Yil Xalifa Yazid ibn Abdumalikning tavsiyasi bilan Xuroson

721- yil Xalifa Yazid ibn Abdumalikning tavsiyasi bilan Xuroson noibi yetib Sayid ibn Amir al-Xaroshiy tayinianadi. U Iroqdagi xalq qo‘zg‘olonini bostirishda o‘z shafqatsizligi bilan nom chiqargan edi. Sayid al-Xaroshiy qo‘zg4olonchilar bilan olib borgan muzo- karalar natijasida Gcurak boshliq zodagonlarning bir qismi arablar tomoniga o'tib ketadi. Qo‘zg‘olonchilardan bir qismi esa kurashni davom ettirishni lozim ko'rishadi. Arablar 400 ta boy savdogarlar - dan boshqa hamma Sug'd qo4zg‘olonchilarini qirib tashlashadi. Qo4zg4olonchilarga yordam bergan Xo'jand ahli ham jazolanadi.
Movarounnahr aholisini tinchlantirish va arab hokimiyatini mustah- kamlash maqsadida Xuroson noibi Ashras ibn Abdulloh (727-730-y.) islom dinini qabul qilganlardan xiroj va jizya solig'i olishm bekor qi­ ladi. U islom dinini keng targ'ib qila boshlaydi. Chegaradagi yerlar- da yangi istehkom qurilib, chegaralar mustahkamlana boradi. Lekin g'aznaga kam daromad tushayotganligi, zodagonlarning shikoyati tufayli xirojni qayta tiklaydi. Olz siyosatini targ'ib qilish maqsadida ikkita taniqli arab ruhoniysi As-Sayid Soliq va Robiya ibn Umranrn Samarqand va Buxoroga jo ‘natadi. Xiroj solig'i zodagonlardan ham, kambag'allardan ham zo‘rlab undirila boshlanadi.
Samarqandda Abu Sayid boshchiligidagi 700 ta sug‘dliklar xiroj to'lashdan bosh tortishadi. Ular shahardan 7 farsax nariga o4tib, qars- hilik harakatiga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Abu Sayidni hiyla ish- latib muzokara uchun Samarqandga chaqirtirishadi va o‘sha eming o'zida uni va safdoshlarini zindonband etishadi.
0 ‘zaro kurashlar. 733-734-yillardagi Zarafshon vohasidagi qur- g coqchilik, mustamlaka zulmining kuchayishi - bularmng hamma- si Movarounnahrdagi norozilikning yanada avj olishiga olib keladi. Norozilik arab harbiylari va qisman zodagonlar ichida ham kuchaya boradi. Shu paytga kelib xorijiylar harakati va mafkurasi yanada keng tarqala boshlaydi. Xorijiylar yuqorida qayd qilinganidek, shialar gur ruhidan VII asr oxirida ajralib chiqqan boclib, bu so‘zmng lug‘-aviy ma’nosi qo^g^olonchilar degani edi. Awal boshda bu harakat oddiy arab va boshqa musulmon xalqlarning manfaatlarini himoya qilardi.
321

Keyinchalik bu guruhdan ibodiylar, azrakiylar va boshqa jamoalar aj- ralib chiqqan. Xorijiylar ta’limotiga ko4ra musulmonlar - zimmiylar (boshqa dindagilar) ustidan hukmron boMishlari kerak edi.
Movarounnahrda Xorijiylar harakatiga shu paytda Xoris ibn Su- rayj boshchilik qiladi. Xoris Movarounnahrda tezda shuhrat qozona- di. U Samarqand va Dabusiyadagi Abu Sayid tarafdorlarini ocz qocli ostida to playdi. Abu Fotima uning yordamchisi va harbiy maslahat- chisi etib tayinlanadi.
Xoris Ummaviy xalifalami islomga rioya etmaslikda ayblab, bu­ tun Xuroson va Marv aholisini xiroj va jizyadan ozod qilishni ta- lab etadi. Kesh xalq omtnasiga tayanib, u Xurosonning shimoliga yurish qiladi. Uning qo‘shini tarkibida Xuttalon shahzodasi Sabil, qarluq yabg‘usi va Abu Fotima guruhi ham bor edi. Xalq harakatlari- dan norozi boigan xalifa Xurosonga yangi noib Osim ibn Abdulloh- ni-tayinlaydi. Xoris qo‘shinlari Xurosonning katta qismini egallab, Osimni chekinishga majbur etishadi. 735-yilga kelibgina xalifa yangi noib Asad ibn Abdullohni Xuroson valiysi etib tayinlab, katta kuch bilan Xorisga qarshi kurash boshlaydi. 736-737-yillarda Asadning qo shini Xurosondan Xorisni siqib chiqarishga muvaffaq bo4ladi. Qo zg olonchilarning ijtimoiy tarkibi ham, talablari ham turlicha edi. Qo zg olonda aholining deyarli hamma tabaqalari qatnashadi.
Albatta, hukmdorlar o‘rtasida o‘zaro nizolar, xiyonatkorona hara- atlar, qurol-yarog4ning yetishmasligi, yaxshi uyushmaganlik va bosh- qalaro zimngta siriniko‘rsatadi. Shunday boMsahamqo^g^loncliilar lzsiz qolmay, xalifalik siyosiy harakatida 0‘zining aksini topdi.
Ulkan xalifalikm 661-yildan boshlab Umaviylar sulolasi boshqa- n kelar edi. Bu sulola davrida juda ko‘p siyosiy oczgarishlar, diniy mazhablar, guruhlarning lcuchayishi, boshqarishdagi nomutanosiblik, mustamlakachilik siyosati, zo6ravonlik, adolatsizlikning avj olishi го у berdiki, bu narsa sulolaning keyingi davrida uning faoliyatini qiyin ahvolga solib qo‘ydi. Ocrta Osiyoda va boshqa xalifalik yerlai'i- aa xahfahkka qarshi norozilik kayfiyatlari kuchli edi. Ulaming soliq siyosatidan, zo ravonligidan quyi tabaqalar, o‘z huquqlarining kam-
322
sitilganidan esa yuqori tabaqalar norozi edi. Umaviylaming hokimi- yatini arab aholisi ham qoMlamasdi. Ulaming hokimiyatga kelishini turli guruhlar, muxolifat kuchlari noqonuniy deb bilishar edi. Awalo xorijiylar ularga qarshi bo‘lib, xalifalik taxtining merosiy bo'lishini noto‘gcri deb baholashardi„
718-yildan boshlab maxfiy tarzda payg‘ambar (s.a.v.)ning ama- kilari Abbosning tarafdorlari o‘z g'oyalarini targ‘ib qila boshlashadi. Ular hoshimiylar urug‘i (payg4ambar shu urug‘dan) vakillari hokimi­ yatga da’vogardirlar, deb hisoblashardi. Keyinchalik ular o‘z kurash- larida shialar bilan birga harakat qila boshlashadi.
Yerga egalik munosabatlarning rivojlanishi, ijtimoiy-siyosiy va- ziyatning o‘zgarishi ummaviylarning siyosiy sahnadan ketishlarini, ulaming awalgi mavqeyi tugaganligini ko‘rsatib turardi. Umaviy- lar siyosatidan ommaviy norozilik, ayniqsa Marvon II (744-750- y.) hukmronlik davrida kuchayib ketdi. Marvon II ning xiroj solig‘i miqdorini ko‘paytirish va mahalliy xalqlar vakillarini og‘ir qurilish ishlariga keng jalb qilishi norozilikning alangalanishiga olib keldi. Movarounnalir va Xurosonda Abbosiylar vakillari katta yer egalarini oczlari tomonga jalb qilishga harakat qiladilar. Abbosiylar vakilla­ ri xalifa Xishom (724-743-yy.) davridayoq 0 4rta Osiyoda harakat qila boshlashgandi. Ulaming targ‘ibotchilari ta’qib ostiga olinar, ular qo‘lga tushgudek boMsa, qoi-oyoqlari kesilardi. Ayniqsa, Nasr ibn Sayyor abbosiylar va shialaming katta dushmani bo4lib, ulami doimo ta’qib etib kelardi. Abbosiylaming hokimiyat tepasiga kelishida Abu Muslim va uning harakati muhim ahamiyat kasb etdi. 746-yil Abu Muslim abbosiylar targ‘ibotiga boshchilik qilish uchun Xurosonga yuboriladi. Abu Muslimga «Payg‘ambar xonadonining ishonchli va- kili» degan unvon beriladi.
0 ‘z tashviqotini Abu Muslim Xuroson zodagonlai*iga murojaat etish bilan boshlaydi. U Marv shahridan uch farsax g‘arbda Xarkon arig‘i sohilidagi Safizanj qishlog‘ini o'ziga qarorgoh qilib oladi. Abbo­ siylaming ramziy rangi va bayrog'i qora rangda edi. Shu sababli Abu Muslim va uning tarafdorlari qora kiyim kiyib yurishadi. Xuroson aho-
323
lisiga murojaatida u Qur’on va hadislarga amal qilishga, payg4ambar avlodlariga bo4ysumshga chaqiradi. Keyinchalik mahalliy zodagon- lar ham urn qo4llab-quwatlay boshlashadi. Abu Muslim tashviqoti Movarounnahr va Xuroson yerlarida tezlik bilan tarqala borib, uning tarafdorlari soni orta boshlaydi. To4planayotgan otliq va piyodalarga bosh bo4lib, Abu Muslim Moxuvon qal’asiga ko4chib o4tadi. Xuroson noibi Nasr ibn Sayyor Abu Muslimga qarshi arab zodagonlari vakilla- rini birlashtirishga harakat qiladi. Lekin uning barcha harakatlari zoye ketadi. U Abu Muslimga yurak yutib kurash boshlashga qurbi yetmay, 748-yilda Xuroson poytaxti Marvni tashlab chiqib, Nishopurga yo4l oladi. Nishopurda unga Abu Muslimning sarkardalaridan biri qaqshat- qich zarba berib, urn mag'lubiyatga uchratadi.
749-yili Abu Muslim qo4shini xalifalikning markaziy viloyatla- riga yurish qiladi. Iroq va Jazoirda Umaviylarga hal qiluvchi zarba beriladi. Qo4zg4olonchilar poytaxt Damashqni ham qo4lga kiritis- hadi. Xalifa Marvon II taxtdan ag4dariladi. Abbosiylardan bo4lgan Abulabbos Saffoh (749-754-yy.) xalifalik taxtiga o4tiradi. Joylarda Umaviylaming barcha vakillari qirib tashlanadi. Shunday qilib, arab xalifaligi hokimiyati Abbosiylar qo4liga o4tadi.
751-yili Buxoro shahnda Shorik ibn Shayhulmahriy boshchiligi- da qo4zg4olon ko4tariladi. Qo4zg4olonchilar shialik talablarini ilgari surib, Ali avlodidan xalifa tayinlash shiorini ko4tarib chiqishadi. Abu Muslim qo4zg4olonm bostirishda Ziyod ibn Solih boshchiligidagi
10.000 kishilik qo4shin yuboradi. Bu qo4zg4olon faqatgina Buxorxu- dot Qutayba ibn Tug4shodning yordami bilangina bostiriladi.
Abu Muslim 0 4rta Osiyoning shimoliga kirib kelgan Xitoy im- peratorimng qo4shiniga ham hal qiluvchi zarba beradi. 751-yil Talas vodiysidagi xitoyliklar bilan bo4lgan jangdan so4ng Xitoy qo4shini haydab chiqariladi. Shu bilan xalifalikning shimoliy chegarasi ham mustahkamlanib, qat’iy chegara o4matiladi. Xalifalikning ta’siri bu­ tun О rta Osiyo hududida asosiy va qonuniy bo4lib qoladi. Garchi Abu Muslim sadoqat ila xizmat qilsa-da, arab hokimiyati unga ishonmas edi. Xalifa unga jangga yuborish haqida noma yo4llab, uni
324
markazga kelishga majbur qiladi. 755-yil haj safaridan qaytayot- gan Abu Muslim xalifa tomonidan xiyonatkorona tarzda Bag‘dodda o‘ldiriladi. Uning o‘limi xalq ommasining umumiy noroziligiga sa- bab bo‘ladi. Uning murdasi Samarqandga olib kelinib, Xo‘ja Temim Ansoriy maqbarasi yoniga katta hurmat bilan ko‘miladi.
Abbosiy xalifalar davrida xalq ommasining ahvoli yanada og‘irlashdi. Sug‘orilmaydigan yerlardan hosilning yarmi, sug‘ori- ladiganyerlarning 1/3 qismidan soliq olinadigan bo‘ldi. Ko‘p hollarda soliqlar bir marotaba o‘rniga ikki marotaba ham olina boshladi. Ozod jamoalaming huquqlari cheklab qo‘yildi. Yerlar zodagonlar tomoni- dan ijarador dehqon - kadivarlarga bo‘lib beriladigan bo‘ldi. Hamma hashar, qurilish ishlarida aholi tekin ishlab berishi lozim edi. Shahar hunarmandlarining ahvoli ham og‘ir bo‘lib, ular o‘z mahsulotlaridan katta soliq to‘lashardi. Shuningdek, og‘ir soliqlar ko‘chmanchi chor- vadorlar bo‘yniga ham qo‘yilar edi.
Shunday bir ahvolda xalq harakatlari kuchayib ketadi. Abu Mus- limning o‘chini olish shiori ostida uning safdoshi Sumbod boshchili- gida qo‘zg‘olon ko4tariladi. 755-yilda ko‘tarilgan bu qo‘zg‘olon tez orada Xuroson va Tabaristonga ham yoyiladi. 70 kun davom etgan bu qo‘zg‘olon qattiqqo‘llik bilan bostirilib, Sumbod Rayda qatl etiladi. Garchi u qatl etilsa-da, Abu Muslim tarafdorlari yashirin «muslimiya» guruhiga asos solishadi.
VIII asming 70-80-yillarida Movarounnahrda juda ulkan xalq qo‘zg‘oloni ko‘tariladi. Qo^zg^olonehilar oq rangdagi kiyim kiy- ganligi uchun tarixda u «oq kiyimlilar» qo4zg‘oloni deb ham shuh-
rat qozonadi. Bu qo‘zg‘olonning rahbari Muqanna (boshi va yuziga yoping‘ich tashlab yurgani uchun unga shunday laqab berilgan) edi.
«Muqanna Marv atrofi aholisidan, - deyiladi Narshaxiyning «Bu­ xoro tarixi» nomli asarida, - Koza deb atalgan qishloqdan bo‘lib, asl nomi Hoshim ibn Hakim edi. U ilgari kudungar (kigiz bosuv- chi)lik qilardi, keyin ilm o‘rganishga mashg‘ul bo‘ladi va har xil ilmlami: ko‘zbo‘yamachilik, sehr va tilsim ilmlarini o‘rganadi. Ko‘zbo‘yamachilikni yaxshi bilib olib, payg‘ambarlik da’vosini ham
325
qiladi. Muqanna ko‘zbocyamachilikni o‘rgangan va g‘oyatda ziyrak bo‘lib, qadimgi olimlar ilmlariga oid ko‘p kitoblami o‘qigan va jodu- garlikda ustoz bo'lgan edi. Uning otasini nomi Hakim, u Abu Ja’far davridagi Xuroson amiri lashkarboshilaridan bo4lib, asli Balxdan edi». Qo4zg‘olon 769-yili boshlanadi. Muqanna o4zimng 36 ta muri-
di bilan Amudaryodan o'tib, Kesh viloyatiga уоЧ oladi. Buxorxudot Tug‘shod uni qo‘llab-quvvatlay boshlaydi. Muqanna Kesh yaqinida- gi Som (Sanam) qal’asini o‘ziga qarorgoh qilib oladi. Butun Qash- qadaryo vohasi qo^g^lonchilar qo‘liga o‘tadi. Muqanna ta’limoti umumiy mulkiy tenglik va arablarni 0 4rta Osiyodan haydab chiqa- rish g‘oyalarini targ4ib etardi.
Muqanna ta’limoti Sug‘d, Iloq (Ohangaron), Shoshda ham yoyi- la boshladi. Qo‘zg‘olonda turli ijtimoiy guruhlar vakillari qatnashib, ularni bir fikr - istilochilami mamlakatdan haydab chiqarish. musta­ qil davlat barpo qilish g‘oyasi birlashtirib turar edi.
Qoczgcolonga zarba berish uchun xalifa Abu Ja’far 776-yil- da Jabroil ibn Yahyo boshliq katta harbiy kuchni Movarounnahrga yuboradi. Biroq Jabroil qo^g^olonchilardan yengiladi. U katta talo- fatlar berib, zo‘rgfca Samarqandga yetib keladi. 10 000 askar bilan Jabroilga yordamga yuborilgan Uqba ibn Salim Kesh va Samarqand oraligcida, G‘ariga boshliq 14 000 kishilik qo‘shin Termiz yaqinida qo‘zg‘olonchilar tomonidan tor-mor keltiriladi. Natijada Chag'oniyon qo‘zg‘olonchilar qo‘liga o‘tadi.
Qo‘zg‘olon markazi Narshaxda, Buxoro atrofida joylashadi. Shu yili Narshax yaqinida Buxoro hokimi Husayn ibn Muvoz va Samar­ qand noibi Jabroilning birlashgan qo‘shini o'rtasida to‘rt oy jang bo'ladi. «Oq kiyimlilar» bu jangda qo‘llari awal ustun keladi, ke- yinchalik son jihatdan ko‘p bo'lgan arablar Narshax qal’asi devor ostidan uzunligi 50 gazli chuqur qazib, uni qulatib qal’aga kiradilar. Narshax qal’asi arablar tomonidan egallanadi. Kesh va Samarqand endilikda qo‘zg‘olonning asosiy markazlariga aylanib qoladi.
Kurashning oxirgi bosqichi Kesh vohasi (Qashqadaryo)da juda avj oladi. Muqanna qarorgohi bo'lgan Som (Sanam) qal’asini qamal
326
qilish Xaroshiyga topshiriladi. Uzoq vaqt qamaldan so4ng muqan- nachilar taslim bo4lishadi (VIII asr 80-yillari boshJarida).
0 4z davrining eng qudratli davlati bo4lgan xalifalikni larza- ga solgan Muqanna boshchiligidagi qo4zg4olon shu tariqa tugaydi. Bu qo4zg4olonning yengiJishiga bir necha sabablar bor edi. Awalo, qo4zg4olonchilar uyushqoqlik bilan harakat qila olmadilar. Mahalliy zodagonlar alohida guruhni tashkil etib, keyinchalik umumiy xiyo- nat yo4liga kirib arablar tomoniga o4tib ketadilar. Muqannaning o4zi Som (Sanam) qal’asida bo4lib, bevosita qo4zg4olonga rahbarlik qila olmaydi. Uning o4zi umumiy tenglik g4oyasini ko4tarib chiqib, o4zi kichik davlat boshlig4iga aylana boradi.
0 4zaro urushlar natijasida aholi juda charchaydi, ekinzorlar pay- xon qilinadi, iqtisodiy tanazzul boshlanadi. Muqannadan so4ng uning safdoshlari harakati ham bo4lib o4tadi. Bu qo4zg4olon xalifalik kuchi- ni zaiflashtiradi va boshqa o'lkalarda ham ozodlik harakatlarini chi- qishiga turtki bo4ladi.
Masalaning yana bir jihati shundaki, islom dinining ko4p tomon- lama afzalligi, axloq va intizom nuqtayi nazaridan ommaviyligi xu- susiyati arablar bosib olgan mamlakatlar aholisi tomonidan uni tez orada qabul etilishiga sabab bo4ladi. Qutayba singari uni pul va qi- lich bilan joriy etish mumkin emas edi. Qachonki, islom mohiyatiga yetilgachgina unga rag4bat va e’tiqod kuchayib ketadi. Oliq-soliq, maishiy hayot bobida, zakot masalasida Qur’on va shariat ahkomlari- ning qoidalari mehnatkash alioli tomonidan tezda qabul qilindi. Alloh oldidagi tenglik esa dinning ahamiyatini kuchaytirar edi. Islomning xalqparvarlik ruhi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo4ldi. Zero, islom dini ma’naviy bo4shliqni tugatdi. Diyorimizda ota-bobolarimiz dini - islom faqatgina mustaqillik sharofati bilan qayta tiklandi.
Mustaqillik yillarida Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom al- Moturidiy, Burhoniddin al-Marg4inoniy, Abdulxoliq G4ijduvoniy, Bahouddin Naqshband va boshqalaming tavallud yoshlarining keng miqyosda nishonlanishi, ulaming oxirgi manzilgohlarini obod qilib, ziyoratgohlarga aylantirilishi, diniy bayramlarimiz, an’analarimiz,
327
qadriyatlarimizning tiklanishi, dindorlarga o cz e’tiqod huquqlarining qaytarib berilishi, qator masjid-madrasalaming, xalqaro islom tadqi- qot markazi, Islom universiteti, Islom akademiyasining ochilishlari va boshqa xayrli, savobli tadbirlar musulmon olamining bir qismi bo lgan О zbekistonda haqiqatda muqaddas islom diniga qanchalik ehtirom bilan qaralayotganligining yorqin isbotidir.