirida metamorfik tog jinslarini (gneys,slanets, marmarlar) xosil kiladi. Bu jinslarni ayrim vaktlarda mustakil metamorfik katlamga kiritiladi. Pastda (suyuk) suyulgan silikat maxsulot - magmaning sovushidan xosil bulgan magmatik tog jinslari joylashadi. Yer pustining yukori kismida magmatik jinslardan ularning yengil (nordon) turlari "granit" katlamini xosil kiluvchi jinslar joylashadi. Chukindi va granit katlamlarining tarkibida kislorod (0) kremniy (Si) va allyuminiy (Al) elementlari keng tarkalganligi uchun ularni (sial) nomi bilan birlashtiriladi. Chukindi va granit katlamlarining umumiy kalinligi pasttekisliklarda 15-20 kilometr-kadimgi toglar ostida 15-25 kilometr ulkan yosh tog tizmalari ostida 50 kilometr, okeanlarning ostida granit katlamlari bulmaydi. Granit katlami tagida xususiyati jixatidan bazal`tga yakin bulgan tog jinslari yotadi. Bunday tog jinslaridan tashkil topgan jins kavatini shartli ravishda "bazal`t" katlami nomi bilan atalgan. Bazal`t katlamini tashkil kilgan jinslar, magmaning sovushidan va ularning ustida joylashgan chukindi jinslarning metamorfizatsiyaga uchrashidan xosil bulgan. Granitlar degranitizatsiya jarayonida yukori xarorat va bosim ta'sirida tarkibidagi kremniyli kislota va ishkorlarini yukotadi va bazal`tlarga aylanishi mumkin. Bazal`t kavatining kalinligi tekisliklarda (platformalarda) 20-25 kilometrni, yosh tog tizmalarida 15-20 kilometrni tashkil kiladi. Yer pustidan 2900 kilometr chukurlikgacha mantiya kavati joylashadi. Bu kavat tuzilishi, tarkibi, xususiyati va boshka belgilariga karab uch katlamga bulinadi: V katlami 200-400 kilometr, S katlami 700-900 kilometr va D katlami 2900 kilometrgacha chukurlikni tashkil etadi. Seysmik ma'lumotlarga kura kavatlarni tashkil kilgan jismlar ayrim lokal joylardan tashkari asosan kattik xolatda buladi. Yer ma'lum mikdordagi issiklikni ishlab chikaradi. Ichki issiklik energiyasining asosiy manbai bulib radioaktiv elementlarning parchalanishi xisoblanadi. Radioaktiv elementlar uz-uzidan parchalanib, uzidan ma'lum mikdordagi issiklik energiyasini ajratib chikaradi va yer pusti jinslarida va mantiyasida energiya tuplanib boradi. Radioaktiv elementlar yer pustida juda oz mikdorda tarkalgan bulishiga karamay, planetamiz paydo bulgan (5 mlrd.yil) vaktdan buyon xosil bulgan issiklik mikdori, yerning ichki katlamlarini kizdirishdan tashkari, uning yuzasiga xam issiklik tarkatishga yetarlidir. Yer ichkarisida xosil bulib xarakat kiladigan issiklikdan tashkari tashki Kuyosh radiatsiyasidan xosil buladigan issiklik xam mavjuddir. Bir sekund davomida Yer yuzasi Kuyoshdan issiklikga aylanadigan 1,8.1024 erg. nurlanish energiyasini kabul kiladi. Bu issiklikning 45 foyizini Yer yuzasidan atmosferaga tarkatadi. Yerni Kuyoshdan kabul kilib oladigan issikligi notekis taksimlanadi. Kuzatuvlar shuni kursatadiki, Antarktida va Shimoliy kutbda 1 sm 2 yuzaga ekvatordagiga nisbatan uch barobar kup issiklik yutiladi. Lekin yutilgan issiklik bu xududning kup kismida xavoning tinikligi va xavo katlamining siyrak bulganligi sababli atmosferaga tarkalib ketadi. Yer yuzasining turli nuktalarida issiklik mikdorining notekis kabul kilinishi, Yer aylanish ukining ekliptika yuzasiga nisbatan kiya joylashganligi bilan xam boglik. Yer yuzasidan issiklikning tarkalishi va yuzasi bilan yutilishi ma'lum darajada kuruklik va suvlarning notekis taksimlanishiga, yer yuzasining rel`efiga, usimliklarga, xavo va okeandagi okimlarga boglik. Lekin Yer landshaftining turli-tumanligiga karamay, uning yuzasida bir xil urtacha yillik yoki urtacha oylik xaroratga xos bulgan xududlarni ajratish mumkin. Xarorat fakat shimoldan janubga tomon uzgaribgina kolmay, chukurlik buyicha xam uzgarib turadi. Xaroratning Yer yuzasidagi uzgarish amplitudasi ayrim tumanlarda 90-100 0S ga (Urta Osiyo chullarida) yetadi. Yer yuzidan chukurlashib borilgan sari xaroratning (kunlik, yillik, kup yillik) uzgarishi kamayib boradi va yer yuzidan ma'lum bir chukurlikda uzgarmay kuyadi. Xarorat doimiy bulgan va Kuyosh issikligining ta'siri bulmay kolgan bu chukurlik mintakasini yillik xarorat doimiy bulgan mintaka deyiladi. Bu mintakadagi xarorat Yer yuzasidagi urtacha yillik xaroratga teng buladi. Kuyosh energiyasining ta'siri ostida bulgan bu mintakani geliotermik mintaka deb yuritiladi. Xarorat doimiy bulgan mintakaning chukurligi ekvatorda 1-2 metr, mu'tadil iklimli kengliklarda 20-30 metr, kutbda 100 metr va undan ortik chukurliklarda joylashadi. Doimiy xarorat mintakasidan ichkariga karab chukurlik ortib borishi bilan tog jinslarining xarorati Yerning ichki issikligi ta'sirida konuniy ravishda ortib boradi. Ichki issiklikning xarorati doimiy bulgan mintakadan yukorida joylashgan kismiga ta'siri Yer yuzasi tomon kamayib boradi. Xaroratning chukurlik ortishi bilan kutarilishini baxolash uchun geotermik gradient va geotermik boskich tushunchalari kiritilgan. Geotermik gradient deb, xarorati doimiy mintakadan chukurlikning 100 metr ortishiga tugri keladigan xaroratning uzgarish mikdoriga aytiladi. Geotermik boskich esa doimiy xarorat mintakasidan pastdagi xaroratning 10S ortishiga tugri keladigan, chukurlikni (metrdagi) kursatadi. Bu ikki kursatkich tog jinslarining issiklik utkazuvchanligi, tog jinslarida sodir buladigan geokimyoviy reaktsiyalarning tabiatiga, kaynok suv va buglarning mavjudligiga, tog jinslarining yotish xolatiga va radiofaol elementlarning kontsentratsiyasiga boglik ravishda doimo konuniyatsiz uzgarishlarga uchrab turadi. Urtacha geotermik gradient 100 metrga 30, boskich esa 33 metr deb kabul kilingan. V.A.Magnitskiyning xisoblariga kura, 15-20 kilometr chukurlikgacha geotermik boskich urtacha 33 metrni tashkil kiladi. Bu chukurlikdan pastda xaroratning uzgarishi keskin kamayib ketadi va 100 kilometr chukurlikda xarorat 13000, 400 kilometr chukurlikda 17000, 2900 kilometr chukurlikda 35000, 5000 kilometr chukurlikda esa 50000 ni tashkil kiladi. Yer landshafti - yer manzarasining bir xilligi bilan ajralib turadigan va ma'lum chegaralarga ega bulgan xudud. Yer yuzasi rel`efi -yer yuzasining xar bir anik maydon va butun Yer sharining barcha shakllari yigindisi. Yer osti suvlari paydo bulishining kondensatsiya nazariyasi - kondensatsiya nazariyasi 1877 yilda nemis injeneri O.Fol`ger tomonidan ilgari surilgan bulib, bu nazariyaga kura yer osti suvlari yer yuzasidan ma'lum chukurlikdagi tuprokda atmosfera suvi buglarining kuyuklashishi tufayli xosil buladi. Yer osti suvlari paydo bulishining infil`tratsiya nazariyasi - infil`tratsiya nazariyasi kadimgi vaktlarda paydo bulgan. U rimlik Mark Virtruviy Polliyaning "De Arxitektura" asarida xam aytib utilgan. Bu nazariya 1717 yilda frantsuz fizigi Mariottning asarlarida nazariya sifatida batafsil shakllangan. Mariott nazariyasining asosiy mazmuni kuidagicha: yer osti suvlari atmosfera yoginlaridan, tog jinslarini nixoyatda mayda kanallari orkali yerga singib tuplanishidan xosil buladi, xamda bu xodisa tekisliklarda emas, balki toglik joylarda va ayniksa jinslarda juda kup yoriklar mavjud bulganda sodir buladi. Suv chukurlikka singib va yuzaga okib chikib buloklar paydo bulishiga olib keladi. A.F.Lebedev taklif kilgan tog jinslaridagi suv turlarining xar xil toifalari uzgarishsiz koladi. Bu nazariya keyinchalik bir kator tadkikotchilar e'tiroziga duch keldi. Masalan, rus agrofizigi A.F.Lebedev nixoyatda sinchkovlik bilan utkazgan tajribalari natijasida Fol`ger nazariyasi uydirma xulosa ekanini fosh kildi. U atmosferaning tuprokdagi suv buglari kondensatsiyasi bugsimon namning xarorati yukorirok bulgan joydan pastrok xaroratli suv buglari zarrachalarining tuprok yoki tog jinsi zarrachalari bilan molekulyar tortishish kuchining govak bosimlari pastrok joyga kuchishi okibatida sodir bulishini anikladi. Bu xodisa butun yil davomida sodir bulishi mumkin. Yer osti suvlari shakllanishining sedimentatsion nazariyasi -yer osti suvlarining kelib chikishini chukindi tuplanish jarayonida balchik suvlarining kumilishi va keyinchalik diagenez xamda katagenez boskichida ularning kayta uzgarishi bilan izoxlovchi nazariya. Bu yul bilan artezian xavzalaridagi chukur yer osti suvlari asosiy massasining xosil bulishi aniklangan. Yer osti suvlari shakllanishining yuvenil (magmatogenez) nazariyasi-yer osti suvlarining magmadan ajralib chikkan suv buglari yoki kislorod va vodoroddan xosil buladi deb tushuntiruvchi nazariya. Yer osti chuchuk suv linzalari-yer osti chuchuk suvlarining uzidan pastdagi shur suvlar ustida linzasimon joylashishi (tuplanishi). Shur suvlarning zichligi katta bulganligi sababli ular chuchuk suvlar uchun suv tusik vazifasini bajaradi. Xarakatlanuvchi (suzib yuradigan) chuchuk suv linzalari odatda dengiz kumlarida va dengiz kuchirgan kumlar orasida yotadi. Yer osti suvlari artezian xavzasi -sinekliza yoki sinklinal strukturalarda mavjud suvli tabakalar majmuasi. Yer osti suvlarining p`ezometrik (bosim) satxi -bosimli suvlar ochilganda p`ezometrik burgi kuduklarda aniklanadigan suv satxi. Yorik suvlari - yorikli otkindi va chukindi (kumtosh, kvartsit, oxaktosh tuf va sh.k.) koyali tosh jinslarida xarakatlanuvchi yer osti suvlari. Download 24.52 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling