Yodgorliklarini

Savollar
1. T arixiy b in o h am ish a h a m yodgorlik d e b tu sh u n ilad im i?
2
.
Y evropa m a m la k atlarid a dastlab qaysi d av rd a q urilgan b in o la r o b id a deb 
hisoblandi?
3. Ilk b o r qaysi yodgorliklar, kirn to m o n id a n va q an d a y t a ’m irla n d i?
4 . «V ayrona»iar nim a?

---

5. N im a sababdan J o n R yoskin ta'm irlash g a q arshi ch iq q an ?
6. S tilistik t a ’m irlash n im a ?
7. K .B oyto n e c h a va q a n d a y t a ’m irlash xillarini ajratgan?
8. «V aqt gardi» nim a?
9. G .Jo v a n o n i yodgo rlik larn in g necha tu rin i va ta ’m irlashning n eclia xilini 
ajra tg an ?
10. T a 'm irla sh va t a ’m irc h ila r xartiyalarining asosiy m a z m u n i n im ada?
11. “ O sor u l-b o q iy a ” , “ O so r u l- a ’tiq a ” iboralari n im a la rn i ifoda etadi?
1 . 1 .1 -ra s m . Kolizey. T a ’mirlash jarayonida o ’rnatilgan dastlabki tirgak 
devor. Yodgorlik tarzi inobatga olinmagan (15-ad., 11-b.)
1 . 1 .2 -ra s m . Kolizey. O 'rnatilgan tirgak devorlarda yodgorlikning badiiy 
kompozitsion tuzilishi inobatga olingan (15-ad., 11-b.)

---

1 . 1 ,3 -ra s m . Tit zafar toqisi. T a’m irdan oldingi holati {15 -a d ., 12-b.)
1 .2 . T a ’m irning asosiy tam oyillari
llmiy tushunchalar ham isha o'zgarib kelgan, davr talabiga 
muvofiq tobora murakkablashgan. Yodgorlik tushunchasida ham 
hozirgi zam on ta'm irshunosligi bo'yicha ikki tom onlam a: tarixiy 
va badiiy qimmatlar mavjud. 0 ‘z navbatida, ulam ing tarkibiy 
jihatlari bor. Tarixiy qim m at o ‘z ichiga nafaqat o'tm ish to ‘g‘risida 
m a’ lumot beruvchi qim m atga ega, balki hissiy (emotsional) qim- 
matga ham ega. Badiiy qim m at o ‘z ichiga estetik jih atlam i qam - 
rab oladi. M e'm oriy yodgorlik qurilgan davrni, uning ishlab chiqa- 
rish darajasini, muhandislik bilimlarini o ‘zida aks ettiradi. Yodgor- 
liklarning tipologiyasi o 'tm ish hayotning m uhim tom onlarini 
aks ettiradi. Jum ladan, m adaniy aloqalar to ‘g ‘risida qim m atli 
m a’lum ot beradi.
Badiiy qim m at to ‘g‘risidagi tushunchalar o'zgarib turgan. II- 
m iy ta ’m ir endigina boshlanib kelayotgan davrda hukm surgan. 
Klassitsizm davrida doim iy go ‘zaIlik qonuniyatlari mavjud deb 
tushunildi. 0 ‘shanda faqat an tik davrdan qolgan yodgorliklar 
yodgorlik deb hisoblangan. Keyingi davrlarga m ansub qatlam lar 
qiym atsiz deb qadrlanm agan. R om antizm yodgorlikda muayyan

---

tarixiy narsani emas, balki vaqt o ‘tishi bilan buzilib ketgan 
m e’m om ing g‘oyasini, rejasini namoyon eta oladigan jihatni 
ko‘rdi.
Arxeologik ta ’mir vakillari esa yodgorlikni hujjat deb bilishdi. 
Hozirgi vaqtda yodgorlik tarixiy va badiiy yaxlitlik deb tushuniladi. 
Hozirgi zam on tom oshabini m am lakat va davrlarning san ’atini 
yaxshi bilishni talab etadi. Bu, o ‘z navbatida, idrok etishning 
m urakkabligini kokrsatadi. Shunday idrok binoni yaratgan usta 
idrokiga o'xshamasligi kerak. U ning tushunchalari biznikidan farq 
qilgan. Keyingi qo‘shim chalarham isha ham yodgorlikni buzma- 
gan, balki unga yangi, b a ’zan yuqoriroq badiiy sifat baxsh etgan. 
Turli davrlarga tegishli qatlamlar o'zaro murakkab m unosabatda 
boMgan. K o ‘p vaziyatlarda takrorlanm as holatlar vujudga kelgan. 
Yodgorlikka keyingi qatlam larning qimmati o'zichalik badiiy qim- 
matga ega yoki ega emasligi nuqtayi nazaridan emas, balki yodgor- 
likning tarkibiy qismi ekanligi nuqtayi nazaridan qaralishi kerak. 
Ba’zan inson qo‘li kiritgan o ‘zgartirish emas, balki o ‘tm ish keltir- 
gan o'zgartirish badiyan m uhim roq b o lib qoladi. M asalan, antik 
xaro b alar dastlabki, b u tu n holatiga qaraganda kuchliroq ta ’sir 
etadi.
Yodgorlikni idrok etishda uning atrofi, ya’ni me moriy va tabiiy 
muhiti katta e’tiborga m olik. K opincha m e’m oriy m u h it yodgor- 
likning o ‘ziga qaraganda tezroq o kzgargan. Bu urbanizatsiyaga 
uchragan yirik shahariarda, ayniqsa, yaqqolroq ko'rinadi. Yodgor­
lik va uning atrofi orasidagi stilistik bog‘lanishlar ta ’m irchi uchun 
ham aham iyatlidir. K o‘p hollarda yodgorlikka o ‘zgarish kiritilgan 
vaqtida muhitga ham o'zgartirish kiritilgan. Bu yangicha yaxlitlikni 
bergan. Albatta, bir-biriga hech mos kelmaydigan o ‘zgarishlar 
yodgorlikning badiiy sifatiga pu tu r yetkazgan hollar h am mavjud.
Y odgorlikda olib boriladigan har qanday ta 'm irn in g m aqsa- 
di — badiiy qim m atga ega b o ‘lgan asam ing um rini uzaytirishdir. 
Bunga asosan konservatsiya usuli bilan erishiladi. Konservatsiya 
hozirgi vaqtda ta'm irshunoslikdagi asosiy usul deb ta n olingan.
Yodgorlik um rini uzaytirishning vositasi un i hozirgi hayotga 
faol kiritishdan iborat. Bunga ikki y o i: ta \mirlash va moslashtirish 
yo‘li bilan erishiladi. T a’mirlashda obidaga u yoki bu o ‘zgartirishlar

---

kiritiladi. Dem ak, ichki tizim , ya’ni qism larning aw algi o ‘zaro 
bogMiqligi buziladi. T a ’mirlash ishida dastlabki rejalangan holat 
tiklanmaydi, balki buzilgan va qo‘shimcha qilingan yodgorlik saqla- 
nadi. Oxirgi vaqtdagi holat ham yoki eng optim al vaqtdagi holat 
h a m tiklanmaydi, balki yodgorlikning badiiy sifati ham da tarixiy 
qim m ati ochib beriladi.
Badiiy qim m at deganda dastlabki h o latd an tashqari, keyin­
gi holatlar va yodgorlik bilan m uhit orasidagi bog‘liqlikdan ibo- 
rat qim m at tushuniladi. T a’m irlashda m e ’m orning loyihasi saq- 
langan bo‘lsa-da, dastlabki reja amalga oshirilm aydi. Chunki 
qo'shim chalarni nazarda tutish lozim bo‘ladi. U ndan tashqari ko‘p 
loyihalar quritish jarayonida tuzatishga uchragan bo'ladi.
O bidalarning keyingi qatlam lari qoldirilishi yoki qoldiril- 
m asligi mumkin. Yodgorlikda asl qism larni m um kin qadar saq­
lash zarur. Faqat favquloddagi holatlarda aslni almashtirish m um ­
kin. T a’mirlash jarayonida kiritilgan o'zgarishlar signatsiya vosi- 
tasida ko‘rsatiladi. Signatsiya— yangi qism larni ajratishdir. Asl va 
yangi qismlar o ‘rtasidagi m iqdor munosabati bar bir holatda alo- 
h ida hal etiladi. Yodgorlikda asl qismlari k o 'p b o ‘lishi kerak. Y od­
gorlik binoning butuni yoki uning bir boMagi b o klishi mum kin.
M e’moriy obidani saqlash masalalari ijtim oiy xarakterga m o- 
lik. Yodgorlik taqdirini hal qilish bir kishiga bog‘liq bo ‘lishi kerak 
em as.
Yuqorida yodgorliklarning alom ati va sifatlari to ‘g ‘risida ga- 
pirildi. Endi ta’mirlash amalivoti to ‘g‘risida gap yuritamiz. Amali- 
y o td a yodgorliklarda qoMlaniladigan ishlar 3 xilga: a) tuzatish, 
b) konservatsiya (qotirish) va v) ta'm ir ishlariga. bo ‘linadi. Bu 
farqlash shartlidir. Lekin u ishlarni bajarishda q o ‘llaniladigan 
hujjatlarning tarkibi ham da ularni qabul qilish tartib in i belgi- 
laydi. U yoki bu ish xilini bajarishdan avval yodgorlik albatta 
ta d q iq qilinishi kerak.
a ) 
Tuzatish (rem ont) — dam ba-dam o ktkaziladigan ishlar 
b o 'lib , oddiy qurilish uslublari bilan olib boriladi. Saqlanishi lo­
z im boklgan qismlarni aniqlash uchun alohida tadqiqot o ‘tkazi- 
ladi. K o‘pincha tuzatish vaqtida ta ’m ir ishlari q o ‘shiladi: aw algi 
qism lar ochiladi, ayrim qism lar tiklanadi va h.k.

---

b) 
Konservatsiya — yodgorlikni saqlash maqsadida olib bo- 
riladigan ishlar. Konservatsiyaning 2 tu ri mavjud. Birinchisi, tez 
buzilib ketishni b artaraf etish uchun qilinadi, m asalan, tirgak 
o ‘m atish, ustini yopib qo'yish va h.k. Ikkinchi Jahon urushidan 
keyin bu usul keng qo‘llanildi, buni m uhandislik ta 'm iri deb 
a ta s a o krinli b o ‘ladi. Ikkinchisi, m urakkabroq ishlar b o 'lib , uzoq 
vaqt ta ’sir etadigan salbiy om illar bartaraf etiladi, m asalan, asos 
va poydevorni m ustahkam lash, konstruksiyalarning q u w a tin i 
oshirish, b og‘ich lar o ‘rnatish va boshqalar. K onservatsiyada 
ta ’m im ing ayrim unsurlari ishlatiladi. Konservatsiya keyinchalik 
yodgorlikni ochish imkoniyatidan m ahrum qilib qo‘ymasligi kerak. 
K onservatsiyadan a w a l nafaqat m uhandislik va texnologik tad- 
qiqot, balki jiddiy m e’moriy tadqiqot ham o‘tkazilishi lozim. 
Obidada yangi k o ‘rinm aydigan konstruksiya xillarini ishlatish 
m a'qul. Konservatsiya ishlari alohida puxtalik bilan olib borilishi, 
qo ‘yiladigan talablarga javob berishi lozim.
Konservatsiyaning muhim turi xarobalami konservatsiyalashdir. 
Xaroba deb qadim gi anchagina buzilgan bino tushuniladi. Ular 
buzilgan holda b o ‘lsa-da, yodgorlik hisoblanadi. X arobalarning 
b a ’zilari arxeologik ishlar natijasida ochiladi. Venetsiya xartiyasi 
xarobalam i m inim al to ‘ldirish orqali saqlashni tavsiya etad i. Xa- 
robalar ayrim hollarda u yer, bu yerdagi bo ‘laklardan tashkil 
topadi. Bu unga alohida ta'sirchanlik bahsh etadi. Konservatsiya- 
ni bajarishda t a ’sirchanlik im kon qadar saqlanishi kerak. Shu bi­
lan birga, x aro b alam i tartibga keltirish hojati ham tu g ‘ iladi. Bu
2 usul: anastiloz — joyi o ‘zgargan b o ‘laklarni o ‘z o ‘rniga o ‘rnatib 
qo'yish va obodonlashtirish unsurlaridan foydalanib, y o ‘q b o ‘lib 
ketgan devor, ustun kabilaming 
0‘rinlarini farsh etish (tosh q o ‘yib 
qoplash) orqali bajariladi.
v) T a ’m irlash — eng m urakkab, kompleks ishdir. Asosiy 
maqsadi — yodgorlik hayotini uzaytirish. Ta’mirlash konservatsiya 
va tuzatishni o ‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, ta'm irlash yodgor­
lik qiyofasini an ch a o ‘zgartiradi. Bunga yodgorlikning badiiy qim- 
m atlarini to ‘la ochish am allari sababchi b o ‘ladi. Aksari faqat gu- 
monsiz tasdiqlangan qismlargina tiklanadi. Stilistik ta ’m ir uyush- 
tirm aslikka h arak at qilinadi, keyingi qatlam larning qiy m ati ham

---

saqlanadi. Bunday XzCmn'juz’iy ('yoki fragmentar) ta Vw/rdeyiladi. 
Bu konservatsiya doirasini kengaytirish demakdir. Juz'iy ta ’m ir 
b ilan konservatsiya orasida aniq chegara qo'yish qiyin.
T a’mir, jum ladan juz'iy ta 'm ir ikki jarayondan: ochish va