Yodgorliklarni qayd etish va pasportlash tirish

2 .1 .2 -r a sm . 
Ayoz q al’a. Tashqi ko'rinishi.
2 . 1 .3 - r a s m .
Samarqand q a l’asining bosh tarhi. Ta’m irchilikda arxeologik 
va tarixiy hujjatdan foydalanish. (M.A.)

---

2 . 1 .4 - r a s m . 
Sam arqand q a l’asi. Tarixiy rasm.

---

M a d a n iy m e'ro sla m i saqlash ja m iy at old id a tu rg an m u him
m u am m o Jard an biri hisoblanadi. A zaliy qadim iylik — bizgacha 
yetib kelgan arxitekturaviy in sh o o tlarn i o ‘z ichiga oluvchi boy 
m o d d iy m ad an iy atn i y etkazib kelgan, ach in arlisi sh u k i, ular 
x aro b alar yoki tuproq va y er q atlam in in g tag id a q o lib kelm oqda.
U z o q o ‘tm ish arxitektura yodgorliklarini ta d q iq etish ilm iy 
arxeologiyaning sam arasi tufayli o ‘z rivojini to p d i. Q azish ishla- 
rida arxeo log -o lim lar bilan b ir q ato rd a arx itek to r-restav rato rlar 
h am faol ishtirok etib kelm oqda. ulard an esa arx itek tu ra yodgor­
lik larini tad q iq etish tashabbusi kelib chiqadi.
A rxitekturan in g arxeologik yodgorliklarini o krganish — bu 
m u rakkab ijodiy jaray o n b o ‘lib, maxsus bilim , tajrib a va katta 
m as’uliyatni talab etadi. S h u sababli a rx itek to r-restav rato r b i- 
rin ch i navbntda hukum at to m o n id a n o ‘rnatiluvchi (reglam ent- 
lanuvchi) q ato r ko 'rsatm alar b ilan tan ishib chiqishi zarur. Q azish 
ishlarini, avvalo, yodgorlik tu rg an hu d u d larda tashkillashtirish va 
am alga oshirish lozim , b u n g a esa faqatgina 0 ‘zbekiston F an la r 
A kadem iyasi qoshidagi A rxeologiya institutining dala tadqiqotlari 
b o 'lim i to m o n id an taqdim etiluvchi maxsus shaxsiy m xsatnom aga 
ega b o ‘lgan mutaxassisgina haqlidir.
A rxitektura yodgorliklarida dnstlabki, tax m in iy ta d q iq o tla r va 
restavratsiya ishlarini olib borishning ajralmas qismi — bu arxeologik 
qazish ishlaridir. Bu ishlarni olib borishdagi m urak kab lik s h u n ­
d a n iboratki, arxitektura in sh o o tin in g qad k o ‘ta rish i (bunyod 
etilish) daqiqasidan boshlaboq, m ad an iy q atlam i bilan yaqin, 
uzviy o ‘zaro aloq ad a bo‘la boshlaydi. U ushbu qurilish obyektini 
(jaray o n n i) qam rab oladi, vaq t o ‘tgan sari u n in g ichki fazosini 
(b o ‘sh lig‘ini) toMdirib b oradi, b in o n in g te p a qism lariga kirib b o ­
ra di. A rxeologiyada m adaniy q atlam deyilganda in so n faoliyati 
natijasida yuzaga keluvchi, tarixiy davr davom ida bunyod b o ‘luvchi 
grun tlarn in g q atlam lash ish tizim i n aza rd atu tilad i. U qurilish chi- 
qin dilari va binolarning buzilishi, o d am lar to m o n id a n chiqarib 
tashlanuvchi oziq-ovqat chiqindilari, chang va loy qatlam lari, ishlab 
chiqarish chiqindilari va boshqa shu kabilardan tashkil topadi.

---

M ad an iy qatlam ning asosi sifatida arxitektura m ajm ualarining 
yoki a lo h id a tu rg an in sh o o tla rn in g q o ld iq lari x iz m a t qiladi. 
M ad a n iy q atlam n in g (tu p ro q qatlam i) sinchiklab o ‘rganilishi, 
o ‘z n a v b a tid a, ushb u y o d g o rlik n in g hayo ti h aq id a q im m atli 
m a ’Iu m o tlarn i beradi. Bu esa arxitekturaviy-arxeologik qazish 
ishlarini olib borish old ida tu rg a n asosiy m asala hisoblanadi.
A rxeologik obyektning o ‘zi esa o 'zig a xos q a to r xususiyatlar- 
ga, b irin c h i navbatda, noziklikka ega.
A rxeologik qazish ishlarini olib borish va u sh b u yodgorlikni 
o'rg an ish bilan birga uning buzilish jarayoni ham yuz b era boshlay- 
di, m a ’lu m o tla r m an bayining asta-sekin y o ‘q b o ‘la b o shlash i yuz 
beradi. S h u sababli in sh o o tlarn in g ochilishi davrida im k o n qadar 
m a ’lu m o tla rn i an iq qayd etish z an ir, zero u la rb u tu n la y y o ‘qolib 
ketishi v a shunga o 'x sh a sh oby ek tlam ing ta d q iq etilish id a bu 
m a ’lu m o tlarg a yana qayta ega b o klish im k o n iy atid an m ah rum
b o ‘lishim iz m um kin.
Y o d g o rlik larn in g m a d a n iy q atlam i h a m sh u ta rz d a behisob 
d e ta lla rn i (u stu n la r, to 's in la r . g ‘isht va to sh la r u y u m la ri, bezak 
m a te ria lla ri) o 'z id a saq lab keladi. B ular esa, o ‘z n av b atid a, 
b in o va im o ra tla rn in g ta sh q i k o ‘rinishi h aq id ag i ta s a w u rla rn i 
boy itadi.
P u x ta tay y o rg arlik ish lari va to kg ‘ri re ja lash tirish lar kelgusi 
ta d q iq o t natijalariga ah am iy atli t a ’sir ko£rsatadi. A yniqsa, yozm a 
m a n b a la m i o ‘rg an ish , jo y h u d u d in i te k sh iru v d a n o ‘tk azish , 
k o ‘ta rilg a n m a te ria lla r n i t o ‘p la sh , o ‘rg a n ila y o tg a n jo y n in g
geoJogiyasi va geodeziyasi h aq idagi m a ’lu m o tla r bilan tanishish 
sh u lar jum lasid an d ir.
B u n d a n tashqari, arx eo lo g ik m uassasalar arxivlari b ila n ta - 
nishib ch iq ish , ushb u jo y d a aho li joylashuvining y u zag a kelish 
xron ologiyasini (tax m in an b o klsa ham ) an iqlash z a ru r, ushbu 
h u d u d n in g qadim iy h o la ti h a q id a tasaw u rlarg a ega b o ‘lishga im ­
ko n b eru v ch i b arch a ax b o ro tla rn i q am ram o q lozim .
A rxeologik razvedka ishlari. kavlangan u ch astk a lard an . daryo 
q irg ‘o q la rid a n , ja rlik la rd a n k o 'ta rilg a n m a te ria lla rn i t o kplash 
u sh b u jo y n in g m a d an iy q a tla m in i o ‘rganishga, u s h b u joyning 
q ad im iy jo ylash uv in i (p lanirovkasini) ta x m in an ishlab chiqishga

---

(q ad im g i qurilishlar, q ad im iy q o ‘rg*onlar, q ab rlar, yo‘llar va 
b o sh q a shu kabilarning qoldiqlarini to p ish g a) im kon beradi.
Arxeologik razvedka jarayoni k o 'p ro q h oliard a topografik m a - 
teria llarn in g sifatiga b o g ‘liq b o ’ladi. Y axshisi, geolotaxtali ch iz- 
m alarga ega bo4lm oq maqsadga mvofiq.
Restavratsiya qilishning muayyan (konkret) maqsadi va yodgor­
likning saqlanganlik darajasidan kelib ch iq qan holda, arxeologik 
qazish ishlarining olib borilishi zarurati haqidagi masala hal etiladi.
A rxeologik ishlarni olib borishning zam o n av iy , ilm iy ishlab 
ch iq ilg an uslublari ushbu in sho o tn in g m in im a l buzilish d araja- 
sini t a ’m inlagan holda uning saqlab qolinishiga im kon beradi. Bu 
y o ‘n alish uch xil ochish turiga ajratiladi — tran sheyalar, sh urf- 
la r v a qazishlar.
T ran sh ey alar (m adan iy q atlam n i g o rizo n tal-c h u q u rlash tiril- 
g a n och ish ). O ch ishning bu tu ri qadim iy sh ah arch alar, unchalik 
q a lin b o klm agan plastli ansam bllarni ta d q iq etish da zarur. U 
y o 'q o lg an inshoot ni yoki ularning fragm entlarini qidirishda, u la r­
n in g alohida qurilm alari va uchastkalari b ilan o ‘zaro bog‘liqlikla- 
rini aniqlashda qoMIaniladi.
T ransh ey a yordam ida och ilgan relyeflam i o ‘rganish va a n - 
san tb lla m in g qadim dagi h ud ud larini tash k illash tirish ta d q iq o t- 
chi-arxitektorga inshootni restavratsiya qilish ja ray o n id a qim m atli 
m a te r ia lla rn i b era d i. T ra n s h e y a n i q u ris h ja ra y o n i ju d a y a m
m a s ’uliyatlidir. Q adim iy yodgorlik topilib q o lg an h o liarda, tr a n ­
sh ey a uchastkasini qazib o chish zarur.
A garda qattiq, m ustahkam m adaniy qavatga ega b o ‘lgan (1 m. 
va u n d a n k o ‘p) k o ‘pqavatli in sh o ot u c h ra b q olsa, u h o ld a tr a n ­
sh ey an i olib borishni to*xtatish zaru r, zero b u n d a k o ‘pgina o b - 
y e k tla r shikastlanishi m um kin.
Y er q atlam in i plastini dev o r perim etri b o ‘ylab o ch ish tavsiya 
etilm ay d i. T ransheyaning m a d an iy qavatini o ch ish ju d a y am e h - 
tiy o tk o rlik bilan, q o id a , m a teriy a g ac h a 1,5-2 m e tr kenglikda 
o lib boriladi. M exanizm lari faqatgina yakuniy an iq arxeologik tad- 
q iq o td a n so'ngra q o ‘llaniladi.