Yevropa davlatlari haqida Yevropa davlatlari yer maydoni Yevropa haqida siz bilmagan 40ta fakt
Download 158.5 Kb.
|
Yevropa davlatlar
|
Mavzu: Yevropa davlatlar Reja: Yevropa davlatlari haqida Yevropa davlatlari yer maydoni Yevropa haqida siz bilmagan 40ta fakt Sharqiy Yevropa davlatlari Yevropa, Yer sharining shimoliy yarimshari va qisman sharqiy yarimsharida joylashgan qitʼadir. Shimolda Shimoliy Muz okeani, gʻarbda Atlantika okeani, sharqda Osiyo va janubda Oʻrta dengizi bilan chegaradosh. Yevrosiyo materigining gʻarbiy qismini oʻz ichiga oladi Yevropaning maydoni 10,1 million km2, shundan 730 ming km2 ni orollar tashkil etadi. Yevropaning materikdagi chekka nuqtalari: shimolda Nordkin burni, janubda Marroki burni, gʻarbda Roka burni, sharqda Qutbiy Ural togʻining sharqiy etagi. Yevropa hududining 25%ini yarim orollar tashkil etadi, ularning eng yiriklari Kola, Skandinaviya, Yutlandiya, Bretan, Pirenei, Apennin, Bolqon, Qrim yarim orollari hisoblanadi. Yevropaga qarashli orol va arxipelaglardan eng yiriklari Yangi Yer, Frans-Iosif Yeri, Shpitsbergen, Britaniya, Islandiya, Irlandiya, Korsika, Sardiniya, Sitsiliya va Kritdir. Yevropa qirgʻoq chizigʻining umumiy uzunligi 38 ming km. Qirgʻoqlari kuchli yemirilgan, dengiz va qoʻltiqlar quruqlik ichkarisiga kirib borgan. Tabiati
Geologik tuzilishi Europe satellite globe.jpg Yevropa hududi geologik tuzilishi jihatidan toʻrt qismga boʻlinadi: Sharqiy Yevropa platformasi; Kaledon burmalanishi tuzilmalari; Gersin burmalanishi tuzilmalari (Angliya janubi, Fransiya, Ispaniyaning bir qismi, Polsha va Chexiya massivi) va Janubiy Yevropadagi Alp burmalanishi tuzilmalari. Sharqiy Yevropa platformasini kembriygacha paydo boʻlgan kristalli burmalangan fundament tashkil qiladi. Bu fundament Boltiq qalqoni (Finlyandiya, Shvesiya, Norvegiya janubi, Kareliya, Kola yarim oroli), Ukraina qalqoni (Dneprning oʻng sohili, Azov buyi, Voronej tepaliklari) va Timan kryajida er yuzasiga chiqqan, boshqa joylarda chuqur joylashgan boʻlib, paleozoy, mezozoy va kaynozoy yotqiziqlari bilan krplangan. Kaspiy boʻyi (8—10 km), Dnepr-Donesk (4—5 km), Moskva (2—3 km), Polsha-Litva va Pechora botiqlarini juda qalin togʻ jinslari qatlami qoplab yotadi[1]. Silur davrining oxirida hosil boʻlgan kaledon burmalanishi strukturalari (Skandinaviya, Buyuk Britaniya va Irlandiya togʻlari) kembriygacha hosil bulgan kristalli slaneslar, kembriy, ordovik va silur davrlariga mansub choʻkindi va vulqon jinslaridan tarkib topgan. Gersin burmalanishi strukturalari paleozoy erasining oxirida hosil boʻlib, kembriydan oldingi va paleozoy erasida vujudga kelgan choʻkindi, vulqon va otqindi jinslardan iborat. Unga Angliya janubi, Ispaniyaning gʻarbi, Portugaliya, Bretan yarim oroli, Markaziy Fransiya massivi, Vogeza, Shvarsvald, Ardenna, Slanesli Reyn, Gars togʻlari, Ural va Novaya Zemlyadagi burmalangan yotqiziqlar kiradi. Alp burmalanishi strukturalari tokembriy, paleozoy, mezozoy, kaynozoy eralariga mansub choʻkindi va otqindi jinslardan tarkib topgan. Ularga Qrim, Stara-Planina, Karpat, Alp, Apennin, Korsika, Sardiniya, Pireney, Iberiya va Bet togʻlari kiradi. Neogen boshida koʻtarilgan togʻ tizmalari etagida Akvitaniya, Shveysariya-Bavariya, Karpat oldi va Kavkaz oldi botiqlari, Vena, Vengriya botiqlari kabi toglararo botiqlar paydo boʻlgan hamda ular neogen-toʻrtlamchi davrlar yotqiziqlari bilan toʻlgan. Neogen yotkiziqdari mavjud Qora va Oʻrta dengizlar botiklari kaynozoy erasida hosil boʻlgan. Neogenda chuqur siniklar paydo boʻlishi bilan Karpat togʻlarida, Reyn daryosi buyida va b. joylarda vulqonlar otilgan. Keyingi davrda vulqon otilishi Italiyada (Vezuviy, Etna va boshqalar) davom etmoqda. Togʻ tizmalarining koʻtarilishi va pastliklarning choʻkishi Yer poʻstining eng yangi harakatlaridan dalolat beradi. Foydali qazilmalari Yevropada neft va gaz konlari paleozoy va mezozoy yotkiziqlari orasidan Alp togʻlari etagi va tog oraligʻidagi bukilmalarda (Ruminiya, Vengriya, Bolgariya, Italiya va boshqalari) neft neogen yotkiziqlari orasidan topilgan. Toshkoʻmir va qoʻngʻir koʻmirning katta konlari (Don, Lvov-Volin, Moskva yoni, Pechora havzalari, Polsha, GFR, Belgiya, Buyuk Britaniya) bor. Temir va marganes rudalari, boksit, rangli metallardan mis, nikel, kobalt, qoʻrgʻoshin, kumush konlari asosan gersinid mintakasida mavjud, kaliy va tosh tuzlari Ukraina, Belarus, Kaspiy boʻyi va Ural oldida hamda perm yotkiziklari orasida uchraydi. Apatit-nefelin rudalarining yirik konlari Kola yarim orolida, katta tuz konlari Daniya, GFR va Polsha hududlarida topilgan. Iqlimi
Ichki suvlari
Yirik daryolari Sharqiy Yevropa tekisliklarida joylashgan. Volga daryosi uzunligi (3530 km), havzasining maydoni (1360 ming km2) va oʻrtacha yillik suv sarfi (8000 m/ sek) boʻyicha 1-oʻrinda. Boshqa daryolari: Ural, Dnepr, Don, Pechora, Dnestr, Shimoliy Dvina. Gʻarbiy Yevropadagi eng katta daryolar: Dunay (uzunligi 2850 km, havzasining maydoni 817 ming km2), Reyn, Elba, Visla, Luara, Taxo, Odra. Daryolar Sharqiy Yevropa tekisliklarida kordan, qisman yomgʻirdan, Oʻrta Yevropa tekisliklarida, asosan, yomgʻirdan, Alp togʻlarida kor, yomgʻir, qisman muzliklarning erishidan, Oʻrta dengiz boʻyidagi karst relefli rayonlarda grunt suvlaridan toʻyinadi. Yevropa daryolariga oqimni tartibga solib turuvchi koʻplab suv omborlari va boshqa suv inshootlari qurilgan, ularning koʻpchiligi oʻzaro va koʻllar bilan kanallar orqali bogʻlangan, natijada ularning transport ahamiyati ortgan. Koʻllar
Muzliklari
Oʻsimliklari Floristik tarkibiga koʻra Yevropa oʻsimliklari Golarktika oblastita kiradi. Yevropa florasida Osiyo, Afrika va Shimoliy Amerika oʻsimliklariga xos oila, turkum va turlar koʻp, endemiklar esa kam. Yevropada quyidagi oʻsimlik tiplari mavjud: tundra, boreal yoki tayga, dasht, choʻl, subtropik oʻsimliklari. Oʻrmon oʻsimliklari eng katta maydonni egallagan, tundra va choʻl oʻsimliklari u qadar koʻp emas. Yevropa hududida tabiiy landshaftlar deyarli qolmagan, ular oʻrnini oʻzgartirilgan madaniy landshaftlar egallagan. Tundra va togʻlarning landshafti va faunasi kam oʻzgargan. Oʻrta va Janubiy Yevropada keng bargli oʻrmonlar koʻplab qirqib yuborilgan. Tundrada yoʻsin va lishaynik, oʻt, butalar, janubida daraxtlar oʻsadi. Tayga oʻsimliklari keng maydonda tarqalgan, janubiy chegarasi 57— 58°C sh. k.dan oʻtadi. Tayga zonasida igna bargli oʻrmonlar, oʻtloqlar, botqoqliklar bor. Keng bargli va igna bargli aralash oʻrmonlar taygadan janubda joylashgan va Skandinaviya janubdan Uralgacha choʻzilgan.. Togʻ oraligʻidagi tekisliklar (Chexiya tekisligi, Oʻrta Du-nay tekisligi)da oʻtloqli dashtlar bor. Togʻ yon bagʻrilari (pastdan yuqoriga) keng bargli, igna bargli, subalp butazorlari, alp oʻtloqlari bilan qoplangan. Oʻtloqlardan yaylov sifatida foydalaniladi. Keng bargli oʻrmonlardan janubda oʻrmonli dasht va dasht zonasi boʻlib, bu yerlar asosiy dehqonchilik rayoni. Tabiiy oʻsimliklar faqat qoʻriqxonalardagina yaxshi saqlanib qolgan. Chala choʻl va choʻl zonalaridan qoʻy boqiladigan yaylov sifatida foydalaniladi. Yevropaning subtropik rayonlaridagi tekislik va togʻ etaklarida doim yashil kserofil oʻrmon va butazorlar bor. Oʻrta dengiz atrofidagi oʻrmonlar kesilib, oʻrni ekinzor, tokzor va sitrus oʻsimliklar plantatsiyalariga aylantirilgan. Geografik tadqiqotlar tarixi Yevropa qitʼasining ayrim qismlarini kashf etishni kritliklar boshlab berishgan. Ular mil. av. 16-asrdan oldinroq Kiklada arxipelagini egalladilar. Peloponnes yarim orolda yashovchi axeylar mil. av. 15–13-asrlarda Pind va Olimp togʻlarini, Xalqidiya yarim oroli, Shimoliy Sporada, Lemnos va Ioni orollarini kashf qildilar. Mil. av. 9-asrda finikiyalik dengizchilar Apennin yarim oroli, Malta, Sitsiliya, Sardiniya, Balear orollari, Pirenei yarim oroli sohillariga suzib boradilar. Mil. av. 1-ming yillik oʻrtalariga kelganda yunonlar Janubiy Yevropa sohillarini kashf etib boʻldilar. Mil. av. 320-yilgacha yunonistonlik Pifey Yevropaning gʻarbiy sohillarini Biskay qoʻltigʻidan Shimoliy dengizgacha oʻrgandi. Mil. av. 4-asrgacha yunonlar Bolqon va Apennin togʻlari orqali oʻtib, Sharqiy Alp togʻlarigacha borganlar. Mil. av. 58—51 yillarda Yuliy Tsezar legionlari Fransiyaning koʻp daryolari va Buyuk Britaniyaning Temza daryosigacha boʻlgan joylarni oʻrgandilar. Mil. av. 35 — mil. 9-yilda Oktavian Avgust sarkardalari Markaziy Yevropaga bostirib kirib, Reyn, Dunay vodiylari, Friz orollari bilan tanishdilar. 43—84 yillarda rimliklar Uels yarim oroli, Men va Anglsi orollari, Pennin togʻlarigacha bordilar. 8-asrda irlandlar Farer orollari va Islandiyaga birinchi boʻlib bordilar. 9-asrda bu orollarni normannlar egalladilar. Ular Skandinaviya va Kola yarim orollarini shimoldan aylanib, Oq dengizgacha yetib bordilar. Boltiq dengizining Botnik, Riga, Fin qoʻltiqlarida suzib, barcha yirik orollarni, Neman va Daugava daryolari etaklarini kashf etdilar. 8—9-asrlarda arablar butun Janubiy Yevropa, 711—718 yillarda oʻzlari bosib olgan Pirenei yarim oroli bilan janubi-sharq va sharqda Emba va Yoyiq (Ural) daryolari hamda Volga boʻyining unga Kama daryosi quyilishigacha boʻlgan joylarini oʻrgandilar. Sharqiy Yevropaning qolgan hamma rayonlari va butun Shimoliy Yevropani Boltiq, dengizi qoʻltiqlari va Oq dengizdan Uralgacha ruslar tadqiq qildi. 15—16-asrlarda rus dengizchi sayyohdari Shimoliy Yevropaning butun qirgʻoqlari boʻylab suzib, Kanin yarim oroli, Kolguev, Vaygach, Novaya Zemlya va Shpitsbergen orollarini oʻrgandilar. 16-asr 2-yarmida rus er oʻlchovchilari Sharqiy Yevropadagi daryo, yirik koʻllar, orol hamda yarim orollarni tadqiq qilib, xaritaga tushirdilar. 18-asrda rus sayyohlari Ural togʻlari, Yalpi Sirt, Kaspiy boʻyi pasttekisligi, Kumamanich botigʻi, Valday kirlari va boshqa joylarni oʻrgandilar. Janubiy Yevropa dengizlari sohili va Atlantika okeani sohilini 13—15-asrlarda, asosan Italiya dengizchilari batafsil tadqiq kilib xaritaga tushirdilar. 18-asr oxirlarida fransuz, italyan, polyak va boshqa olimlar Apennin, Alp, Karpat, Pireney, Dinara togʻlari, Markaziy Fransiya massivini oʻrganishni davom ettirdilar. 19-asrda geolog va geograflar Alp va Fennoskandiya togʻlarining tuzilishini, Buyuk Britaniya orolning relef xususiyatlarini aniqladilar[2]. Aholisi
Etnik tarkibi
Sharqiy Yevropa tekisligi Yevrosiyoda eng yirik tabiiy-geografik o‘lkalardan biri bo‘lib, uning maydoni qariyb 4 mln kv. km ga teng. Bu tekislik Yevropaning sharqiy qismida joylashgan. Sharqiy Yevropa tekisligi turli kengliklarda joylashgan bo‘lib, shimolda tabiat komplekslari tundradan boshlanib, janubi-sharqda mo‘'tadil mintaqaning cho‘l tabiatigacha davom etadi. Tabiiy sharoiti. Sharqiy Yevropa tekislik o‘lkasi geologik jihatdan Yer po‘stining eng qadimgi, nisbatan barqaror bo‘lgan Sharqiy Yevropa platformasida tashkil topgan. Platformaning yuza qismi hozirgi davr dengiz va kontinental yotqiziqlari bilan qoplangan. Sharqiy Yevropa tekisligi xilma-xil boyliklarga ega. Krivoy-Rogdagi temir koni, Kursk magnit anomaliyasi, Pechora va Donetsk havzalaridagi toshko‘mir konlari, Volga-Ural rayoni va Pechora havzalaridagi neft konlari, Boltiqbo‘yidagi yonuvchi slanets konlari bunga yaqqol misoldir. Bu o‘lkada balandliklar, kryaj lar, tekisliklar va pasttekisliklar keng tarqalgan.Masalan, Valday, O‘rta Rossiya, Volgabo‘yi qirlari, Donetsk, Timan kryajlari, Pechora, Dneprbo‘yi tekisliklari, Kaspiybo‘yi pasttekisligi kabi relyef shakllari mavjud. Ular o‘lka tabiatining xilma-xil bo‘lishiga ta'sir etadi. Sharqiy Yevropa iqlimining shakllanishida Atlantika okeanidan esadigan iliq va nam havo massalari hamda Arktika sovuq havo massalarining ta'siri kuchli. Shimoldan janubga va g‘arbdan sharqqa borgan sari iqlimning kontinentalligi orta boradi. Tekislikning g‘arbida qish yumshoq (-6°, -8°C), sharqida sovuq (-10°,-20°N). Yoz oylari ko‘pchilik joylarda salqin (+18°,+22°C). O‘lkaning janubi-sharqiy qismida davomli jazirama issiq (+25°,+29°C) bo‘ladi. Yog‘inlarning yillik miqdori g‘arbdan sharq tomonga kamayib (800-600 mm) boradi. Eng kam yog‘ingarchilik (200 mm) Kaspiybo‘yi pasttekisligida kuzatilgan. Sharqiy Yevropa tekisligi daryolarga juda boy. Tekislikning shimolga qarab oqadigan daryolari Pechora, Mezin, Shimoliy Dvina, G‘arbiy Dvina sersuv daryolar hisoblanadi. Janubga qarab oqadigan eng yirik daryolar Volga, Dnepr va Ural daryolaridir. Sharqiy Yevropa tekisligida ko‘llar ko‘p, ayniqsa, ular tekislikning shimoli-g‘arbida keng tarqalgan. Kareliya va Finlyandiyani «Ko‘llar mamlakati» deb atalishida haqiqat bor. Bunga sabab yer yuzasining tuzilishi va iqlim sharoitining qulayligidir. Ladoga, Onega ko‘llari, Kaspiybo‘yi pasttekisligidagi Elton, Bosqunchoq ko‘llari asosiy ko‘llardan hisoblanadi. Volga, Kama, Don va Dnepr daryolarida suv omborlari barpo etilgan. Sharqiy Yevropa tekisligida kenglik zonalligi yaqqol ifodalangan. Bu o‘lkada shimoldan janubga tomon quyidagi tabiat zonalari birma-bir almashinib keladi: tundra, o‘rmon-tundra, tayga, aralash o‘rmonlar, keng bargli o‘rmonlar, o‘rmon-dasht, dasht, chalacho‘l va cho‘llar. Har bir tabiat zonasi o‘ziga xos tabiat komponentlari bilan farqlanadi. Sharqiy Yevropa mamlakatlari ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy yaxlitlik sifatida XX asrning 90-yillarida ajralib chiqa boshladi. Bu sobiq SSSR va sotsialistik tuzumning parchalanishi, mustaqil davlatlarning tashkil topishi bilan bog'liq. Mintaqa 7 ta davlatni qamrab oladi (jadval). Sharqiy Yevropaning iqtisodiy-geografik joylashuvi quyidagi xususiyatlar bilan ajralib turadi: G'arbda yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar bilan, sharq va janubi-sharqda esa Rossiya va Janubi-Sharqiy Yevropa mamlakatlari bilan chegaradosh - Sharqiy Yevropa uchun potentsial bozorlar; Meridional va kenglik yo'nalishlarining trans-evropa transport yo'nalishlari hududi orqali o'tish. Ulardan birinchisi Skandinaviya mamlakatlari va Finlyandiyani Dunay havzasi mamlakatlari va Janubiy Yevropa bilan bogʻlaydi, ikkinchisi esa materikning sharqiy va gʻarbiy qismini bogʻlaydi; Transport va savdo aloqalari uchun bevosita foyda keltiradigan Boltiq dengiziga chiqish; XX asrning 80-yillarining ikkinchi yarmi. bu mamlakatlar tarixiga tub ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar davri sifatida kirdi. Polsha, Vengriya, Chexoslovakiya, SSSRda Ikkinchi jahon urushidan keyin Stalincha maʼmuriy-buyruqbozlik tizimi namunasida yaratilgan siyosiy rejimlar barbod boʻldi. Hukmron kommunistik va ishchi partiyalar birin-ketin hokimiyat monopoliyasini yo'qotdilar, ularning aksariyati parchalanib ketdi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar Sharqiy Evropaning zamonaviy siyosiy xaritasining shakllanishiga ta'sir ko'rsatdi. Jadval
Sharqiy Yevropa davlatlari SSSR parchalanishi natijasida mustaqil davlatlar: Latviya, Litva, Estoniya tashkil topdi. Chuqur inqilobiy oʻzgarishlar jarayonida Sharqiy Yevropa mamlakatlari real demokratiya, siyosiy plyuralizm, bozor iqtisodiyoti. Teng mulkchilik shakllari, shu jumladan xususiy mulk shakllari bilan ko'p tuzilmali iqtisodiyot shakllanmoqda. Mintaqadagi barcha davlatlar BMTga a’zo. tabiiy sharoitlar. Relefi yaqqol koʻrinadi: pasttekisliklar, adirli tekisliklar va togʻlar. Hududi asosan tekisliklardan iborat. Tog' tizmalari asosan mintaqaning chekkalari - Sudet, Bogemiya va Karpat tog'lari bo'ylab joylashgan. Mintaqadagi eng baland tog 'tizimi Karpatlar, shimoliy-sharqda uzunligi deyarli 1500 km bo'lgan yoy qavariq hosil qiladi. Oʻrtacha balandligi – 1000 m, eng balandi – 2655 m (Tatrada Gerlachovskiy Shtit). Karpat togʻ tizimiga Gʻarbiy va Sharqiy Karpat, Beskid, Janubiy Karpat, Gʻarbiy Ruminiya togʻlari, Transilvaniya platosi kiradi. Ko'plab termal buloqlar mavjud. Mintaqaning 3/4 qismini tekisliklar egallaydi. Pasttekisliklarning aksariyati qirg'oqbo'yi hududlari va daryo o'zanlarida joylashgan: O'rta Dunay, Qora dengiz, Severopolskaya, Pridneprovskaya pasttekisligi. Mintaqada daryolar tarmog'i juda zich. Tekislikdagi Dunay, Vistula, Oder, Tisa va ularning irmoqlari asosan toʻla suvli, sokin oqimga ega, shuning uchun ham energiya nisbatan past. Slovakiya, Vengriya, Chexiya okeanlarga chiqish imkoniga ega emas. Bu yerda koʻplab koʻllar ham bor. Faqat Litvada ularning deyarli 4000 tasi bor.Polshada juda katta botqoqli hududlar mavjud, eng mashhurlari Pripyat botqoqlaridir. Vengriya, Litvada (Druskininkay), Chexiyada (Karlovi Vari) shifobaxsh mineral buloqlar mavjud. Iqlim. Hududning ustun qismida moʻʼtadil kontinental, yanvarning oʻrtacha temperaturasi -3...-5, iyulniki +20...+23°, yogʻingarchilik 500—650 mm gacha. Tropik havo massalari asosan O'rta er dengizidan yozda keladi va bulutsiz va issiq ob-havoni oldindan belgilab beradi, qishda issiq (+2 ... + 4 ° C) va nam. Tabiiy resurslar. Mintaqa muhim ahamiyatga ega mineral resurslar. U o'z ehtiyojlarini to'liq qondiradi ko'mir(Yuqori Sileziya (Polsha), Kladno, Ostrava-Karvinskiy (Chexiya), jigarrang ko'mir, barcha mamlakatlarda asosan ochiq usulda qazib olinadi - Polshaning markaziy hududlari, Vengriya shimoli). Torf eng katta zahiralari Polsha, Litvada uchraydi neft slanetsi- Estoniyada (Kohtla-Jarve). Mamlakatlar yoqilg'i-energetika resurslarining, xususan, neft va gazning muhim qismini import qilishga majbur bo'lmoqda. ruda minerallar taqdim etiladi mis rudalar (Polshadagi Quyi Sileziya havzasi), boksitlar(Shimoliy-g'arbiy Vengriya). Metall bo'lmagan foydali qazilmalar orasida tosh tuzi (Polshadagi Vistulaning quyi oqimi), oltingugurt (Polshada janubi-sharqiy va Karpat mintaqasi), amber (Latviya), fosforitlar (Estoniya) muhim zaxiralari mavjud. o'rmon resurslari Polshadagi eng katta, Slovakiya. O'rmon maydonining asosiy qismini suvlarni, dalalarni, dengiz qirg'oqlarini, landshaftlarni, shuningdek, dam olish zonalaridagi bog'lar va bog'larni himoya qiluvchi plantatsiyalar tashkil etadi. Aholi
demografik xususiyatlar. Demografik holat Ikkinchi jahon urushi oqibatlari, urbanizatsiyaning o'sishi va unga bog'liq bo'lganligi sababli ancha murakkab sanoat rivojlanishi davlatlar. Ko'pchilikda bo'lgani kabi Yevropa davlatlari, tabiiy o'sish aholi so'nggi o'n yilliklarda sezilarli darajada kamaydi, birinchi navbatda, tug'ilishning keskin pasayishi tufayli va Slovakiyadan tashqari barcha mamlakatlarda u salbiy bo'ldi. Katta yoshdagilar (65 yosh va undan kattalar) soni sezilarli darajada oshdi, bu 14 foizni tashkil etdi, yoshlar (14 yoshgacha) esa umumiy aholi sonining 18 foizini tashkil etdi. Aholining gender tarkibida ayollar (53%) ustunlik qiladi. Irqiy tarkibi. Mintaqaning aholisi orasida Kavkaz irqining o'tish davri (Markaziy Evropa) guruhi vakillari o'rtacha intensiv teri pigmentatsiyasi, turli xil ko'z ranglari (ko'k, kulrang, yashil, jigarrang), barcha soyalardagi sochlar: sariqdan quyuq kashtan va qora ranggacha. Boltiq dengizi qirg'og'ida shimoliy kavkazliklarning guruhlari yashaydi, ular teri, ko'zlar va sochlarning sezilarli depigmentatsiyasi bilan ajralib turadi. Etnik tarkibi. Mamlakatlar asosan heterojendir etnik tarkibi. Ularning aksariyatida ruslar milliy ozchiliklar orasida ustunlik qiladi, masalan, Latviyada (34%), Estoniyada (30%), Litvada (9%). Boshqa mamlakatlarda: vengerlar - Slovakiyada, lo'lilar - Vengriya va Slovakiyada, slovaklar - Chexiyada. Polsha yagona monoetnik davlatdir bu erda polyaklar aholining 98,5% ni tashkil qiladi. Aholisi, asosan, ikki til oilasiga mansub: hind-evropa tili - eng ko'p, slavyan guruhi (ruslar, ukrainlar, belaruslar, polyaklar, chexlar, slovaklar) va Boltiqbo'yi guruhi (latvlar, litvalar); Ural, Fin-Vengriya guruhi (vengriyalar, estonlar) tomonidan taqdim etilgan. Diniy kompozitsiya. Mintaqada xristianlik hukmronlik qiladi, barcha yo'nalishlar bilan ifodalanadi: katoliklik Polsha, Litvada, protestantizm (lyuteranlik) - Estoniya, Chexiya, Slovakiyada amal qiladi, aholining 60% ga yaqini katoliklar, qolganlari protestantlar. Viloyatda juda zich shahar aholi punktlari tarmog'i mavjud., ularning aksariyati asrlar davomida mavjud. Nafaqat Polsha, balki butun Yevropa uchun yagona boʻlgan yuqori Sileziya aglomeratsiyasi (3,4 million kishi), bu uzluksiz shahar posyolkasi Yuqori Sileziya ko'mir havzasidagi 30 dan ortiq shaharlar va ishchilar posyolkalari. Aglomeratsiya markazi - Katovitse shahri. Shahar aholisining katta qismi poytaxt aglomeratsiyalarida to'plangan: Budapesht (2,5 million), Varshava (2,3 million). Shahar turmush tarzi ko'p jihatdan qishloqqa ham xosdir. Mintaqaning g'arbiy davlatlari (Chexiya, Slovakiya, Polsha, Vengriya). Qishloq aholisi turli xil turdagi turar-joylarga ega: guruh (qishloq) - markazda, viloyatning janubi va sharqida; fermer uyi - Boltiqbo'yi davlatlari va Polshada. XX asrning 90-yillari o'rtalaridan boshlab. Sharqiy Yevropa mamlakatlarida aholining ish va doimiy daromad topish maqsadida iqtisodiy emigratsiyasi sezilarli darajada oshdi. Xuddi shu mintaqaning iqtisodiy rivojlangan g'arbiy mamlakatlariga - Polsha, Chexiyaga sharqiy mintaqalardan mintaqalararo migratsiya ham sezilarli.
90-yillarning boshi sotsialistik lagerning qulashi bilan belgilandi. SSSRdan chiqarib yuborilgandan so'ng, Sharqiy Evropa mamlakatlari iqtisodiyoti shokni boshdan kechirdi, ammo ba'zi suveren davlatlarda ular tezda tiklandi. Rossiyada siyosiy betartiblik bir qator harbiy to'qnashuvlar, terroristik hujumlar va iqtisodiy inqiroz. Deyarli o'ttiz yil davomida Rossiya Federatsiyasi va Sharqiy Evropa mamlakatlari o'rtasidagi munosabatlar turli yo'llar bilan rivojlandi. Ular ko'p yillik hamdo'stlik davrida to'plangan norozilik rolini o'ynadi. Sotsialistik lagerning sobiq a'zolari o'rtasida do'stona munosabatlarning tiklanishiga "uchinchi kuch" ruxsat berishni istamaydi. Qolaversa, Kremlning harbiylashgan kursi qo‘shnilarini xavotirga solmoqda. Eslatmada. Geograflar ikkiga bo'lingan. Ulardan ba'zilari Sharqiy Evropadagi Bolqonlarni ham o'z ichiga oladi, boshqalari esa yo'q. Garchi bu davlatlar an'anaviy ravishda Ulug' Vatan urushidan keyin SSSR tarkibiga kirgan hududlarni o'z ichiga olgan bo'lsa-da. Ayni paytda BMT Statistika departamentida Sharqiy Yevropadagi davlatlarning aniq ro‘yxati mavjud. Roʻyxatga 10 ta davlat kiradi: (sharqiy hududlar);
Birinchi to'rtta davlatni hisobga olmaganda, qolganlari hamdo'stlikning barcha imtiyozlaridan foydalanishga kirishdilar. Siyosiy kurs
Demokratiya va glasnostni joriy etish istagi mavjud tizimni qulashiga olib keldi. Odamlar o‘z noroziliklarini oshkora bildira boshladilar. Gorbachyov sotsialistik lagerni demokratlashtirish tarafdori sifatida separatizmga chaqiruvchi muxolifat va radikal partiyalarni qo'llab-quvvatladi. Mamlakatlarda "baxmal inqiloblar" bo'ldi. Polsha birinchi bo'lib siyosiy yo'nalishini o'zgartirdi. 1989 yilgi saylovlarda kommunistik bo'lmagan muxolifatdagi Birdamlik partiyasi hokimiyatga keldi. Hokimiyatga kelgach, u 1990 yilda prezidentlik saylovlarini tashkil qildi, unda partiya rahbari Lex Uels g'alaba qozondi. Taxminan bir vaqtning o'zida Vengriya hududida sotsialistik tuzumga chek qo'ygan demokratik saylovlar o'tkazildi. Ikkinchi yirik muxolifat partiyasi - Erkin Demokratlar Ittifoqining raisi Arpad Göncz davlat rahbari bo'ldi. Chexoslovakiya, Bolgariya va Ruminiya kabi mamlakatlarda hokimiyatning keskin o'zgarishi sodir bo'ldi. Buxarestda qurolli qo'zg'olon ko'tarildi, natijada qatl qilindi sobiq rahbar Chaushesku va uning rafiqasi mamlakatlari. Agar siz Ruminiyani hisobga olmasangiz, unda boshqa mamlakatlarda hokimiyat almashinuvi qon to'kmasdan sodir bo'ldi, bu esa bunday sxemaga "baxmal inqilob" nomini berdi. Hozirgi siyosiy muhitda Sharqiy Yevropa mamlakatlarida sodir boʻlgan hokimiyat almashishi oʻzining muhim tashqi siyosatiga olib keldi. SSSR parchalanib ketdi va Varshava shartnomasi tashkiloti oʻz faoliyatini toʻxtatdi. 1991 yilda Sovet Armiyasining bir qismi Sharqiy Germaniya, Vengriya, Polsha va Chexoslovakiyadan olib chiqildi. Suveren davlatlar Yevropa Ittifoqi va NATO blokining diqqat markaziga aylandi. 21-asrning birinchi besh yillik rejasida ayrim mamlakatlar Yevropa Ittifoqiga integratsiyalashgan va harbiy tashkilot NATO. Mintaqa Markaziy-Sharqiy Yevropa nomini ola boshladi. Iqtisodiy moslashuv jarayoni
Hatto gullab-yashnagan mamlakatlar orasida ham aholining turmush darajasi bor pasayish tendentsiyasi. Natijada iqtisodiyot tarmoqlarining yomon rivojlanishi salbiy ta'sir ko'rsatmoqda ijtimoiy soha iqtisodiyotni tiklash istiqbollarini beqarorlashtiradi. Bu muammolar yetakchi siyosatchilar o‘z davrida amalga oshirmagan islohotlar natijasidir. Quyidagi tendentsiyalar kuzatilmoqda: Evropa Ittifoqi bilan tovar ayirboshlash intensivligining o'jar o'sishi va xorijiy investorlar uchun imtiyozlar. Ikkinchisi esa bu imkoniyatni qo‘ldan boy bermay, foydalanilmagan sohaga sarmoya kiritadi. Evropa Ittifoqiga eksport ulushi 50% dan oshadi. Asosiy daromadni yoqilg'i, metallar va tabiiy resurslar eksportidan olish, bu esa mamlakatlarni donorlarga aylantiradi. Iste'mol tendentsiyasining o'zgarishi bilan bunday jest etkazib beruvchi davlatlari haqida yomon hazil o'ynashi mumkin. jihatidan Sharqiy Yevropa mintaqasi yetakchilari iqtisodiy rivojlanish va hisobga olinadi. Biroq, ikkinchisi, konservativroq bo'lib, o'zini to'liq ochishga harakat qilmaydi. Ulardan keyin va . Bu toʻrt davlat va mintaqadagi boshqa davlatlar oʻrtasida katta daromad farqi mavjud. Sharqiy Yevropa davlatlarining ochiqligi yangi texnologik korxonalarni ishga tushirish bilan bir qatorda xorijiy investorlar ishsizlar soni ortib bormoqda. Mahalliy aholi o'z uylarini tashlab, yaxshiroq hayot izlab G'arbiy Yevropaga ketishga majbur bo'ladi. () Tabiiy resurslar Mintaqa boy Tabiiy boyliklar. Avvalo, bu ko'mir, asosan Polsha va Chexiyada joylashgan. Qo'ng'ir ko'mir butun mintaqada uchraydi. Uning qazib olinishi asosan ochiq usulda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, hijobning katta konlari mavjud. Neft va gazni asosan Rossiyadan import qilishga majbur. Mis rudasini asosiy qazib olish Polshada (Quyi Sileziya havzasi) amalga oshiriladi. Bundan tashqari, mintaqada tosh tuzining katta zaxiralari mavjud. Boksitlar Vengriyaning shimoli-g'arbiy qismida qazib olinadi. Mintaqada o'rmon bor, lekin oz miqdorda. Polsha va Slovakiya o'rmonlarga eng boy. Boshqa mamlakatlarda u dalalarni, suv omborlarini, dengiz qirg'oqlarini, dam olish maskanlaridagi bog'larni himoya qiluvchi plantatsiyalar shaklida taqdim etilgan. Sharqiy Yevropa davlatlarining iqtisodiyoti
Har bir davlat mustaqil ravishda yaxshilanishlarni izlay boshladi. Sanoat 20-asrning ikkinchi yarmidan boshlab mintaqani zich sanoatlashtirish bayrog'i ostida o'tib, yangi rivojlanishga erishdi. Sotsializm merosi keyingi hayot uchun juda mos keladi. Energiya
Qolganlari gidroelektrostansiyalar va atom elektr stansiyalari hissasiga to‘g‘ri keladi. Sharqiy Yevropadagi eng kuchli stansiyalardan biri Kozloduy AES (Bolgariya). Video darslik sizga qiziqarli va batafsil ma'lumot Sharqiy Yevropa mamlakatlari haqida. Darsdan siz Sharqiy Yevropaning tarkibi, mintaqa davlatlarining xususiyatlari, ularning geografik joylashuvi, tabiati, iqlimi, ushbu subregiondagi o'rni haqida bilib olasiz. O'qituvchi sizga Sharqiy Evropaning asosiy davlati - Polsha haqida batafsil ma'lumot beradi. Mavzu: Mintaqaviy xususiyat tinchlik. Xorijiy Yevropa Dars: Sharqiy Yevropa Guruch. 1. Yevropa subregionlari xaritasi. Sharqiy Evropa qizil rang bilan ta'kidlangan. () Sharqiy Yevropa- Evropaning sharqiy qismida joylashgan davlatlarni o'z ichiga olgan madaniy-geografik mintaqa. Murakkab: 1. Belarusiya. 2. Ukraina. 3. Bolgariya. 4. Vengriya. 5. Moldova. 6. Polsha. 7. Ruminiya. 8. Slovakiya. Urushdan keyingi davrda mintaqaning barcha mamlakatlarida sanoat faol rivojlandi va rivojlandi, rangli metallurgiya asosan oʻz xomashyosiga, qora metallurgiya esa import qilinadigan mahsulotlarga tayanadi. Sanoat barcha mamlakatlarda ham mavjud, lekin Chexiya Respublikasida eng rivojlangan (birinchi navbatda, stanoksozlik, maishiy texnika va kompyuter texnologiyalari ishlab chiqarish); Polsha va Ruminiya metallni ko'p talab qiladigan mashinalar va konstruktsiyalarni ishlab chiqarish bilan ajralib turadi; bundan tashqari, Polshada kemasozlik rivojlangan. Kimyoning eng ilg‘or tarmoqlari – neft uchun xom ashyo yetishmasligi tufayli mintaqaning kimyo sanoati G‘arbiy Yevropadan ancha orqada qolmoqda. Ammo shunga qaramay, Polsha va Vengriya farmatsevtika sanoati, Chexiya shisha sanoatini ta'kidlash mumkin. Ilmiy-texnik inqilob ta'sirida Sharqiy Evropa mamlakatlari iqtisodiyoti tarkibida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi: agrosanoat kompleksi vujudga keldi, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining ixtisoslashuvi sodir bo'ldi. Bu g'allachilikda, sabzavot, meva va uzum etishtirishda eng yorqin namoyon bo'ldi. Mintaqaning iqtisodiyoti tuzilishi bir xil emas: Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Polshada chorvachilikning ulushi o'simlikchilik ulushidan oshadi, qolganlarida - bu nisbat hali ham aksincha. Tuproq-iqlim sharoitlarining xilma-xilligidan kelib chiqqan holda, o'simlikchilikning bir nechta zonalarini ajratib ko'rsatish mumkin: bug'doy hamma joyda ekiladi, ammo shimolda (Polsha, Estoniya, Latviya, Litva) javdar va kartoshka muhim rol o'ynaydi, sabzavotchilik va bog'dorchilik. subregionning markaziy qismida yetishtiriladi, "janubiy" mamlakatlar esa subtropik ekinlarga ixtisoslashgan. Viloyatda yetishtiriladigan asosiy ekinlar bugʻdoy, makkajoʻxori, sabzavot, meva hisoblanadi. Sharqiy Yevropaning asosiy bugʻdoy va makkajoʻxori rayonlari Oʻrta va Quyi Dunay pasttekisliklari va Dunay tepalikli tekisliklarida (Vengriya, Ruminiya, Bolgariya) tashkil topgan. Vengriya g'allachilikda eng katta muvaffaqiyatga erishdi. Sabzavotlar, mevalar, uzumlar subregionning deyarli hamma joylarida etishtiriladi, lekin ular birinchi navbatda qishloq xo'jaligining ixtisosligini belgilaydigan hududlar mavjud. Ushbu mamlakatlar va mintaqalar mahsulot assortimenti bo'yicha ham o'ziga xos ixtisoslikka ega. Masalan, Vengriya olma, uzum, piyozning qishki navlari bilan mashhur; Bolgariya - moyli o'simliklar; Chexiya - hops va boshqalar. Chorvachilik. Mintaqaning shimoliy va markaziy mamlakatlari sut va goʻsht-sut chorvachiligi hamda choʻchqachilikka, janubiy mamlakatlari togʻ yaylovlarida goʻsht va junli chorvachilikka ixtisoslashgan. Sharqiy Evropada, uzoq vaqtdan beri Evrosiyoning sharqiy va g'arbiy qismlarini bog'lab turgan chorrahada joylashgan. transport tizimi ko'p asrlar davomida shakllangan. Hozirgi vaqtda yuk tashish hajmi bo'yicha temir yo'l transporti yetakchilik qilmoqda, ammo avtomobil va dengiz transporti ham jadal rivojlanmoqda. Eng yirik portlarning mavjudligi tashqi iqtisodiy aloqalar, kemasozlik, kema ta'mirlash, baliqchilikni rivojlantirishga yordam beradi. Polsha. Rasmiy nomi - Polsha Respublikasi. Poytaxti - Varshava. Aholisi 38,5 million kishi, ularning 97% dan ortig'i polyaklardir. Aksariyati katoliklar. Guruch. 3. Varshavaning tarixiy markazi () Polsha Germaniya, Chexiya, Slovakiya, Ukraina, Belarusiya, Litva va Rossiya bilan chegaradosh; Bundan tashqari, u Daniya va Shvetsiyaning dengiz hududlari (zonalari) bilan chegaradosh. Mamlakat shimoli va markazidagi hududning 2/3 qismini Polsha pasttekisligi egallaydi. Shimolda - Boltiq tizmasi, janub va janubi-sharqda - Kichik Polsha va Lyublin tog'lari, janubiy chegara bo'ylab - Karpat (eng baland joyi 2499 m, Tatradagi Risi tog'i) va Sudet tog'lari. Yirik daryolari - Vistula, Odra; zich daryo tarmog'i. Koʻllar asosan shimolda. Hududning 28% o'rmon ostida. Polshaning foydali qazilmalari: ko'mir, oltingugurt, temir rudasi, turli tuzlar. Yuqori Sileziya - kontsentratsiya hududi sanoat ishlab chiqarish Yevropa ahamiyatiga ega Polsha. Polsha deyarli barcha elektr energiyasini issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqaradi. Etakchi ishlab chiqarish tarmoqlari: 1. Konchilik. 2. Mashinasozlik (Polsha baliq ovlash kemalari, yuk va yoʻlovchi vagonlari, yoʻl va qurilish mashinalari, stanoklar, dvigatellar, elektronika, sanoat uskunalari va boshqalar ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda yetakchi oʻrinlardan birini egallaydi). 3. Qora va rangli (yirik rux ishlab chiqarish) metallurgiya. 4. Kimyoviy (sulfat kislota, o'g'itlar, farmatsevtika, parfyumeriya va kosmetika mahsulotlari, fotosuratlar). 5. To'qimachilik (paxta, zig'ir, jun). 6. Tikuvchilik. 7. Tsement. 8. Chinni va fayans ishlab chiqarish. 9. Sport tovarlari ishlab chiqarish (kayaklar, yaxtalar, chodirlar va boshqalar). 10. Mebel ishlab chiqarish. Polsha yuqori darajada rivojlangan qishloq xo'jaligiga ega. DA qishloq xo'jaligi bog'dorchilik ustunlik qiladi. Asosiy ekinlari javdar, bugʻdoy, arpa va suli hisoblanadi. Polsha qand lavlagi (yiliga 14 million tonnadan ortiq), kartoshka va karamning asosiy ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi. Olma, qulupnay, malina, smorodina, sarimsoq, piyoz eksporti katta ahamiyatga ega. Chorvachilikning yetakchi tarmogʻi choʻchqachilik, sut va goʻshtli chorvachilik, parrandachilik (Polsha Yevropadagi eng yirik tuxum yetkazib beruvchilardan biri) va asalarichilikdir. Uy vazifasi 6-mavzu, 3-band 1. Xususiyatlari qanday geografik joylashuvi Sharqiy Yevropadanmi? 2. Polshadagi asosiy ixtisoslik yo‘nalishlarini ayting. Adabiyotlar ro'yxati Asosiy 1. Geografiya. Asosiy daraja. 10-11 katakchalar: uchun darslik ta'lim muassasalari/ A.P. Kuznetsov, E.V. Kim. - 3-nashr, stereotip. - M .: Bustard, 2012. - 367 b. 2. Dunyoning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi: Prok. 10 hujayra uchun. ta'lim muassasalari / V.P. Maksakovskiy. - 13-nashr. - M .: Ta'lim, "Moskva darsliklari" OAJ, 2005. - 400 b. 3. 10-sinf uchun kontur xaritalar to‘plami bilan atlas. Dunyoning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. - Omsk: "Omsk kartografiya fabrikasi" Federal davlat unitar korxonasi, 2012. - 76 p. Qo'shimcha 1. Rossiyaning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi: Universitetlar uchun darslik / Ed. prof. DA. Xrushchev. - M.: Bustard, 2001. - 672 b.: kasal., arava: tsv. shu jumladan Entsiklopediyalar, lug'atlar, ma'lumotnomalar va statistik to'plamlar 1. Geografiya: o'rta maktab o'quvchilari va universitet abituriyentlari uchun qo'llanma. - 2-nashr, tuzatilgan. va dorab. - M.: AST-PRESS MAKTABI, 2008. - 656 b. GIA va yagona davlat imtihoniga tayyorgarlik ko'rish uchun adabiyotlar 1. Geografiya fanidan mavzuli nazorat. Dunyoning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. 10-sinf / E.M. Ambartsumova. - M.: Intellect-Markaz, 2009. - 80 b. 2. Eng to'liq nashr standart variantlar Yagona davlat imtihonining haqiqiy vazifalari: 2010. Geografiya / Comp. Yu.A. Solovyov. - M .: Astrel, 2010. - 221 p. 3. Optimal bank talabalarni tayyorlash uchun topshiriqlar. Yagona davlat imtihoni 2012. Geografiya: Qo'llanma/ Komp. EM. Ambartsumova, S.E. Dyukov. - M.: Intellect-Markaz, 2012. - 256 b. 4. Haqiqiy USE topshiriqlari uchun odatiy variantlarning eng to'liq nashri: 2010. Geografiya / Comp. Yu.A. Solovyov. - M .: AST: Astrel, 2010. - 223 p. 5. Geografiya. Yagona davlat imtihoni formatidagi diagnostika ishlari 2011. - M .: MTSNMO, 2011. - 72 p. 6. FOYDALANISH 2010. Geografiya. Vazifalar to'plami / Yu.A. Solovyov. - M.: Eksmo, 2009. - 272 b. 7. Geografiya fanidan testlar: 10-sinf: darslikka V.P. Maksakovskiy “Dunyoning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. 10-sinf / E.V. Baranchikov. - 2-nashr, stereotip. - M.: "Imtihon" nashriyoti, 2009. - 94 b. 8. Geografiya fanidan o‘quv qo‘llanma. Geografiyadan test va amaliy topshiriqlar / I.A. Rodionov. - M .: Moskva litseyi, 1996. - 48 p. 9. Haqiqiy USE topshiriqlari uchun odatiy variantlarning eng to'liq nashri: 2009. Geografiya / Comp. Yu.A. Solovyov. - M .: AST: Astrel, 2009. - 250 p. 10. Yagona davlat imtihoni 2009. Geografiya. Talabalarni tayyorlash uchun universal materiallar / FIPI - M .: Intellect-Center, 2009. - 240 b. 11. Geografiya. Savollarga javoblar. Og'zaki imtihon, nazariya va amaliyot / V.P. Bondarev. - M.: "Imtihon" nashriyoti, 2003. - 160 b. 12. USE 2010. Geografiya: tematik trening vazifalari / O.V. Chicherina, Yu.A. Solovyov. - M.: Eksmo, 2009. - 144 b. 13. FOYDALANISH 2012. Geografiya: Standart imtihon variantlari: 31 variant / Ed. V.V. Barabanova. - M.: Xalq ta'limi, 2011. - 288 b. 14. USE 2011. Geografiya: Standart imtihon variantlari: 31 variant / Ed. V.V. Barabanova. - M.: Xalq ta'limi, 2010. - 280 b. Internetda materiallar 1. Pedagogik o'lchovlar federal instituti (). 2. Rossiya ta'limi federal portali (). Izoh 1 Evropadagi hududlarni turli asoslar asosida ajratish mumkin - tabiiy muhit tarkibiy qismlarining individual xususiyatlari yoki ularning kombinatsiyasi, iqtisodiy aloqalari, madaniy va tarixiy tajribasi va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ko'rsatkichlar. Eng keng tarqalgan va tez-tez ishlatiladigan Evropaning iqtisodiy-siyosiy va fizik-geografik rayonlashtirish. Yevropaning iqtisodiy va siyosiy rayonlashtirishi Yevropa doirasida mintaqaviy chegaralarni chizish masalasida konsensus yo‘q. Ularning tanlovi ushbu hududdagi iqtisodiy, tsivilizatsiyaviy va boshqa aloqalarning xilma-xilligi bilan murakkablashadi. 1990-yillargacha Yevropaning eng tipik boʻlinishi harbiy-siyosiy bloklarga kapitalistik Gʻarb va sotsialistik Sharqqa mansublikka asoslangan edi. Hozirgi vaqtda bu bo'linish haqiqatni aks ettirmaydi. Hozir ham mamlakatlarga ta’rif berishda ba’zan “sobiq sotsialistik lager mamlakatlari” tushunchasidan foydalaniladi. Evropaning iqtisodiy va siyosiy jihatdan besh mintaqaga bo'linishi mavjud: G'arbiy;
shimoliy; Janubiy Markaziy. Ular, o'z navbatida, $7$ kichik mintaqalarga bo'lingan: Skandinaviya(Daniya, Islandiya, Norvegiya, Finlyandiya va Shvetsiya); Britaniya orollari(Buyuk Britaniya va Irlandiya); G'arbiy Yevropa(Belgiya, Lyuksemburg, Monako, Niderlandiya va Fransiya); Janubiy Yevropa(Andorra, Vatikan, Italiya, Ispaniya, Malta, Portugaliya va San-Marino); Markaziy Yevropa(Avstriya, Vengriya, Germaniya, Lixtenshteyn, Polsha, Slovakiya, Chexiya va Shveytsariya); Janubi-Sharqiy Yevropa(Albaniya, Bolgariya, Bosniya va Gertsegovina, Gretsiya, Makedoniya, Ruminiya, Serbiya, Sloveniya, Xorvatiya, Chernogoriya va Turkiyaning Yevropa qismi); Sharqiy Yevropa(Ozarbayjon, Armaniston, Belarusiya, Gruziya, Latviya, Litva, Moldova, Rossiya, Ukraina va Estoniya). BMT ma'lumotlariga ko'ra Evropa mintaqalari Birlashgan Millatlar Tashkilotining Evropadagi ma'lumotlariga ko'ra, G'arbiy Evropa, Sharqiy Evropa, Shimoliy Evropa va Janubiy Evropa, shuningdek, alohida mintaqalar: Evropada qisman joylashgan Osiyo davlatlari, qaram hududlar va tan olinmagan yoki qisman tan olingan davlatlar. G'arbiy Yevropa G'arbiy Evropa - keltlar, nemislar va lotin tilida so'zlashuvchi mamlakatlarni birlashtirgan, geografik jihatdan Evropaning g'arbiy qismida joylashgan geosiyosiy mintaqa. umumiy maydoni G'arbiy Evropa mamlakatlari - $ 1,42 \ million \ km ^ 2 $. Hududga Avstriya, Belgiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Irlandiya, Lixtenshteyn, Lyuksemburg, Monako, Niderlandiya, Fransiya va Shveytsariya kiradi. Mintaqada 190 \ million \ $ dan sal ko'proq odam yashaydi. Mintaqadagi asosiy dinlar protestantizm va katoliklikdir. Mintaqa eng muhimlaridan biri bilan ajralib turadi rivojlangan iqtisodiyotlar tinchlik. Umumiy YaIM 11,3\cdot 10^6$ milliard AQSH dollari, aholi jon boshiga oʻrtacha 60\ming\dollar\AQSH dollari atrofida baholanadi. Sharqiy Yevropa Sharqiy Yevropa eng yirik hududlar Yevropa, ham hududi, ham aholisi bo'yicha. $18,7\million\km^2$ hududida $292\million\odam$ dan sal ko'proq yashaydi. Hukmron dinlar pravoslavlik va katoliklikdir. Kirill va lotin yozuvlari keng tarqalgan. Bu hudud Yevropaning sharqiy qismida joylashgan. U quyidagi davlatlardan iborat: Belarus, Bolgariya, Moldova, Polsha, Rossiya, Ruminiya, Slovakiya, Ukraina, Chexiya. Sharqiy Yevropaning umumiy yalpi ichki mahsuloti $6,3\cdot 10^6 mlrd.AQSH dollariga baholanadi, aholi jon boshiga oʻrtacha $21\ming$$ toʻgʻri keladi. Shimoliy Yevropa Shimoliy Yevropa Yevropaning shimoliy qismidagi Skandinaviya va Boltiqboʻyi mamlakatlari hududlarini birlashtiruvchi geosiyosiy mintaqadir. $1,49\million\km^2$ hududida $100\million\odam$dan sal ko'proq yashaydi. Mintaqadagi asosiy dinlar protestantizmning turli tarmoqlari, xususan, lyuteranizmdir. Shimoliy Yevropaga $8 dollarlik davlatlar kiradi: Daniya, Islandiya, Norvegiya, Latviya, Litva, Finlyandiya, Shvetsiya va Estoniya. Janubiy Yevropa
Janubiy Yevropaga $15 dollarlik davlatlar kiradi: Albaniya, Andorra, Bosniya va Gertsegovina, Vatikan, Gretsiya, Ispaniya, Italiya, Makedoniya, Malta, Portugaliya, San-Marino, Serbiya, Sloveniya, Xorvatiya, Chernogoriya. Mintaqaning umumiy yalpi ichki mahsuloti $4,6\cdot 10^6 mlrd AQSH dollarini tashkil etadi, aholi jon boshiga oʻrtacha $31\ming\dollar\AQSH dollarini tashkil etadi. Maxsus hududlar Qisman Yevropada joylashgan Osiyo davlatlari Qozogʻiston va Turkiya, shuningdek, Osiyo va Yevropa oʻrtasidagi chegaraning ayrim versiyalariga koʻra, Ozarbayjon va Gruziya hisoblanadi. Bundan tashqari, ba'zi mamlakatlar hududiy Yevropa bo'lmagan holda, u bilan barqaror tarixiy, madaniy va iqtisodiy aloqalar. Bular Armaniston va Kipr Respublikasidir. Yevropa davlatlarining qaram hududlari Gibraltar (Buyuk Britaniya), Farer orollari (Daniya), Aland orollari (Finlyandiya), Gernsi (Buyuk Britaniya), Jersi (Buyuk Britaniya), Men oroli (Buyuk Britaniya) va Svalbard (Norvegiya). Izoh 2
Shuni ta'kidlash kerakki, Evropa hududini iqtisodiy va siyosiy rayonlashtirish masalasida ham ko'proq qutbli fikrlar mavjud. Jumladan, geosiyosatchi S. Xantington (AQSh) katolik dini keng tarqalgan hududni Yevropa deb ajratib ko‘rsatishni taklif qiladi. Bunday ta'rif mintaqa va uning rayonlashtirish g'oyasini sezilarli darajada o'zgartiradi. Tez-tez, hatto mintaqadagi tsivilizatsiya beshigi bo'lgan Gretsiya ham Evropadan tashqarida bo'lib chiqadi va hududning torayishi ichki rayonlashtirish zaruriyatini yo'q qiladi. Yevropani fizik-geografik rayonlashtirish Fizik-geografik rayonlashtirishning turli usullarini B.F. Dobrinin, T.V. Vlasov, R.A. Eramova. Ushbu mualliflarning oxirgisi tomonidan taklif qilingan Evropa mintaqalarini taqsimlash hozirda eng ko'p qo'llaniladi va quyida keltirilgan. Muallif hududni fizik-geografik jihatdan fizik-geografik mamlakatlar va mintaqalarga ajratishni taklif qiladi. Jismoniy-geografik mamlakatni farqlash uchun asoslar geostrukturaning birligi, makrorelef va mikroiqlimning xususiyatlari hisoblanadi. Pastki darajadagi birliklarni aniqlash relyef, iqlim, oqim, o'simlik va hayvonot dunyosining rivojlanish sharoitlarining yaqin o'xshashligiga asoslanadi. Evropada fiziografik mamlakatlar ajralib turadi: O'rta er dengizi;
Bu nom yunonlar Egey dengizining g'arbiy qismida joylashgan barcha hududlarni belgilash uchun foydalangan yunoncha so'zdan kelib chiqqan degan faraz mavjud. Bu nomning kelib chiqishi haqida boshqa nazariyalar mavjud. Umumiy ma'lumot
Evropa qirg'oqlarini ikkita okean: Atlantika va Arktika, shuningdek, ko'plab dengizlar yuvadi. Sohil kuchli chuqurlashgan, katta maydonni ko'plab yarim orollar egallagan. Yevropaning katta qismini keng tekisliklar egallaydi. Ko'p sonli daryolar va ko'plab yirik ko'llar mavjud. Iqlimi moʻʼtadil, gʻarbiy qismida okeanik, sharqiy qismida kontinental. Yevropa minerallar va boshqa tabiiy resurslarga boy. Aynan shu yerda iqtisodiyoti eng rivojlangan davlatlar joylashgan. Karantin davri uyda turib ham jahondagi ko‘plab ajoyibotlardan bahramand bo‘lishga xalaqit bermaydi. «Xabar.uz»da Ko‘hna qit’a haqida qiziqarli ma’lumotlar berishni boshlagandik. Quyida uning ikkinchi qismi bilan tanishishingiz mumkin. Download 158.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|