Yozma manbalarda Somoniylar sulolasining vakillari, ular hukm surgan davrdagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy ahvol haqida batafsil ma’lumotlar mavjud

Yozma manbalarda Somoniylar sulolasining vakillari, ular hukm surgan davrdagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy ahvol haqida batafsil ma’lumotlar mavjud. Lekin Somoniylar sulolasining kelib chiqishi haqidagi ma’lumotlar juda ham kam va bir-biriga ziddir. Shuning uchun bu masala shu paytgacha hali aniq yechimini topmagan. Somoniylarning asl kelib chiqishi noma’lum bo‘lsa ham, ko‘pchilik mutaxassislar orasida ularning kelib chiqishi fors va Sosoniylar sulolasi bilan bog‘liq degan xato fikr hukm surib kelmoqda. Bu esa boshqa mutaxassis bo‘lmagan olimlarning tadqiqotlarida va deyarli barcha ensiklopedik nashrlarda o‘z ifodasini topgan. O'rta Osiyoning o'rta asrlar tarixida, ma'lumki, IX-X asrlarda ko'plab vakillari bo'lgan Somoniylar sulolasi alohida o'rin tutadi. Poytaxt Buxoroda hamda Xuroson va Movaronnahrning boshqa shahar va viloyatlarida hukmronlik qilgan. Yozma manbalarda Somoniylar sulolasining turli namoyandalari hukmronlik qilgan davr, oʻsha davrning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti haqida koʻplab maʼlumotlar mavjud. Biroq Oʻrta Osiyo hukmdorlari sulolasining kelib chiqishi haqida juda kam va qarama-qarshi maʼlumotlar saqlanib qolgan. Somoniylarning kelib chiqishi hanuzgacha noma'lum bo'lib qolsa-da, ko'plab tadqiqotchilar orasida Somoniylar sulolasi forslardan bo'lgan va Sosoniylar sulolasi bilan bog'liq degan fikr hukmron bo'lib, bu boshqa tadqiqotchilarning asarlarida, shuningdek, deyarli barcha asarlarda o'z aksini topgan. Ulardan faqat bir nechtasi ularni mahalliy yoki turkiy-eron (afg'on) sulolasi deb ataydi. Shuning uchun ham Somoniylar sulolasining asl kelib chiqishini aniqlash O‘zbekistonning mahalliy tarix fani uchun ham, jahon sharqshunosligi uchun ham dolzarb masalalardan biridir. Somoniylar haqidagi maʼlumotlarni moʻgʻullargacha boʻlgan davrda Oʻrta Osiyo tarixiga oid deyarli barcha arab va fors manbalarida uchratish mumkin. Jumladan, Narshaxiyning “Ta’rih-i Buxoro”, Gardiziyning “Zayn al-axbor”, al-Utbiyning “Ta’rix al-yamini”, “al-Komil fi-ta'rih” tarixiy asarlari shular jumlasidandir. Ibn al-Asir, Abu Fadlan, Bayhakiyning «Ta'rih-i Mas'ud» asarlari muhimdir. Somoniylar X - XII asrlar tarixiy-geografik va tarixiy-biografik asarlarda ham berilgan. Somoniylar sulolasi tarixiga bag‘ishlangan maxsus asar – “Ta’rih-i Ali Somon” (“Somoniylar xonadoni tarixi”) mavjudligi to‘g‘risida dalillar mavjud bo‘lib, u bizgacha yetib kelmagan. Somoniylar haqidagi ba'zi qimmatli ma'lumotlarni mo'g'ullardan keyingi davrning alohida manbalarida ham uchratish mumkin, ularning ko'pchiligi bizgacha yetib kelmagan avvalgi manbalardan olinganligi sababli ularning ahamiyati kam emas. Masalan, Mahmud ibn Valiyning “Bahr al-asror”, Hamd Alloh Qazviniyning “Ta’rih-i guzida”, Hofiz-i Tanishaning “Abdullohnoma”, Rashiddinning “O‘g‘uznoma”si shular jumlasidandir. Ibn Tag‘ribardiyning “an-Nujum az-zahira”. Mirxondning “Habib as-siyar” umumiy tarix asarida Somoniylar hukmronligi tarixiga bag‘ishlangan alohida bo‘lim mavjud. Bizgacha bir hujjat – Ismoil Somoniyning vakfnomasi yetib kelgan bo‘lib, unda Somoniylar tarixiga oid qimmatli ma’lumotlar berilgan. Somoniylar sulolasi haqidagi qimmatli ma’lumotlarni ularning boy numizmatikasi ham beradi, ular hujjatli manba bo‘lib, yozma manbalar ma’lumotlarini sezilarli darajada to‘ldiradi va takomillashtiradi. Somon-Xudot sulolasining ajdodlari siyosiy sahnada ilk bor VIII asrning birinchi choragida, Balxdan Marvdagi Xuroson arab hokimi Asad ibn Abdulloh al Kasriy (yoki al-Qushayriy) huzuriga kelganida paydo bo‘lgan va undan Balxdagi dushmanlariga qarshi yordam so'radi. Bu dushmanlar Balx yaqinida yashovchi turg‘ash qabilalari bo‘lishi mumkin edi. Undan kerakli yordamni olib, oʻz mavqeini tiklagan Saman-Xudat uning yordami bilan islom dinini qabul qiladi va oʻgʻlining sharafiga Asad ismini oladi. Keyinchalik oʻgʻli bilan birga Xurosondagi Abu Muslim harakatida qatnashadi. Keyinchalik uning oʻgʻli Asad 798-812 yillarda Marvda boʻlganida xalifa al-Maʼmun saroyida xizmat qiladi. U bilan birga unga islomgacha bo‘lgan So‘g‘d podshohlarining avlodlari – Ixshid as-Sug‘diy va Shabib ibn Buxor-Xudod al-Balxiy ham xizmat qilgan. O‘rta Osiyoda Rofe ibn al-Lays (806 – 810-yillarda) boshchiligidagi qo‘zg‘olonni bostirishda Somon-Xudotning nevaralari, Asadning o‘g‘illari – Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyos ishtirok etib, uni ko‘ndiradi. Ular Rofe ibn al-Laysga qurollarini qo'yib, hokimiyatga taslim bo'lishni aytishadi. Bu barcha xizmatlari uchun al-Ma’mun Marvdan Bag‘dodga jo‘nab ketishdan oldin ularni hukmdor qilib tayinlashni buyurdi va 819-yilda Movarounnahr shaharlariga: Samarqandda Nuh, Farg‘onada Ahmad, Shosh va Ustrushonda Yahyo hokimlari etib tayinlandi va Hirotda Ilyos. Bulardan Ilyos ibn Asad Tohiriylar qoʻshinida muhim rol oʻynagan va 827-28 yillarda Misrning Iskandariya shahriga hokim etib tayinlangan. Manbalarda Somon-Xudotning Zuhayr ibn al-Musayyab az-Zabi ismli qo'mondoni xizmatida bo'lgan va u tomonidan hokim etib tayinlangan. Ishoq ibn Somon ismli boshqa bir o'g'li haqida xabar bor. Uning nomi boshqa manbalarda tilga olinmagan. Ehtimol, u Seyistonda Hamza al-Xorij (795 - 811) boshchiligidagi xorijiylar qo'zg'olonini bostirishda qatnashgan va shu janglarda halok bo'lgandir. Manbalarda Salama ibn Somon al Buxoriy ham tilga olinadi, uning nomi o'rta asrlarda Bag'doddagi bir yerga berilgan. Uning yashil minorali al-Buxoriyya (ya'ni buxoriylar) masjidi bor edi. Somoniylar sulolasining nomi, manbalarga ko'ra, Balx, Samarqand yoki Termiz viloyatlarida joylashgan Somon qishlog'ining asoschisi va egasi bo'lgan ajdod - Somon-Xudat nomi bilan bog'liq. Sh.S. Kamoliddin, tarix fanlari doktorining fikricha, Sosoniylar va turklar Somon-Xudotning kelib chiqishi haqida manbalarda turli ma’lumotlar mavjud. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, u sosoniy shahanshoh Bahrom Gʻur (420—438-yillarda hukmronlik qilgan) yoki Xusrav I Anushirvon (531—579-yillarda hukmronlik qilgan) avlodi boʻlgan. Biroq ko‘pchilik manbalarda uning nasabnomasi sosoniylar shahanshoh Xurmazd IV (579 - 590 yillarda hukmronlik qilgan) sarkardasi bo‘lgan, avval Armaniston va Ozarbayjon, so‘ngra Ray va Xuroson marzbonlari bo‘lgan sosoniylar sarkardasi Bahrom Chubin (VI asr) bilan bog‘liq. Bahrom Chubinning turkiy bo‘lganligi, sosoniylar xizmatida bo‘lgan o‘g‘uz turklaridan chiqqanligi haqida ham ma’lumotlar mavjud. Ma'lumki, Bahrom Chubin o'zini qo'lga kiritgan, yoki, aslida, Raydan kelgan Mihranning asil parfiya oilasidan bo'lgan Arshakidlar avlodi edi. Arshakiylarning kelib chiqishi skiflar doirasiga mansub Oʻrta Osiyoning koʻchmanchi qabilalari bilan bogʻliq boʻlib, qadimgi manbalarda Dahae (dahi) umumiy nomi bilan maʼlum boʻlgan. Daxlar qadimgi fors yozuvlarida Sirdaryoning quyi oqimida yashagan sak qabilalaridan biri sifatida ham qayd etilgan. Miloddan avvalgi III asrda janubga Parfiya chegaralarigacha koʻchib oʻtdi. Sharqiy Orol mintaqasidagi Janadaryodagi Chirikrabot madaniyati daxlar bilan bog'liq. Ularning dastlabki yashash joyi saklar Tigraxauda yerlariga to'g'ri keladi, ya'ni forslarga bo'ysunuvchi xalqlar ro'yxatida tilga olingan "o'tkir qalpoqli" saklar. Ikkinchisi Orol dengizi hududida yashagan va qadimgi yunon mualliflarining massagetlari bilan birlashtirilgan. Parfiyada hokimiyat tepasiga kelgan arsaklar ko'chmanchi dasht bilan aloqalarini yo'qotmadilar, aksincha, ularni siyosiy nikohlar va ittifoqlar orqali faol qo'llab-quvvatladilar, bundan tashqari, arsaklarning bir qismi ko'chmanchi muhitdan kelib chiqqanligini ta'kidladilar. Arsakid tangalarida ko'pincha ko'chmanchi libosida o'tirgan, o'ng qo'lida kamon tutgan odam tasvirlangan. Yoy turi miloddan avvalgi 1-ming yillik oxiridagi eng yaxshi kamon boʻlgan Xiongnu kamoniga juda oʻxshaydi. Arsaklar davrida Parfiya qoʻshinining asosini Oʻrta Osiyodan kelgan yollanma koʻchmanchilar otryadlari tashkil etgan. Sosoniylar, shuningdek, parfiyaliklar qo'shni "varvar" qabilalarning harbiy kuchlarini jalb qilish amaliyotidan keng foydalandilar. Bir vaqtning o'zida ko'chmanchilarning 9 ta harbiy salohiyatidan foydalanish ular ustidan doimiy nazoratni ta'minladi. Ahamoniylar davrida ham turklar eronliklar tomonida jangovar harakatlarda qatnashganligi haqida dalillar mavjud. IV asrda Sosoniylar xioniylardan Vizantiyaga qarshi urushda foydalanganlar. 502-yilda Kavad eftaliylar bilan ittifoq tuzib, yana Vizantiyaga, 503-yilda esa eftalitlar Kavkazda hunlarga qarshi kurash olib boradi. 527-532 yillarda Sosoniylar Vizantiya bilan urushda Savirlardan foydalanganlar. Xusrav I Anushirvon ham koʻchmanchilarga qarshi doimiy toʻsiqlar yaratish maqsadida chegaralarda jangovar qabilalarni joylashtirishni keng qoʻllagan. Shunday qilib, al-Mas'udiyning yozishicha, u Bob al-abvob (Darband) shahrini, shuningdek, kofirlarga qarshi 40 farsax uzunlikdagi devor qurdirdi va uning har bir darvozasi yonida xazarlar, alanlar, qabilalarni joylashtirdi. Turk qabilalarining turli urug'lari (ehtimol, Savir) uni qo'riqlashlari uchun. Savirlar yoki sobirlar (savirai) qabilalari Ptolemey tomonidan tilga olingan. Suriyalik Mixail (XII asr) Fors podshohlarining turkiy otryadlarni yollanma askar sifatida jalb qilish haqidagi zararli amaliyotini qoraladi, chunki ular o'z vatanlariga qaytib, vatandoshlarini Yaqin Sharq shaharlarining boyliklari haqidagi hikoyalar bilan uyg'otdilar va qonli bosqinlarni qo'zg'atdilar. Arab yozuvchisi al-Johiz turklar o‘z yurtlarida din nomidan emas, na podshoh nomidan, na haraj uchun, na qabila birligi uchun, na ayolga egalik qilish uchun, na himoya qilish uchun kurashmaydi, deb yozgan edi. ularning vatanlari va uylari, va pul uchun emas , faqat jangovar kuboklarni olish uchun. Aksariyat eron millatiga mansub boʻlmagan xalqlar (xionitlar, eftaliylar, xazarlar, turklar, armanlar, gruzinlar va boshqalar) vakillari boʻlgan chegaradosh viloyatlar hokimlari “chegara himoyachisi” degan maʼnoni anglatuvchi marzban degan yuksak unvonga ega edilar va Sosoniylar saroyida eng yuqori harbiy tabaqalardan edilar. Xusrav I Anushirvonning sheriklaridan biri Katulf ismli eftalit edi. Uning saroyida turli podshohlarning vakillari bo'lgan: turklar, xitoylar, xazarlar. Turklar 3-4-asr boshlariga oid muhr taassurotlari bilan buqalarda tasvirlangan. X asrda eftalitlar (al-haytal) avlodlari Toxaristondagi xalach va kanjina qabilalarining turklari hisoblangan. Kushonlar ham, xiyoniylar ham, kidoriylar ham, eftalitlar va turklar ham O‘rta Osiyo va unga tutash hududlarda yashovchi qarindosh xalqlar ekanligiga shubha yo‘q. Xusrav I Anushirvonaning onasi dehqonning qizi bo‘lib, Shahanshoh Qubod Turkistonga yurishi chog‘ida unga uylangan. Bu maʼlumotlardan koʻrinib turibdiki, Xusrav I Anushirvonning oʻzi ham yarim eronlik boʻlmagan, ehtimol turkiy qoni boʻlgan, bu uning Sosoniylar taxtidagi oʻtmishdoshlaridan asosiy farqi edi. Bu uning turkiy malika bilan turmush qurishini ham tushuntirsa kerak. Xusrav I Anushirvon oʻzining maʼrifiy faoliyati bilan mashhur boʻlib, dunyoviy ilm-fan va madaniyat rivoji uchun koʻp saʼy-harakatlar qilgan. Bularning barchasi uchun unga “Odil Anushirvon”, “O‘lmas jon” laqablari berilgan. Bahrom Chubin turklar mamlakatida bir qancha shaharlarga asos solgan hamdir. Shunday qilib, afsonaga ko'ra, u Turk xoqonining poytaxti bo'lgan Sarir az-Zahob (Oltin taxt) shahriga asos solgan. U Bab al-abvob (Derbent) shimolidagi Xazar cho'lida joylashgan bo'lib, o'rta asrlarning oxirlarida Saray Batu nomi bilan mashhur edi. Bahrom Chubinning ikkinchi ismi – “Chubin” yoki oʻrta forscha “qargʻa” maʼnosini bildiruvchi “Chubina” Shoh Xurmazd IV (hukmronligi 576 – 590) davridagi saroy jargonidagi taxallusi boʻlgan, deb ishoniladi. Tibet tiliga tarjima qilingan 8-asrning 2-yarmi geografik risolasida oʻsha davrda Oʻrta Osiyoda yashagan turkiy qabilalar va xalqlar orasida Yan-ti (kushonlar) bilan yonma-yon yashagan Gar-rga-pur qabilasi qayd etilgan. ) va Xe-bdal qabilalari (Eftalitlar). Aftidan, bu yerda gap, katta ehtimol bilan, o‘sha paytda G‘arbiy Turk xoqonligi tarkibida bo‘lgan Toxaristonda yashagan xalqlar haqida ketmoqda. Gar-rga pur etnonimi ikki so‘zdan iborat degan fikr bor: turkiy gar-rga (qarg‘a) va forscha pur (o‘g‘il), birinchisi forscha chubin (qarg‘a) so‘zining kalavasi. Shunday qilib, turklar Bahromning Balxda qolgan avlodlarini Chubin deb atashgan. Qadimgi davr manbalarida Kavkaz sharqida yashovchi xalqlar orasida albanlar va kaspiylar bilan bir qatorda gargarlar ham tilga olinadi. Ozarbayjon hududida hozirgacha Karkar gidronimi va Xarxar toponimi saqlanib qolgan. Mugʻ togʻidan olingan soʻgʻd hujjatlaridan birida (8-asr boshlari) 15 yil davomida Panch (Penjikent) shahri va Togʻli hududni boshqargan Chubin Chur Bilga ismli turkiy hukmdor (V.A.Livshits oʻqigan) haqida soʻz boradi. Kasht (yoki Baxt). Bu hujjat Chubin nomining Oʻrta Osiyo turklari orasida ilk oʻrta asrlarda tarqalganligini tasdiqlaydi. Qarg'a yoki qarg'a Sibir xalqlari va Shimoliy Amerika hindulari mifologiyalarining markaziy qahramoni bo'lib, u erda birinchi ajdod, madaniy qahramon va kuchli shaman sifatida ishlaydi. Qadimgi turklar orasida qarg'a tong moviy osmon bilan birga Tangrining oliy xudosini ifodalagan ko'tarilayotgan Quyoshning ramzi bo'lgan. Qadimgi turkiy shahzoda Kul-teginning tiarasida qanotlarini yoygan burgut qiyofasidagi Qizil qarg‘a tasviri o‘rnatilgan. Qirg‘iz dostonida odamlarga yordamga kelgan Qoraqush qushi obrazi ham u bilan yangraydi. Eron dostonida bu qush Semurg‘ deb ataladi. Oʻrta asrlarda turklar orasida Qoraqush nomi keng tarqalgan. Sosoniy Eronida qarg'a tasviri ko'pincha dushman xorijliklarni bildirish uchun ishlatilgan. Taxmin qilish kerakki, qarg'ani bildiruvchi ism xalq orasida Bahrom Chubin kabi mashhur shaxsga faqat bu qush ijobiy qahramon sifatida qaralgan muhitda berilishi mumkin edi. Asad ibn Abdulloh 725—26 yillarda Balx shahrini tiklagandan soʻng, koʻpchilik eftalitlar va turklar boʻlgan shahar aholisi uni “qargʻa” (az-zagʻ) deb atagan. Qarg'aning tasvirini Sosoniy muhrlarida topish mumkin, ular, ba'zilari kabi, eronlik bo'lmagan shaxslarga tegishli edi. Shuningdek, Bahrom Chubinning laqabi uning yuqorida tilga olingan karrga (qarg‘a) qabilasiga mansubligini ham ko‘rsatishi mumkin, deb taxmin qilish mumkin. Bahrom Chubinning ajdodlaridan biri Chubin ibn Milod deb atalganligi haqida dalillar mavjud. Binobarin, “Chubin” nomi Bahrom Chubinning umumiy nomi boʻlishi mumkin, bu uning turkiy “Qarg’a” aslining forscha kalava qogʻozi boʻlgan. Baxrom Chubinning ajdodlari O‘rta Osiyodagi turkiy qabilalardan biri bilan qarindosh bo‘lgan. Somon-Xudatning nasl-nasabi Ma’lumki, Bahrom Chubinning 3 o‘g‘li bo‘lgan: Naushhard, Mihron va Shopur. Saman-Xudat to'ng'ich o'g'li Naushard orqali uning avlodi edi. Manbalarda keltirilgan Saman-Xudat nasl-nasabiga ko‘ra, u to‘rtinchi yoki beshinchi avlodda Bahrom Chubin avlodidan bo‘lgan. Biroq uning ajdodlarining ismlari turli manbalarda turlicha keltirilgan: Somon b. Juba (Jabba) b. Niyar b. Noushard b. Tamgarlar b. Bahrom Chubin; Somon-huda b. Juba (Jaba, Juta, Xuta) b. Tamgas b. Nushard b. Bahrom Chubin; Somon ibn Jimasyan ibn Naushhard ibn Samtagan ibn Bahrom al-Malik; Somon-xudot b. Jasiman b. Tagmat b. Nusherd b. Bahrom Chubin; Somon-huda b. Jisman b. Tagmalar b. Nowsharz b. Bahrom Shubin; Somon b. Hamitan b. Naush b. Tamgasp b. Shoul b. Bahrom Chubin; 23 Somon b. Jusmon b. Tamgas b. Noushard b. Bahrom Chubin; Somon-xudot b. Jusmon b. Tagmalar b. Nausard b. Bahrom Chubin; Somon-xudot b. Hamita b. Nush b. Ta'masaf b. Shadal b. Bahrom Shubin; Somon b. Hudat b. Tagan b. Bahrom b. Bahrom Chubin; Somon b. Sosan b. Bahrom Chubin; Somon b. Jotman b. Tog'mas b. Noshrad b. Bahrom Chubin. Bu nomlarning ba'zilari, xususan, Tamgach (Tamgas, Tamgasp, Tagmas, Tamgars, Tamgat, Samtagan) turkiy tillardan bo'lgan bo'lishi mumkin. Uning nasabnomasida keltirilgan Saman-Xudat ajdodlarining boshqa nomlaridan Shoul, Tagan va Jabbani qadimgi va o'rta asr turklari orasida keng tarqalgan Sul (Saul), Tugan va Dzhabgu nomlari yoki unvonlari bilan solishtirish mumkin. Al-Istaxriy va Ibn Xavqalning yozishicha, somoniylar zodagon forslardan (al-furs) chiqqan. Biroq, bu ma'lumotlarni ishonchli va hal qiluvchi ahamiyatga ega deb bo'lmaydi, chunki, birinchidan, ular boshqa manbalar tomonidan tasdiqlanmagan, ikkinchidan, bu ma'lumotlar somoniylar o'zlarini Bahrom Chubinning avlodlari deb hisoblaganliklariga asoslanishi mumkin. Bahrom nomi turklar orasida ham keng tarqalgan, xususan, uni G‘aznaviylar, Saljuqiylar va Qoraxoniylar sulolalarining ayrim vakillari qo’yganlar. Yuqoridagi ma’lumotlarga asoslanib, somoniylarning eng oliy ajdodi 25 Somon-xudot, xuddi Bahrom Chubin kabi turkiy bo‘lgan, deb asosli taxmin qilish mumkin. Har holda, tadqiqotning ushbu bosqichida, bizningcha, Somoniylarning kelib chiqishi noma’lum, degan fikrga amal qilishimiz kerak va bu masalani hal qilish uchun hali kengroq manbalardan foydalangan holda qo‘shimcha tadqiqotlar olib borilishi kerak. Somoniylarning turkiy kelib chiqishi haqidagi fikr allaqachon ko'plab tadqiqotchilar tomonidan bildirilgan. Hatto o'n to'qqizinchi asrning oxirida. A.G.Tumanskiy Rashid ad-din xabariga e’tibor qaratib, somoniylarning turkiy kelib chiqishini taklif qildi. Seyyid Hasan Takizoda manbalarda (Tamgas, Tamgasp, Tamgarlar va boshqalar) tilga olingan Saman-Xudatning ajdodlaridan birining nomi turkiy kelib chiqishi va Tam’gach/Tabg’ach turkiy nomini aks ettirishi mumkin, deb hisoblagan. R.Fray, shuningdek, somoniylar turkiy bo'lishi mumkin deb taxmin qilgan, chunki ular bo'lgan Balxda ko'pchilik turklar istiqomat qilgan. So‘zlariga ko‘ra, A.Z. Validi To‘g‘an, Samanxudatning ajdodlari nafaqat Toxaristonning Karluk Djabgu sulolasiga mansub bo‘lgan, balki turkiylarning o‘g‘uz bo‘limini uning nomidan boshqargan oliy turk xoqonlaridan biri Kukemxonning avlodlari edi. Toxaristonda 200 yilga yaqin uzilishlar bilan hukmronlik qilgan turkiy Yabg'u sulolasining asoschilari aynan Birinchi Turk xoqonligining boshida turgan Ashina turklaridan kelib chiqqan. Yahyo al-Xashshab va Ali Sabiy kabi tadqiqotchilarning fikricha, Somoniylar G‘aznaviylar bilan qarindosh bo‘lgan va ular kabi sof turkiy kelib chiqishi bo‘lgan va Somoniylar tarixiy maydonda paydo bo‘lgunga qadar ularning oilasi haqida hech narsa bo‘lmagan. A. Mets somoniylarning forslarga ham, sosoniylarga ham hech qanday aloqasi yo‘q, deb hisoblab, Eronning ularga bo‘ysunuvchi viloyatlarining qonuniy hukmdorlariga o‘xshab ko‘rinish uchun o‘zini shunday ko‘rsatgan. E.Daniel ham Saman-Xudat nasl-nasabining haqiqiyligiga shubha bildiradi va u oʻz hokimiyatiga 26 taʼsir qilishdan himoyalanish uchun oʻylab topilgan, deb hisoblaydi. Somoniylar tomonidan olib borilgan eronlashtirish siyosatini ularning mintaqalar (Chag'oniyon, Toxariston, Xuroson, Xorazm va boshqalar)dagi isyonkor hukmdorlarning markazdan qochgan intilishlariga, turkiy harbiy boshliqlarining da'volariga qarshilik ko'rsatganliklari bilan ham bog'lash mumkin edi. Somoniylar o'zlarining nasl-nasabiga oid da'volarini aynan qachon ilgari sura boshlaganlari noma'lum. Somoniylarning Bahrom Chubindan kelib chiqishi haqidagi xabar birinchi marta Abu Ishoq Ibrohim ibn Muhammad al-Forisi al-Istaxriy asarida uchraydi, u taxminan 930 - 933 yillarda. Abu Zayd al-Balxiyning 920 yillar atrofida yozilgan geografik asarini qayta ishlagan. Avvalgi manbalarda, masalan, 915 yil voqealariga olib kelgan at-Tabariy tarixida bunday aloqa qayd etilmagan. Oʻzi fors boʻlgan oʻsha al-Istaxriy somoniylarga fors kelib chiqishini bogʻlagan boʻlsa kerak, chunki u Somoniylarni “forslar” (al-furs) deb atagan yagona muallifdir. Ma'lumki, al-Istaxriy bilan uchrashgan arab geografi Ibn Xavqal uni ma'lumotni noto'g'ri uzatgani uchun qoralagan, shundan so'ng uning iltimosiga ko'ra Abu Zayd Balxiy asarini qayta ishlash bilan shug'ullangan. Darhaqiqat, bu ikki muallifning asarlarini solishtirganda, ba'zi joylarda al-Istaxriy ma'lumotlari Ibn Xavqal ma'lumotlariga, demak, Ibn al-Balxiy ma'lumotlariga zid ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin, chunki Ibn Xavqal ikkala asarga ega. Shunday qilib, al-Istaxriy O‘sh shahri haqida gapirar ekan, uning qal’asi “turklarga qarshi kuzatuv posti” joylashgan tog‘ga tutashganligini yozadi. Ibn Havqalning matni bu nuqtada ozgina, ammo sezilarli farqga ega bo'lib, bu xabarning ma'nosi va ma'nosini tubdan o'zgartiradi. Uning yozishicha, O‘sh qal’asi tog‘ga tutashgan bo‘lib, bu tog‘da “turklarning kuzatuv punkti joylashgan bo‘lib, undan ularning chorva va o‘tlovlari qo‘riqlanadi”. Xuddi shu ma’no al-Idrisiy matnida ham bor. Qarluk qabilasidan bo‘lgan qoraxoniylar xonlari Somoniylar va ularning vorislari G‘aznaviylardan farqli o‘laroq, o‘zlarining nasabnomalarini turklar podshosi Afrasiyobga olib borganlar. Saljuqiylar, shuningdek, qoraxoniylar, G'aznaviylardan farqli o'laroq, ozod turklardan chiqqan. Shuning uchun ular o‘zlarini shoh qonidan deb hisoblab, nasabnomalarini Afrasiyobdan olib borganlar. Islomgacha bo‘lgan podshohlar bilan qarindoshlik aloqalari haqidagi bu da’volarning barchasi, bizningcha, aslida 28 hukmdorning o‘zlari egalik qilgan hududlarda o‘z hukmronligining qonuniyligini oqlash istagidan kelib chiqqan. Binobarin, Xuroson va Eron yerlariga egalik qilgan Buyidlar, Somoniylar va G‘aznaviylar o‘zlarini Sosoniylar avlodi, Turkiston yerlariga egalik qilgan Qoraxoniylar esa Afrasiyob avlodlari deb ko‘rsatdilar. Darhaqiqat, G‘aznaviylar va Qoraxoniylar o‘sha qarluq qabilasidan bo‘lib, ular o‘g‘uzlardan bo‘lgan boshqa turkiy sulolaning mulklarini, ya’ni Somoniylar bo‘lgan mulklarini o‘zaro bo‘lib olishgan. Xuddi shu sababdan ham Somoniylar, keyin esa boshqa turkiy sulolalar Eron Safforiylar saroyidan boshlangan fors adabiyoti va madaniyati rivojiga homiylik qilib, Sosoniylar saroyida shakllangan fors dari tiliga yo‘l ochdilar. Eron dunyosining butun sharqiy qismi uchun lingua franca bo'lib xizmat qilgan. 910-11 yillarda Somoniylar safforiylarni magʻlub etib, Xurosonni egallab olishganda, ularning hukmronligi tez orada mahalliy aholiga yoqmay qoldi va ichki muxolifat bosqinchi qoʻshinlarga qarshi chiqdi, bu esa mahalliy vatanparvar kuchlarning 10 yillik qoʻzgʻoloni bilan yakunlandi. Amr ibn al-Laysning nevarasi Safforid, ularning boshlig'i oilasining keksa a'zosi. 911—12 yillardagi bu qoʻzgʻolon natijasida Somoniylar hukmdori taxtdan agʻdariladi va yosh Safforiy amir deb eʼlon qilinadi. Darhaqiqat, hokimiyatni harbiy boshliqlardan biri Muhammad ibn Xurmuz qo‘lga kiritib, safforiylar va somoniylar bilan aloqani uzib, faqat Bag‘dod xalifani hukmdor deb tan oldi. XIV asrning forszabon shoirlaridan biri. she’rida o‘z zamonasi hukmdorlaridan birining shafqatsizligini qiyoslash maqsadida turli hukmdorlar va shaxslarning o‘zlari qilgan yomon ishlari bilan xalqlar xotirasida shuhrat qozonganlariga o‘ziga xos ta’riflar beradi. Demak, u, masalan, fir’avnning mag‘rurligi, Shaddodning zo‘ravonligi, Namrudning takabburligi, Zahhokning qonxo‘rligi, Pironning sarosimasi, Garsivozning hiylasi, Kavusning g‘azabi, janjal kabi qiyoslarni keltiradi. Tus, Navuxadnazarning qotilligi, Lut qabilasining buzuqligi va axloqsizligi, Hud qarindoshlarining shirk va buzuqligi, Ada va Samud qabilalarining yovuzligi va boshqalar. Boshqalar qatorida “Samanning aldovi”ni ham tilga oladi. Bu xabar somoniylar ajdodining butun siyosiy faoliyati davomida qo‘llagan katta yolg‘onchiligi bilan mashhur bo‘lgan shaxs sifatida xalq xotirasida qolganidan dalolat beradi. Maʼlumki, VIII asr oʻrtalarida Samon-Xudat arab xalifaligining siyosiy maydonida ilk bor paydo boʻlganida Moverannahr aholisining yirik qoʻzgʻoloni boʻlib, shundan soʻng Abu Muslim Soʻgʻd va Buxoro aholisini qirgʻin qilgan, ularning koʻpchiligi Moverannahrning mahalliy podsholari va dihqonlari edi. Bu bilan mahalliy hukmdorlarning Xitoyni arab bosqinchilariga qarshi kurashga jalb qilishga urinishlariga chek qoʻyildi, musulmonlarning Talasda Xitoy qoʻshinlari ustidan qozongan gʻalabasi bilan barham topdi. Barcha mahalliy sulolalar tanga zarbining tugatilishi (ularning nominal hokimiyatining yagona atributi) va Moverannahrda islom va arab tilining yakuniy g‘alabasi ham xuddi shu davrga to‘g‘ri keladi. Abu Muslim o'zining qonxo'rligi bilan mashhur bo'lib, har biri bir milliondan ortiq odamni qirib tashlagan to'rtta musulmon qo'mondonlaridan biri deb ataladi. Yuqoridagi ma’lumotlarga asoslanib, Samonxudot 8-asr o‘rtalarida So‘g‘d va Buxoro mahalliy sulolalarining ko‘pchiligi tugatilib, ularning mol-mulki musodara qilingan Moveronnahrdagi siyosiy vaziyatdan foydalangan, deb taxmin qilish mumkin. oʻzini islomdan oldingi Moverannahr hukmdorlarining avlodi deb eʼlon qilgan. Balki islom dinini qabul qilgandan so‘ng u bu qo‘zg‘olonni bostirishda qatnashgan bo‘lishi mumkin, xuddi keyinchalik uning nabiralari Nuh, Ahmad, Yahyo va Asadning o‘g‘illari Ilyoslar ham Rafiy boshchiligida qo‘zg‘olonni bostirishda qatnashgan bo‘lishi mumkin. ibn al-Lays. Saman-Xudat Saman-Xudatning asl kelib chiqishi haqidagi savolning muvaffaqiyatli hal etilishiga hissa qo'shishi mumkin bo'lgan muhim manbalardan biri, bizningcha, uning ismining to'g'ri etimologiyasidir. Samanxudat nomi Balx yoki Termiz viloyatida u asos solgan Saman qishlogʻi nomi bilan bogʻliq. Bu nom yoki unvonning etimologiyasi haqida turli fikrlar bildirilgan. Somoniylarning kelib chiqishi haqidagi rivoyatda Somon so‘ziga “go‘zallik” ma’nosi berilgan. Fors tilidan tarjima qilingan Saman sạmạn so'zi "tartib", "tashkilot", "farovonlik", "boylik" degan ma'noni anglatadi. Pahlaviy tilida somon “chegara”, “mintaqa” maʼnolarini bildiradi. Sam(an) yoki Samana (Thamanaois) degan odamlar ham tilga olinadi, ularning 30 nafari Harahvatiš hududi aholisi edi. Ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, Eron Buyidlar sulolasi ham sosoniylar sulolasidan Bahrom Gur avlodidan bo'lgan ma'lum bir Somondan kelib chiqqan. Biroq bunday etimologiyalar, bizningcha, yetarlicha ishonarli emas, toponimlarning shakllanish qonuniyatlariga mos kelmaydi va qo‘shimcha dalillarni talab qiladi. Saman ismining kelib chiqishi ham chigil soʻzi bilan bogʻliq boʻlib, “somon” maʼnosini bildiradi. Arxeologik ma'lumotlarga ko'ra, Baqtriya-Toxariston hududida, ayniqsa Termiz va Balx mintaqalarida qadimdan qurilishda somon keng qo'llanilgan. Shuningdek, u chorva uchun yem, yoqilg'i va boshqalar sifatida ishlatilgan va O'rta Osiyo shaharlariga somonning asosiy etkazib beruvchilari aynan ko'chmanchi turklar edi. Somon oilasi Somon bilan birga ov qilgan, yetkazib bergan yoki sotgan bo‘lishi mumkin. Oʻrta Osiyo turklari orasida soʻnggi paytgacha “Samanchi” laqabi keng tarqalgan edi. Temuriylar davridagi Balx beklaridan biri Tangri Berdi Samanchi shunday taxallusga ega edi. Samanchi qishlogʻi Koʻlob viloyatining Parkhor tumanida joylashgan. Biroq, bizning fikrimizcha, Saman ismining saman - "somon" ma'nosidagi etimologiyasi ham haqiqatga mos kelmaydi. Oʻrta asr turkiy lugʻatlarida samanī sạmạny soʻzi “gado”, “gado” maʼnosini ham bildiradi. Shuningdek, ular Saman ismining kelib chiqishini shaman (shaman) so'zi bilan bog'lashga harakat qilganlar. Pahlaviy tilidagi Saman (Sahman) soʻzi sanskrit tilidan olingan boʻlib, “eʼtibor, gʻamxoʻrlik” degan maʼnoni anglatadi. Bu borada Bahrom Chubinning Buxoroda istiqomat qilgan turkiy xoqonning qizi bilan turmush qurgan avlodlaridan bo‘lgan Saman-Xudatning ajdodlari haqidagi ma’lumotlar qiziqish uyg‘otadi. Bahrom Chubinning ajdodlaridan biri, eron ritsarlar va qahramonlaridan biri bo‘lgan Milod ismli shaxs bu shahar bilan bog‘langan. Shoh Kay-Kavus Balxdan Mozandaronga o‘z dushmanlariga qarshi urush olib borganida u saltanat boshlig‘i etib tayinlangan. 8-asrdagi Tibet hujjatida. Balxda yashagan Bahrom Chubin avlodlari tilga olinadi. Oʻrta asrlarda Balx hududida joylashgan ayrim aholi punktlari Bahrom Chubin nomi bilan bogʻlangan. Shunday qilib, XII asrda. Balx viloyatida Chubinobod qishlogʻi, Gʻuzgan viloyatida esa Andxuddan Faryobga boradigan yoʻlda Jubin oraliq stansiyasi tilga olinadi, yaʼni. Chubin. Taxmin qilish mumkinki, bu qishloqlar yoki ulardan biri Bahrom Chubinning oilaviy mulki bo'lgan. Manbalarda Bahrom Chubinning diniy mansubligi haqida aniq ma'lumotlar yo'q. Tojikistonda esa Somoniylarning hukmronlik davri “tojik davlatchiligi” deb ta’riflanadi va Tojikiston Respublikasining davlat ramzlarida ham aks etdirilgan. Dushanbeda Ismoil Somoniyning bahaybat haykali o‘rnatilgan, pul birligi “somoniy” deb ataladi va h.k. “Tarixiy Tojikiston” deganda ham tojik olimlari Somoniylar davlatining hududlarini nazarda tutadilar va bu Tojikiston Respublikasining davlat ramzlarida ham o‘z ifodasini topgan. 2000 yilda muomalaga kiritilgan Tojikiston milliy pul birligi “somoniy” deb nomlangan. Somoniylaning nomini abadiylashtirish davlat miqyosida olib boriladi. Ismoil Somoniy nomi ko‘chalarga, aholi turar joylariga, geografik mavzelarga berildi. Ismoil Somoniy yodgorliklari va boshqalar Dushanbeda Ismoil Somoniyning bahaybat haykali, shuningdek, Ko’lob, Isfara, Tursunzoda va Qo‘rg‘on-Tepa shaharlarida ham uning haykallari o‘rnatildi, va h.k. Bularga qarab, tarixiy mazkur shaxsning yangi qiyofasining vujudga kelgani va mustahkamlanganini ko‘rish mumkin [Bolashenkova 2017: 309]. “Tarixiy Tojikiston” deganda ham tojik olimlari Somoniylar davlatining hududlarini nazarda tutadilar. Buxoro va Samarqand shaharlariga bo‘lgan da’volar ham shunga asoslangan. E.Rahmon o‘zining barcha nutqlarida albatta Somoniylarni eslab o‘tadi va ularning “tojik xalqiga” qilgan “xizmatlari” ni aytib o‘tadi. Uning ilmiy asoslanmagan fikriga ko‘ra, Somoniylar xizmatlaridani biri shundan iborat ediki, arablarning kirib kelishi va islom dinining tarqalishiga qaramasdan ularning hukmronligi davrida “tojik tili” (ya‘ni fors va doriy) davlat tili sifatida saqlanib qoldi...” [Bolashenkova 2017: 310]. Bu so‘zlardan kelib chiqadiki, “tojik tili”, ya‘ni fors tili Markaziy Osiyoda arablar istilosiga qadar ham ishlatilgan, bu ham u yoqda tursin, hatto davlat tili bo‘lgan. Asosiy qism Har bir tarixchi va sharqshunosga ma’lumki, Markaziy Osiyoda arablar bosqiniga qadar sug‘d, boxtar, xorazm va turk tillari ishlatilgan. Yangi fors tili arablar bosqinidan keyin IX – X asrlarda shakllana boshlagan. Yangi fors tilidagi she’riyat dastlab Safforiylar saroyida qo‘llab-quvvatlandi, ulardan keyin esa fors tilida ijod qiluvchi shoirlar Somoniylar saroyida boshpana topdilar. Somoniylarning kelib chiqishi turk bo‘lsa ham ular yangi fors tiliga homiylik qildilar. Ammo Somoniylar davrida ham yangi fors tili faqat saroy ichida tor doirada ishlatilgan. Davlat tili sifatida arab tili ishlatishda davom etgan. Somoniylar saroyida shoirlarning ko‘pchiligi arab tilida ijod qilganlar, faqat bir nechta shoir ikki tilda – arab va yangi fors tillarida she’r yozganlar [Kamoliddin 2011: 545-551; Kamoliddin 2018: 9-20]. Somoniylarga tobe bo‘lgan aholining aksariyatini turklar va ular bilan qo‘shilib ketgan sug‘dlar tashkil etgan, ular esa turk va sug‘d tillarida so‘zlashishda davom etganlar [Kamoliddin 2005: 231-241]. Yangi fors tili Buxoro va Samarqand aholisi orasida ham ishlatilgan, chunki arab va fors bosqinchilari mahalli aholi, ya’ni sug‘dlar va turklarni shahardan haydab chuqarib, ularning uylarini egallagan edilar.
"Science and Education" Scientific Journal March 2021 / Volume 2 Issue 3
www.openscience.uz 302
Somoniylarning qilgan yana bir xizmati, E.Rahmon fikriga ko‘ra, shundan iboratki, “ular oriylar yashagan keng hududlarni, ya’ni Movarounnahr va Xuroson o‘z hukmronligi ostida birlashtirishga muvaffaq bo‘ldilar va u yerlarda markazlashgan hokimiyat o‘rnatdilar [Bolashenkova 2017: 311-312]. Birinchidan, o‘sha davrda Movarounnahr va Xuroson aholisi juda turli xil edi va uning katta qismini turklar tashkil etgan edi, chunki arablar va forslar bosqiniga qadar Movarounnahr va Toxoriston Turk xonligining tarkibiga kirgan. Xurosonga ham turklar xiyoniylar va eftaliylar davri (IV-V asrlarda) dan boshlab ko‘plab kirib borganlar [Kamoliddin 2004: 299-311; 2005: 231-241; 2006: 30 - 36]. Ikkinchidan, hech qanday “Somoniylar davlati” yo‘q edi. Rasman ular Abbosiylar xalifalarining voliylari bo‘lib, ularga itoat qilganlar va ularning barcha buyruqlarini so‘zsiz bajarganlar. Somoniylarning mahalliy ma’muriyati Abbosiylarning boshqaruv tizimi bilan bir xil edi. Ismoil Somoniy hech qachon mustaqillikka intilmagan, aksincha, u bir necha marta Bag‘doddagi boshliqlaridan xalifaning shaxsiy soqchilari qatorida xizmat qilishni so‘ragan. Ammo har safar uning iltimosi rad etilib, u amir unvonli oddiy voliy lavozimi bilan qanoatlanishga majbur bo‘lgan [Kamoliddin 2012: 219 - 265]. Albatta, E.Rahmon, bu davr bo‘yicha mutaxassis emas, hatto tarixchi ham emas, Somoniylar tarixi bo‘yicha chet ellik olimlarining yangi tadqiqotlarni bilmaydi. Lekin Tojikistonlik olimlar biladilar, ammo o‘zlarini bilmaslikka olib, o‘z xalqini va prezidentini aldashda davom etmoqdalar. Chunki ularda bu yangi tadqiqotlarga javob berishga yaraydigan hech narsa yo‘q, bu yangi tadqiqotlar esa Tojikistonning yolg‘onga asoslangan milliy davlatchilik konsepsiyasini butunlay bekor qiladi. Ammo haqiqatni faqat ma’lum vaqtgacha yashirish mumkin, shunday vaqt keladiki, haqiqat baribir yuzaga chiqadi va g‘alaba qozonadi. E.Rahmon Somoniy davlatini “tojiklarning birinchi milliy davlati” deb ataydi, ammo tojiklar davlatchiligining boshlanishi afsonaviy Kayoniylar va Peshdodiydlar davriga to‘g‘ri kelishiga ishora qiladi. Shu bilan birga u Tojikiston davlatchiligining tarixiga nafaqat Ahamoniylar, Arshakiylar va Sosoniylar sulolalarining hukmronligi davrini, balki Kushonlar va Eftaliylarni ham kiritadi [Bolashenkova 2017: 312]. Demak, Yaqin Sharq va Markaziy Osiyo tarixida “tojiklar” bo‘lgan, ularning tarkibiga esa barcha eroniy tillarda so‘zlashuvchi xalqlar kirgan. Bu haqiqiy paneroniy milliy shovinizmdan boshqa narsa emas, shunga o‘xshash qarashlarni qirg‘izlarning “milliy mafkurasi” kuzatish mumkin, faqat ularda panturkchilikka asoslangan millatchilik da’volari ilgari surilgan. Balki bu sun’iy ravishda tuzilgan mayda “millat” larga xos jihat bo‘lsa kerak. Ular orasidagi farq shundan iboratki, qirg‘izlar yaqin o‘tmishda ham ko‘chmanchi qabila hisoblangan, “tojiklar” esa – bu Markaziy Osiyoda turkiy tilli aholi orasida yashovchi turli eroniy tillarda so‘zlashuvchi va kelib chiqishi har xil bo‘lgan guruhlardan “qizil ruslar” tomonidan sun’iy ravishda tuzilgan odamlar to‘plamidir. Bundan keyin E.Rahmon “Somoniylarning xalqaro aloqalari va tashqi
"Science and Education" Scientific Journal March 2021 / Volume 2 Issue 3
www.openscience.uz 303
siyosati” haqida so‘z yuritadi, lekin faqat savdo aloqalari haqida misol keltiradi [Bolashenkova 2017: 312]. Shu o ‘rinda aytish kerakki, Somoniylar chet ellarning hukmdorlari bilan hech qanday diplomatik aloqalarga ega bo‘lmagan. Bunday huquq faqat xalifalarga tegishli edi. Manbalarda Buxoro shahriga Somoniylar huzuriga faqat bir marta elchilar kelganligi haqida ma’lumot bor. Bu elchilar 327/938-39 yilda amir Nasr ibn Ahmad huzuriga “al-Sin”, ya’ni Sharqiy Turkistondan kelgan edilar. Elchilar Nasr ibn Ahmadga al-Sin hukmdorining maktubini keltirgan edilar. Maktubda u amirdan o‘tgan 27 yil uchun tovon to‘lashni va al-Sin hukmdoriga bo‘ysunganini rasman e’tirof etishni talab qilgan edi. Aks holda u Somoniylarga qarshi qo‘shin yuborishini, keyin esa Iroqqa va butun xalifalikka qarshi yurish qilishini aytib do‘q qilgan edi. Elchilar Nasr ibn Ahmad tomonidan qabul qilindi. Amir ularga quyidagi mazmundagi javob maktubini berdi: “Ey, bolakay, bilginki, men seni va senga o‘xshashlarni inkor qilganimning sababi qo‘rquvdan, zaifligimdan yoki qo‘shinlarim va qurol-yarog‘larim yetishmaganidan emas. Menga oliy hukmdorim (ya’ni xalifa) harakat qilishimga buyruq bermaganligi sababli men o‘zimni biror harakat qilishdan tiyib keldim. Mening dinimda buyruqsiz biror harakatlarni qilish ruxsat etilmaydi... Shundan keyin al-Sin hukmdori Islomni qabul qildi”. Bu parchada, aftidan, Sharqiy Turkistondagi qarluqlarning hukmdori haqida so‘z yuritilgan. Mazkur elchilar bilan Somoniylar tomonidan Abu Dulaf ismli arab Sharqiy Turkistonga boqdi. Ko‘p o‘tmay qarluq hukmdori islom dinini qabul qilib, Somoniylar bilan qarindoshlik aloqalari o‘rnatdi. Manbalarda Somoniylarning yaqin yoki uzoq mamlakatlarning hukmdorlari bilan aloqalari haqida bundan boshqa ma’lumot yo’q. Muhokama Yuqorida keltirilgan barcha ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, Tojikistonda hukumat darajasida tarixni soxtalashitirish olib borilmoqda. Shuning uchun Somoniylar sulolasining asl kelib chiqishini aniqlash hozirgi kunda tarix fani oldida turgan eng dolzarb masalalardan biridir.
O‘rta asr manbalarda keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, Somoniylarning ajdodlari islom dinini qabul qilishdan oldin otashparast bo‘lganlar, ya’ni zardushtiylik diniga e’tiqod qilganlar. Lekin ularning tangalari, Buxorodagi oilaviy maqbarasi va Samarqanddagi saroyining devorlarida tasvirlangan ramzlar zardushtiylik diniga hech qanday aloqasi yo‘q. Bu ramzlar buddaviy din yoki moniylik bilan bog‘liqdir. O‘rta asrlarda har qanday maxfiy ma’lumot ko‘pincha ramzlar orqali ifoda etilgan. Masalan, ilk islom davrida taqiqlangan sufiylik ta’limotida ham ramzlar ko‘p ishlatilgan. Bu ma’lumotlardan ayon bo‘ladiki, Somoniylarning ajdodlari buddaviylik
"Science and Education" Scientific Journal March 2021 / Volume 2 Issue 3
www.openscience.uz 305
diniga yoki moniylikka e’tiqod qilganlar va bu ramzlarni ishlatganlar. Islom davrida Somoniylar ajdodlarining ramzlarini tangalarida, maqbara va saroy devorlarida ifoda etish orqali ajdodlarining ruhlarini yod etib, ularga hurmat izhor etganlar. Bu bilan ular o‘zlarini ajdodlar bilan ma’naviy bog‘liqlikda deb his etganlar. Somonxudotning asl ismi Arquq bo‘lgan. “Somon” so‘zi sanskrit tiliga mansub bo‘lib, buddaviy martabalaridan biri hisoblangan. O‘g‘uzlarning rivoiy kitoblarida Somon-xudot “Somon-yabg‘u” deb atalgan va o‘g‘uzlarning ajdodlari qatorida tilga olingan. Al-Muqaddasiyning geografik asarida “Somon turklari” qayd etilgan. Ma’lumki, Somoniylarning qo‘shinlari, harbiy qo‘mondonlari va saroy xizmatchilari asosan turklardan iborat bo‘lgan. Lekin Somoniylar saroyda turk tilini joriy qilishga urinmaganlar. Uning o‘rniga yangi fors tilini qo‘llab-quvvatlaganlar va bu tilda ijod qilgan shoirlarga homiylik qilganlar. Bu xususiyat ulardan keyin hukmronlik qilgan turk sulolalari – G‘aznaviylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlarga ham xos bo‘lgan. Mo‘g‘ullar, Temuriylar va Shayboniylar ham bu an’anani davom ettirganlar. Hozirgi tarixshunoslikda Somoniylar hukmronligi davrini “Somoniylar davlati” deb ta’riflash qabul qilingan. Lekin aslida ular huquqiy jihatdan mustaqil bo‘lmaganlar. O‘sha davrning qonunchiligiga ko‘ra, Somoniylar Abbosiy xalifalarining Movarounnahrdagi noiblari hisoblanganlar. Ular zarb etgan tangalarda birinchi o‘rinda xalifalarning ismlari qayd etilgan. Xalifalarning maxsus yorlig‘i (manshur) siz ularning hukmronligi qonuniy hisoblanmagan. Juma namozidan oldin o‘qiladigan xutba (va’z) da xalifalarga hamdu-sano o‘qish majburiy bo‘lgan. Somoniylarga qarashli yerlar bilan xalifalik yerlari o‘rtasida davlat chegarasi bo‘lmagan. Somoniylar chet ellarning hukmdorlari bilan diplomatik munosabatlar olib bormaganlar. Bunday huquq faqat xalifalarga tegishli bo‘lgan. Shunga qaramasdan Somoniylarning hukmronligi o‘zbek davlatchiligi tarixining ajralmas bir bosqichi hisoblanadi. Chunki bu davrda o‘zbek xalqining asosiy o‘zagi shakllandi, uning yashash hududi belgilandi, boshqaruv tizimi shakllandi va g‘oyaviy asoslari yaratildi. Shuning uchun Somoniylarning ramzlari Tojikistonda emas, O‘zbekistonda joriy qilinishi lozim. Toshkentda Amir Temur va Temuriylar muzeyiga o‘хshash Ismoil Somoniy va Somoniylar muzeyi tashkil etilishi, Ismoil Somoniy haykali o‘rnatilishi, Somoniylar tarixiga bag‘ishlangan xalqaro konferensiyalar o‘tkazilishi kerak. Bu konferensiyalarga birinchi navbatda Markaziy Osiyodagi qo‘shni davlatlardan, shu jumladan Tojikistondan ham olimlar ishtirok etishi kerak, chunki Somoniylar tarixi Markaziy Osiyo xalqlarining mushtarak merosidir. Buxoro butun O‘rta Osiyoning poytaxti edi. Shu sababli, manbalarda “Somoniylarning ajdodlari islomdan oldingi davrda butun Movarounnahrning hukmdorlari bo‘lganlar”, deb yozilgan. Bu ma’lumotdagi hukmdorlar faqat turk xoqonlari oilasiga mansub shaxslar bo‘lishi mumkin edi. Arablar Buxoroga birinchi marta yurish qilganlarida, shaharda turk xoqoni va uning oilasini uchratdilar, o‘sha
"Science and Education" Scientific Journal March 2021 / Volume 2 Issue 3
www.openscience.uz 306
vaqtda shahar aholisi turklar va turklashgan buxoroliklardan iborat edi. Qutayba ibn Muslim Xuroson amiri bo‘lganda, Buxoroni bosib olib, mahalliy aholini har bir uyning yarmini arablarga bo‘shatib berishga majburladi, so‘ngra bu uylarga arab askarlarini joylashtirdi. Shundan boshlab, Buxoro arab va fors istilochilarining tayanch nuqtasiga aylanib, ular bu yerdan turib turklar va sug‘dlarga qarshi bosqinchilik urushlari olib bordilar. Keyinchalik Buxoro islom madaniyatining asosiy markaziga aylandi va bu yerda asosiy muloqot tili avval arab tili edi, keyinchalik uning o‘rnini fors tili egalladi. Fors tili Buxoroda ruslar bosqiniga qadar an’anaviy tili bo‘lib keldi. Shu sababli, bu shaharga ko‘chib kelgan barcha odamlar, shu jumladan turklar ham, asta-sekin fors tiliga o‘tganlar. Buxoro turk hukmdorlari sulolalari – Somoniylar (IX-X asrlar) va Shayboniylar (XVI-XVIII asrlar), so‘ngra Mang‘itlar (XIX – XX asr boshlari) ning poytaxti bo‘lgan. Yigirmanchi asr boshida mashhur jadidchi Abdurauf Fitratning ona tili fors tili bo‘lsa ham, u o‘zini o‘zbek deb hisoblagan va hatto pafnturkchilikda ayblangan. Shuning uchun bugungi kunda ham buxoroliklarning ko‘pchiligi garchi fors tilida so‘zlashsalar ham o‘zlarini o‘zbek deb biladilar. Samarqand ham shunga o‘xshash holat bo‘lgan. Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg‘ariy va boshqa bir qancha o‘rta asr mualliflariga ko‘ra, Samarqand shahrining nomi “semiz shahar” degan ma’noni bildirgan. Bu rivoyat bo‘lsa-da, unda haqiqat bor. Har qalay bu shahar nomining kelib chiqishi hali ham ishonchli tarzda izohlanmagan. Arab bosqiniga qadar Samarqand Turk xoqonligining asosiy shaharlaridan biri edi. Xulosa XIV – XV asrlarda Samarqand Amir Temur va Temuriylarning poytaxti bo‘lganda, Buxoro va Samarqandda katta qurilish ishlari olib borildi, shunda bu yerga Erondan minglab me’morlar, hunarmandlar va quruvchilar taklif etildi, chunki Eron Temuriylarga qarashli yer edi. XVI-XVIII asrlarda, Shayboniylar Safaviylar bilan uzoq vaqt olib borgan urushlar davomida asir qilib olingan barcha eronliklar qulga aylantirilib, Buxoro va Samarqandda qoldirilgan. 1810-yilda Marvdan Turkistonga taxminan 40 ming eroniy oilalari ko‘chirilgan va asosan Samarqand va Buxoro atroflariga joylashtirilgan edi. Ularning bir qismi turk, lekin asosiy qismi fors edi. XIX-XX asr boshlarida qul savdosi bilan asosan hindlar va turkmanlar shug‘ullanganlar, ular Turkistonning qul bozorlariga Erondan minglab qullarni keltirganlar. Buxoroda ham katta qul bozori bor edi. Fors qullari eng arzon edi – bir rus qulining narxiga 6 ta fors qullarini sotib olish mumkin edi. XIX asr o‘rtalarida Buxoro aholisining chorak qismini o‘zbeklar, to‘rtdan uch qismi esa fors qullari tashkil qilar edi. Erondan odamlarni ko‘chishlar 1917-yildagi rus inqilobiga qadar davom etgan. Shi’a mazhabiga e’tiqod qiluvchi aholining ko‘pligi sababli 1910-yilda Buxoro xonligida sunniylar va shi’alar o‘rtasida katta to‘qnashuv sodir bo‘ldi. Buxoro va Samarqand shaharlarining aholisi ana shunday shakllangan, lekin ulardagi

Somoniylar o`z davlatida juda yaxshi yo'lga quyilgan hukmronlik tizimini o'rnatdilar. Davlat boshida juda katta vakolatlarga ega bo`lgan amir turar edi. Somoniylar davlatining ma'muriy tuzlishi quyidagicha bulgan: dastavval boshqaruv organi dargoh (oliy hukmdor saroyi) va devon (davlat idorasi)ga bo`lingan. Mamlakatning ichki siyosatida amirning shaxsiy gvardiyasi katta rol o`ynagan. Bu gvardiya turk g`ulomlaridan saralanib olinar, uning boshliqlari katta-katta davlat mansablarini egallar edilar. Turk g`ulomlari bunday sharafga uzoq yillar sadoqat bilan xizmat qilishlari evaziga muyassar bo`lar edilar. Turk g`ulomining xizmat pog`onasidan ko`tarilish jarayoini muarrix va davlat arbobi Nizomulmulk (1018— 1092) ning mashhur «Siyosatnoma» asarida bayon etilgan. «Somoniylar davridayoq,— deb yozadi u,— shunday qoida mavjud edi. G`ulomlar mansab darajasi pog`onama-pog`ona, qilgan xizmatiga yarasha ko`tarilib borgan. Chunonchi, g`ulomni sotib olgach, u bir yil piyoda askar bo`lib xizmat qilar va zandoniy matosidan tikilgan qabo (kamzulga o`xshash ustki kiyim) kiyib saroy ahli qatorida yurar edi. Bular bir yilgacha xoh oshkora, xoh yashirincha otga mina olmas edilar. Sezib-bilib qolsalar u jazoga tortilardi. Bir yildan so`ng visoqboshi (3 g`ulomga bosh bulgan kichik komandir) hojib (gvardiyachi rulomlarning oliy mansabi) bilan uning xususida gaplashar, hojib unga yugani bilan turk otini, shuningdek oddiy kamar berishii buyurar edi. G`ulom yana bir yil ot ustida xizmat qilgach, unga qorajur (uzun shamshir) berar edilar. Xizmatining beshinchi yilida unga eng yaxshi egar, yulduz-yulduz qilib bezatilgan yugan, doroy matosidan tikilgan qabo, cho`qmor berar edilar: chuqmorni g`ulom kamarining halqasiga ilib olar edi. Xizmatning oltinchi yilida u anvoyi kiyim-boshlar olar, yettinchi yili 16 kishi siradigan chodir hamda o`z otryadiga 3 g`ulomni olar edi va uni visoqboshi deb atardilar. U kumush bilan bezatilgan qora kigizdan tikilgan qalpoq, ganja qabosini kiyar edi. Uning mansabi, obro`si, birkitilgan g`ulomlari soni yil sayin oshib borar va u nixoyat dastlab xaylboshi (gvardiyachi rulomlarning hojibdan keyingi, ikkinchi mansabi), sungra hojib mansabiga sazovor bo`lar edi. U qanchalik obro`-e'tibor qozonmasin, qanchalik xizmat qilmasin, baribir 37 yil muddatdan keyingina uni viloyatlarga amir qilib tayinlar hamda unga yer-suv in'om etar edilar». Saroydagi eng ulug` mansabdor hojibi buzrug (ulur hojib) bo`lib, unga saroy ahliga ko`z-quloq bo`lib turish vazifasi yuklatilgan edi. Alohida xizmat ko`rsatgan hojibi buzruglar ayrim tumanlarga hokim qilib tayinlanar edilar. Hojibi buzrugdan keyin sohib haras (saroy soqchilari boshlig`i) turgan. Bu mansab ummaviylar va abbosiylar davrida ham mavjud edi. U oliy hukmdorning farmonlarini ijro etuvchi shaxs bo`lgan. Bu haqida Nizomulmulk bunday deb yozadi: «Amiri haras mansabi hamma vaqt muhim mansablardan biri bo`lgan. Albatta, ulur hojib mansabi bundan mustasno. Amiri haras oliy hukmdorning farmonlarini ijro etuvchi bo`lganligi sababli, odamlar undan hukmrondan ko`ra ham ko`proq qo`rqar edilar». So`ngra Nizomulmulk xalifa al-Ma'mun tili bilan bunday deydi: «Mening ikki amir harasim bor. Ularning har ikkisi erta tongdan to qorong`u tushganga qadar odam boshini tanasidan judo qilish bilan band, jinoyatchilarning oyoq-qo`llarini chopib tashlaydilar, cho`qmor bilan urib zindonga tashlaydilar». Dargohning xo`jalik ishlari bilan vakil shug`ullangan. «Hamma vaqt bu ish tepasida,— deb ta'kidlaydi Nizomulmulk,— mashhur va ishonchli odam turgan Shoh oshxonasidan tortib, to may omborlari va podshoh otxonasidan doimo ogoh bo`lib, hukmdorniig saroyi, bola-chaqasi, shuningdek saroyga ta'lluqli kishilardan ko`z-quloq, bo`lib turuvchi shaxs; har oyda, balki deyarli har kuni, oliy hukmdorning kengashlarida ishtirok etgan, u bilan muloqotda bo`lgan va zarur paytda saroyga zudlik bilan yetib kelib, oliy maqomga fikrlarini izhor etgan hamda mamlakatda ro`y berayotgan voqealardan uni xabardor qilgan». Keyingi o`rinda xo`jayi buzrug (ulug` xoja) mansabidagi shaxs turgan. Xo`jayi buzrug saroy byurokratik apparatining boshida turgan. Bulardan tashqari, dargohda har xil xizmatkorlar, masalan, eshikog`a, dasturxonchi kabi kichik mansabdorlar ham bulgan. Byurokratik apparat Buxoro registoni atrofida joylashgan o`nta devon tomonidan boshqarib turilgan. Narshaxiyning ta'kidlashicha, ular quyidagilar: devoni vazir (ulur vazir devoni), devoni mustavfiy (moliya ishlari devoni), keyingi vaqtlarda devoni rasoil yoki devoni insho deb atalgan devoni amir al-mulk (davlat tayanchi devoni), devoni sohib shurat (amir gvardiyasi boshlig`i devoni), devoni sohib barid (alohida xizmatlar devoni), devoni mushrif (amir nazoratchisi devoni), devoni addiyya (amirning shaxsiy mulklarini idora qiluvchi devon), devoni muxtasib (ko`cha va jamoa joylaridagi tartibotni tekshirib turuvchi devon), devoni vaqf, devoni quzzot (qozilar devoni). Shunga muvofiq mustavofiy, xo`jayi omid, sohib shurat, mushrif, muxtasib, qozi al-quzzot va boshqa mansablar bo`lgan.[4 ]Joylarda hokimiyat sipoqsolar (katta mulklarda) va hokimlar (mayda ma'muriy idoralarda) qo`lida bo`lgan. Movarounnahr mustaqilligining barqarorligi, avvalambor, markazlashgan mustahkam hokimiyatning qaror topishiga bog`liq edi. Buni yaxshigina anglagan somoniylar o`z tasarrufidagi ulkan mamlakatni boshqarishda dastavval ixcham davlat ma'muriyatini tashkil etadilar. U podsho dargohi va devonlar — markaziy hokimiyatdan iborat edi. Dargohda amir harami va qarorgohi hamda saroy a'yonlariyu navkar va xizmatkorlarining turarjoylari bo`lar edi. Narshaxiyning ma'lumoti bo`yicha, Somoniylar davlati asosan devoni vazir, mustavfiy, amidal-mulk, sohibi shurat, sohibi muayyid, mushrif, mumallikayi xos, muhtasib, avqof va qazo nomlari bilan yuritiladigan 10 ta devonlar boshqaruvida idora etilardi. Ular orasida vazir devoni bosh boshqaruv mahkamasi hisoblanar va davlatning ma'muriy, siyosiy va xo`jalik tartiboti uning bevosita nazorati ostida tutib turilardi. Barcha devon boshliqlari vazirga tobe edi. Mustavfiy devoni xazina (moliya) kirim-chiqimlar; amidal-mulk — davlat hujjatlari va elchilik aloqalari; sohibi shuhrat — soqchiboshi, ya'ni harbiy, xususan, amirning muntazam turkiy saroy navkarlari, uning ta'minoti; sohibi muayyid — maktubot va axborot, ya'ni pochta; mushrif — saroy ish boshqaruvchisi; mumallikayi xos — davlat mulklari; muhtasib — bozorlardagi toshu tarozular, narx-navo hamda fuqarolarning mafkurasi; qazo — adliya; avqof - masjid va madrasalarning vaqf xo`jaliklari bilan shug`ullanar edi. Nasr ibn Ahmad (914-943) davrida Buxoroning Registon maydonida podsho qasri qarshisida devonlar uchun saroy qurilib, davlat mahkamasi mana shu maxsus binoda joylashgan edi. Mahkama xizmatchilari faqat saroy ahli, ruhoniy va zodagon dehqonlardan bo`libgina qolmasdan, shu bilan birga ular muayyan bilimlarga ega bo`lishi shart edi. Odatda, ular arab, fors tillarini puxta egallab olgan, muqaddas Qur'onni va shariatning asosiy qoidalarini yaxshi biladigan, turli fanlardan bir muncha xabardor bo`lgan savodli aslzodalardan tanlab olingan. Shubhasiz, bu o`rta asrlarning o`ziga xos amaldorlik madaniyati edi. Qadimiy an'analarga asoslangan bu madaniyat somoniylar davrida ancha-muncha boyitilgan edi. Markaziy mahkama viloyatlardagi mahalliy boshqarmalar bilan doimiy aloqada bo`lgan. Viloyatlarda, maktubot va axborot (pochta) devonidan tashqari, barcha devonlarning vakillari bo`lgan. Viloyat devonlari, bir tomondan, mahalliy hokimga, ikkinchi tomondan esa markaziy mahkamaning tegishli devonlariga bo`ysunar edilar. Viloyat hokimlari ba'zan vazir deb yuritilardi. Ular sulolaviy xonadonga tegishli amirzodalar yoki sobiq mahalliy hukmdorlar hamda zodagon dehqonlardan tayin etilardi. Bulardan tashqari, har bir shaharda rais — shahar boshlig`i hamda muhtasib — nazoratchisi bo`lardi. Ularni hokimning bevosita o`zi mahalliy aslzodalar yoki ko`pincha oliy tabaqa ruhoniylarning nufuzli vakillaridan tayinlar edi. Mansabdorlarning xizmat haqi uchun davlatning yillik daromad-buromadi (byudjeti) ning deyarli yarmi sarf etilardi. Shu bilan birga IX-X asrlarda yirik mansabdorlarning davlat oldidagi xizmati uchun yer va suvdan iborat katta-katta mulklar in'om qilina boshlaydi. Bunday mulklar «iqto`», unga ega bo`lgan mulkdorlar «muqto» yoki «iqtodor» deb yuritilardi. Iqto tarzida esa ayrim viloyat, voha, rustoq (tuman) yoki shaharlar hadya etilgan. Iqto dastavval asosan oliy tabaqa zodagonlar; sulola a'zolari — amir-zodalar va yirik mansabdorlarga in'om etilgan. Iqto mulklari avvalda bir umrga emas, balki ma'lum muddatga berilib, nasldan-naslga o`tkazilmagan. Iqtodorlar hadyaga berilgan mulklarga hali to`la egalik qila olmaganlar. Ular iqto yerlaridai tushadigan daromad yoki uning ma'lum qisminigina yig`ib olish huquqiga ega bo`lganlar xolos. Butun bir viloyat iqto qilib berilgan noib-vazirga ba'zan o`z nomi bilan chaqa-pul zarb etish huquqi ham berilar edi. Bu, shubhasiz, o`z navbatida markaziy hokimiyatni kuchsizlantirib, mahalliy hokimlarning boshboshdoqlik harakatlarining kuchayishiga olib kelar edi. Movarounnahr mustaqillikka erishib, Somoniylar davlatining qaror topishi va uning ravnaqida islom dini ruhoniylarining hissasi katta bo`ldi. Shu boisdan ularning obro`si oshib, poytaxt Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. Shaharlarda ko`plab ibodatxonalar, shu jumladan, jome' masjidi, xonaqoh (g`aribxona) va namozgoh (iydi ramazon va iydi qurbon ibodatlari o`qiladigan sajdagoh)lar bino qilindi. Xuddi shu davrda musulmon Sharqidagi ilk madrasalardan biri Buxoro shahrida qad qo`yardi. Buxoroning qadimiy madrasasi shaharning Darvozai Mansur mahallasida xon hammomining yonida joylashgan edi. Mamlakat ma'naviy hayotining asosi hisoblangan islom mafkurasiga bu davrda «ustod» deb atalgan din va ilm peshvolari rahnamolik qilardi. Keyinchalik bu nom tark etilib, din peshvolari va islom ulamolarining rahnamosi «shayxulislom» nomi bilan yanada ulug`lanadi. Ustoddan keyin «xatib»lar turardi. Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat beradilar. Masjid, madrasa, xonaqohlar qurish uchun maxsus joylar va ularning sarf-xarajati uchun katta-katta mulklar ajratilib beriladi. Natijada diniy muassasalar tasarrufidagi yerlar kengayib, yangi turdagi diniy-vaqf xo`jaligi tarkib topadi. Masalan, Narshaxiyning yozishicha, Afshona qishlog`ining ekin yerlari atrofidagi yaylovli biyobonlar Ismoil Somoniy tomonidan Buxoro madrasasining talabalariga vaqf qilib beriladi. Shuningdek, amir Registon maydoniga tutashgan va Dashtak deb shuhrat topgan keng qamishzor yerlarni Hasan ibn Muhammad Tolut ismli mulkdor arab lashkarboshidan 10 ming dirhamga sotib olib, Buxoro shahrining jome' masjidi vaqfiga qo`shib beradi. Bunday misollarni ko`plab keltirish mumkin. Lekin nima sababdan va qanday yo`l bilan masjid va madrasalar tasarrufida katta-katta yer va mulklar to`planishi hamda vaqf xo`jaligining tarkib topishi to`g`risida umumiy tushunchaga ega bo`lish uchun keltirilgan misollarning o`zi ham kifoya qiladi. Somoniylar tashqi va ichki dushman xurujlaridan mamlakatni muhofaza qilish masalasiga katta e'tibor beradilar. Xususan, Ismoil Somoniy yaxshi qurollangan harbiy qo`shinlar va maxsus muntazam saroy soqchi navkarlar sho`ratini tuzadi. Muntazam soqchilar oliy dargoh va shaxsan amirni hamda uning haramini qo`riqlash uchun turk g`ulomlaridan tuzilgan edi. Turkiston va Movarounnahr harbiy xizmatchi, mohir chavandoz turk o`smirlarini qadimdan doimiy ravishda voyaga yetkazib kelgan bo`lsa ham, ammo faqat somoniylargina turk yigitlarini birinchilar qatorida saroyning shaxsiy sho`rati safiga tortgan edilar. Saroy sho`ratiga qabul qilingan o`spirin turk g`ulomining harbiy xizmati ma'lum muddatda va qat'iy belgilangan tartibda o`tar edi. Xizmatning birinchi yili bo`zdan kiyim kiygan piyoda, ikkinchi yili yuganlangan otliq askar xizmatini bajarar edi. Uchinchi yili beliga qora cho`rin kamar bog`lanib, beshinchi yilga borganda u yaxshi kiyim-kechak va yulduzli yuganni olishga muyassar bo`ladi. Agarda xizmat davrida g`ulom nojo`ya harakatlar qilmagan bo`lsa, yettinchi yili unga «visoqboshi», ya'ni «chodir boshlig`i» degan unvon berilar edi va o`zi bilan qo`shib hisoblaganda 4 nafar askarga u boshliq bo`lardi. „bunday unvonga erishgan g`ulom kumush ip bilan tikilga‟'qora rangli bosma namat qalpoq va qimmatbaho ganjaviy etik kiyib yurardi. G`ulomlar orasida eng qobiliyatli va uzoq yillar xizmat qilgan ayrim navkarlar «haylboshi», ya'ni otliq qo`shin boshlig`i, so`ngra esa «hojib» degan lavozimga ko`tarilar edi. Hojiblarning boshlig`i «hojib ul xujob» yoki «hojib ul buzruk» deb yuritilgan. Bunday unvon Somoniylar davlati saroyidagi oliy unvon hisoblanar edi. Hojiblar, ayniqsa, hojib ul xujob saroyda katta nufuzga ega edi. U saroyda turar va dargohning ishlarini boshqarar edi. Shu bilan birga u butun turk hojiblarining boshlig’i hisoblanar edi. Somoniylar muntazam soqchi qo’shinidan tashqari, ozod mehnat ahlidan tuzilgan harbiy qo’shinlarga ham ega edilar. Harbiy qo’shinlar va ularning ta'minoti bilan «ariz» boshliq «devoni ariz» deb atalgan maxsus mahkama shug’ullanar edi. Ariz qo’shinlarga maosh berar, uning intizomi, yarog’-aslahasi, oziq-ovqati va otlarining yem-xashagi bilan shug’ullanar edi. Qo’shinlarga xizmat haqi har 3 oyda, ya'ni yiliga 4 marta to’lanar edi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki somoniylar davlatida tashkil etilgan barcha davlat lavozimlar o’z vazifasi jixatdan mukammal qilib tuzilgan. Shuningdek bu lavozimlarga berilgan vazifalar jixatdan davlat tizimini boshqarish mukkamal shakillantrilgan, yani saroy lavozimlaridan, Devondan tortib barcha lavozimlargacha mahaliy va diniy lavozimlargacha tarkibda davlat lavozimlari tuzib chiqilgan bu esa davlat boshqaruv tizimini soddalashtrgan. Shunday qilib, IX—X asrlarda Movarounnahr va Xurosonda Somoniylar davlati tashkil topdi. O’rta asrlar zamonining bu yirik davlatini boshqarishda hukmdor xonadon Sharqning qadimiy davlat boshqaruvi an'analariga suyanib, muntazam soqchi armiya va kuchli harbiy qo’shinlarga ega bo’lgan markazlashgan boshqaruv mahkamasini tashkil qildi. O’rta asrning bu yirik davlati o’zining boshqaruv tizimi jihatidan, shubhasiz, O’rta Osiyoda o’rta asrlar davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyoti tarixini o’rganishda alohida ahamiyat kasb etadi. Shuni takidlab o’tish kerakki somoniylar yer egaligi tizimi ham mukkammal tuzilga, ammo davlat xizmatlari uchun in’om etilgan yer egaligi turi davlat markazlashuvini uzoqlashtib qo’ygan, shu bilan birga turli xil boshboshdoqlililklarni keltrib chiqaradi va usha davr xulosasi bilan aytganda bu davlat yemirilishining bosh sabablarini keltrib chiqargan.

Somoniylar o‘z davlatida juda yaxshi yulga quyilgan hukmronlik tizimini urnatdilar. Davlat boshida juda katta vakolatlarga ega bo‘lgan amir turar edi. Somoniylar davlatining ma'muriy tuzilishi quyidagicha bo’lgan: dastavval boshqaruv organi dargox (oliy xukmdor saroyi) va devon (davlat idorasi)ga bo‘lingan. Mamlakatning ichki siyosatida amirning shaxsiy gvardiyasi katta rol o‘ynagan. Bu gvardiya turk g‘ulomlaridan saralanib olinar, uning boshliqlari katta-katta davlat mansablarini egallar edilar. Turk g‘ulomlari bunday sharafga o‘z oq yillar sadoqat bilan xizmat qilishlari evaziga muyassar bo‘lar edilar. Turk g‘ulomining xizmat pog‘onasidan ko‘tarilish jarayoii muarrix va davlat arbobi Nizomulmulk (1018— 1092) ning mashhur «Siyosatnoma» asarida bayon etilgan. «Somoniylar davridayoq,— deb yozadi u,— shunday qoida mavjud edi. G‘ulomlar mansab darajasi pog‘onama-pog‘ona, qilgan xizmatiga yarasha ko‘tarilib borgan. Chunonchi, g‘ulomni sotib olgach, u bir yil piyoda askar bo‘lib xizmat qilar va zandoniy matosidan tikilgan qabo (kamzulga o‘xshash ustki kiyim) kiyib saroy ahli qatorida yurar edi. Bular bir yilgacha xoh oshkora, xoh yashirincha otga mina olmas edilar. Sezib-bilib qolsalar u jazoga tortilardi. Bir yildan so‘ng visoqboshi (3 rulomga bosh bulgan kichik komandir) hojib (gvardiyachi rulomlarning oliy mansabi) bilan uning xususida gaplashar, hojib unga yugani bilan turk otini, shuningdek oddiy kamar berishii buyurar edi. G‘ulom yana bir yil ot ustida xizmat qilgach, unga qorajur (uzun shamshir) berar edilar. Xizmatining beshinchi yilida unga eng yaxshi egar, yuldo‘z-yuldo‘z qilib bezatilgan yugan, doroy matosidan tikilgan qabo, cho‘qmor berar

45 Ахмедов Б. Сомонийлар давлатининг тузилиши. –Т.: //Ҳаёт ва қонун. 1994. №3-92б.
edilar: chuqmorni g‘ulom kamarining halqasiga ilib olar edi. Xizmatning oltinchi yilida u anvoyi kiyim-boshlar olar, yettinchi yili 16 kishi sig’adigan chodir hamda o‘z otryadiga 3 g‘ulomni olar edi va uni visoqboshi deb atardilar. U kumush bilan bezatilgan qora kigizdan tikilgan qalpoq, ganja qabosini kiyar edi. Uning mansabi, obro‘si, birkitilgan g‘ulomlari soni yil sayin oshib borar va u nixoyat dastlab xaylboshi (gvardiyachi rulomlarning hojibdan keyingi, ikkinchi mansabi), so’ngra hojib mansabiga sazovor bo‘lar edi. U qanchalik obro‘-e'tibor qozonmasin, qanchalik xizmat qilmasin, baribir 37 yil muddatdan keyingina uni viloyatlarga amir qilib tayinlar hamda unga yer-suv in'om etar edilar». Saroydagi eng ulug’ mansabdor hojibi bo‘z urg (ulur hojib) bo‘lib, unga saroy ahliga ko‘z-quloq bo‘lib turish vazifasi yuklatilgan edi. Alohida xizmat kursatgan hojibi bo‘zurglar ayrim tumanlarga hokim qilib tayinlanar edilar. Hojibi bo‘zurgdan keyin sohib haras (saroy soqchilari boshlig‘i) turgan. Bu mansab ummaviylar va abbosiylar davrida ham mavjud edi. U oliy hukmdorning farmonlarini ijro etuvchi shaxs bo‘lgan. Bu haqda Nizomulmulk bunday deb yozadi: «Amiri haras mansabi hamma vaqt muhim mansablardan biri bo‘lgan. Albatta, ulur hojib mansabi bundan mustasno. Amiri haras oliy hukmdorning farmonlarini ijro etuvchi bo‘lganligi sababli, odamlar undan hukmrondan ko‘ra ham kuproq qo‘rqar edilar». So‘ngra Nizomulmulk xalifa al-Ma'mun tili bilan bunday deydi: «Mening ikki amir harasim bor. Ularning har ikkisi erta tongdan to qopong‘y tushganga qadar odam boshini tanasidan judo qilish bilan band, [jinoyatchilarning] oyoq-qo‘llarini chopib tashlaydilar, cho‘qmor bilan urib zindonga tashlaydilar»47. Dargohning xo‘jalik ishlari bilan vakil shug‘ullangan. «Hamma vaqt bu ish tepasida,— deb ta'kidlaydi Nizomulmulk,— mashhur va ishonchli odam turgan.
46 Низомулмулк. Сиёсатнома, -87б. 47 Ўша асар, -88б.
Shoh oshxonasidan tortib, to may omborlari va podshoh otxonasidan doimo ogoh bo‘lib, hukmdorniig saroyi, bola-chaqasi, shuningdek saroyga ta'lluqli kishilardan ko‘z-quloq, bo‘lib turuvchi shaxs; har oyda, balki deyarli har kuni, oliy hukmdorning kengashlarida ishtirok etgan, u bilan muloqotda bo‘lgan va zarur paytda saroyga zudlik bilan yetib kelib, oliy maqomga fikrlarini izhor etgan hamda mamlakatda ro‘y berayotgan voqyealardan uni xabardor qilgan». Keyingi o‘rinda xojayi bo‘zurg (ulug‘ xoja) mansabidagi shaxs turgan. Xojayi bo‘zurg saroy byurokratik apparatining boshida turgan. Bulardan tashqari, dargohda )har xil xizmatkorlar, masalan, eshik og’a, dasturxonchi kabi kichik mansabdorlar ham bulgan. Byurokratik apparat Buxoro registoni atrofida joylashgan o‘nta devon tomonidan boshqarib turilgan. Narshaxiyning ta'kidlashicha, ular quyidagilar: devoni vazir (ulug’ vazir devoni), devoni mustavfiy (moliya ishlari devoni), keyingi vaqtlarda devoni rasoil yoki devoni insho deb atalgan devoni amir al-mulk (davlat tayanchi devoni), devoni sohib shurat (amir gvardiyasi boshlig‘i devoni), devoni sohib barid (alohida xizmati devoni), devoni mushrif (amir nazoratchisi devoni), devoni addiyya (amirning shaxsiy mulklarini idora qiluvchi devon), devoni muxtasib (ko‘cha va jamoa joylaridagi tartibotni tekshirib turuvchi devon), devoni vaqf, devoni quzzot (qozilar devoni). Shunga muvofiq mustavofiy, xo’jayi omid, sohib shurat, mushrif, muxtasib, qozi al-quzzot va boshqa mansablar bo‘lgan. Joylarda hokimiyat sipoqsolar (katta mulklarda) va hokimlar (mayda ma'muriy idoralarda) qo‘lida bo‘lgan. Movarounnahr mustaqilligining barqarorligi, avvalambor, markazlashgan mustahkam hokimiyatning qaror topishiga bog‘liq edi. Buni yaxshigina
48 Низомулмулк. Сиёсатнома, -90б. 49 Эшов Б.Ж. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, 2012.-197-197 б.
anglagan somoniylar o‘z tasarrufidagi ulkan mamlakatni boshqarishda dastavval ixcham davlat ma'muriyatini tashkil etadilar. U podsho dargohi va devonlar — markaziy hokimiyatdan iborat edi. Dargohda amir harami va qarorgohi hamda saroy a'yonlariyu navkar va xizmatkorlarining turarjoylari bo‘lar edi. Narshaxiyning ma'lumoti bo‘yicha, Somoniylar davlati asosan devoni vazir, mustavfiy, amidal-mulk, sohibi shurat, sohibi muayyid, mushrif, mumallikayi xos, muhtasib, avqof va qazo nomlari bilan yuritiladigan 10 ta devonlar boshqaruvida idora etilardi. Ular orasida vazir devoni bosh boshqaruv mahkamasi hisoblanar va davlatning ma'muriy, siyosiy va xo‘jalik tartiboti uning bevosita nazorati ostida tutib turilardi. Barcha devon boshliqlari vazirga tobe edi. Mustavfiy devoni xazina (moliya) kirim-chiqimlar; amidal-mulk — davlat hujjatlari va elchilik aloqalari; sohibi shurat — soqchiboshi, ya'ni harbiy, xususan, amirning muntazam turkiy saroy navkarlari, uning ta'minoti; sohibi muayyid — maktubot va axborot, ya'ni pochta; mushrif — saroy ishboshqaruvchisi; mumallikayi xos — davlat mulklari; muhtasib — bozorlardagi toshu tarozular, narx-navo hamda fuqarolarning mafkurasi; qazo — adliya; avqof - masjid va madrasalarning vaqf xo‘jaliklari bilan shug‘ullanar edi50. Nasr ibn Ahmad (914-943) davrida Buxoroning Registon maydonida podsho qasri qarshisida devonlar uchun saroy qurilib, davlat mahkamasi mana shu maxsus binoda joylashgan edi. Mahkama xizmatchilari faqat saroy ahli, ruhoniy va zodagon dehqonlardan bo‘libgina qolmasdan, shu bilan birga ular muayyan bilimlarga ega bo‘lishi shart edi. Odatda, ular arab, fors tillarini puxta egallab olgan, Qur'onni va shariatning asosiy qoidalarini yaxshi biladigan, turli fanlardan bir muncha xabardor bo‘lgan savodli aslzodalardan tanlab olingan. Shubhasiz, bu o‘rta asrlarning o‘ziga xos amaldorlik madaniyati edi. Qadimiy an'analarga asoslangan bu madaniyat somoniylar davrida ancha-muncha boyitilgan edi.
50 Наршахий. Бухоро тарихи, -56б.
Markaziy mahkama viloyatlardagi mahalliy boshqarmalar bilan doimiy aloqada bo‘lgan. Viloyatlarda, maktubot va axborot (pochta) devonidan tashqari, barcha devonlarning vakillari bo‘lgan. Viloyat devonlari, bir tomondan, mahalliy hokimga, ikkinchi tomondan esa markaziy mahkamaning tegishli devonlariga bo‘ysunar edilar. Viloyat hokimlari ba'zan vazir deb yuritilardi. Ular sulolaviy xonadonga tegishli amirzodalar yoki sobiq mahalliy hukmdorlar hamda zodagon dehqonlardan tayin etilardi. Bulardan tashqari, har bir shaharda rais — shahar boshlig‘i hamda muhtasib — nazoratchisi bo‘lardi. Ularni hokimning bevosita o‘zi mahalliy aslzodalar yoki ko‘pincha oliy tabaqa ruhoniylarning nufuzli vakillaridan tayinlar edi. Mansabdorlarning xizmat haqi uchun davlatning yillik daromad-buromadi (byudjeti) ning deyarli yarmi sarf etilardi. Shu bilan birga IX-X asrlarda yirik mansabdorlarning davlat oldidagi xizmati uchun yer va suvdan iborat katta-katta mulklar in'om qilina boshlaydi. Bunday mulklar «iqto», unga ega bo‘lgan mulkdorlar «muqto» yoki «iqtodor» deb yuritilardi. Iqto tarzida esa ayrim viloyat, voha, rustoq (tuman) yoki shaharlar hadya etilgan. Iqto dastavval asosan oliy tabaqa zodagonlar; sulola a'zolari — amir-zodalar va yirik mansabdorlarga in'om etilgan. Iqto mulklari avvalda bir umrga emas, balki ma'lum muddatga berilib, nasldan-naslga o‘tkazilmagan. Iqtodorlar hadyaga berilgan mulklarga hali to‘la egalik qila olmaganlar. Ular iqto yerlaridai tushadigan daromad yoki uning ma'lum qisminigina yig‘ib olish huquqiga ega bo‘lganlar xolos. Butun bir viloyat iqto qilib berilgan noib-vazirga ba'zan o‘z nomi bilan chaqa-pul zarb etish huquqi ham berilar edi. Bu, shubhasiz, o‘z navbatida markaziy hokimiyatni kuchsizlantirib, mahalliy hokimlarning boshboshdoqlik harakatlarining kuchayishiga olib kelar edi51. Movarounnahr mustaqillikka erishib, Somoniylar davlatining qaror topishi va uning ravnaqida islom dini ruhoniylarining hissasi katta bo‘ldi. Shu boisdan
51 Муҳаммаджонов А.Р. Ўзбекистон тарихи. -Т.: Ғафур Ғулом нашриёти, 2004, -102б.
ularning obro‘si oshib, poytaxt Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. Shaharlarda ko‘plab ibodatxonalar, shu jumladan, jome' masjidi, xonaqoh (g‘aribxona) va namozgoh (iydi ramazon va iydi qurbon ibodatlari o‘kiladigan sajdagoh)lar bino qilindi. Xuddi shu davrda musulmon Sharqidagi ilk madrasalardan biri Buxoro shahrida qad ko‘tardi. Buxoroning qadimiy madrasasi shaharning Darvozai Mansur mahallasida xon hammomining yonida joylashgan edi. Mamlakat ma'naviy hayotining asosi hisoblangan islom mafkurasiga bu davrda «ustod» deb atalgan din va ilm peshvolari rahnamolik qilardi. Keyinchalik bu nom tark etilib, din peshvolari va islom ulamolarining rahnamosi «shayxulislom» nomi bilan yanada ulug‘lanadi. Ustoddan keyin «xatib»lar turardi. Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat beradilar. Masjid, madrasa, xonaqohlar qurish uchun maxsus joylar va ularning sarf-xarajati uchun katta-katta mulklar ajratilib beriladi. Natijada diniy muassasalar tasarrufidagi yerlar kengayib, yangi turdagi diniy-vaqf xo‘jaligi tarkib topadi. Masalan, Narshaxiyning yozishicha, Afshona qishlog‘ining ekin yerlari atrofidagi yaylovli biyobonlar Ismoil Somoniy tomonidan Buxoro madrasasining talabalariga vaqf qilib beriladi. Shuningdek, amir Registon maydoniga tutashgan va Dashtak deb shuhrat topgan keng qamishzor yerlarni Hasan ibn Muhammad Tolut ismli mulkdor arab lashkarboshidan 10 ming dirhamga sotib olib, Buxoro shahrining jome' masjidi vaqfiga qo‘shib beradi. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Lekin nima sababdan va qanday yo‘l bilan masjid va madrasalar tasarrufida katta-katta yer va mulklar to‘planishi hamda vaqf xo‘jaligining tarkib topishi to‘g‘risida umumiy tushunchaga ega bo‘lish uchun keltirilgan misollarning o‘zi ham kifoya qiladi. Somoniylar tashqi va ichki dushman xurujlaridan mamlakatni muhofaza qilish masalasiga katta e'tibor beradilar. Xususan, Ismoil Somoniy yaxshi qurollangan harbiy qo‘shinlar va maxsus muntazam saroy soqchi navkarlar
52 Наршахий. Бухоро тарихи, -47б.
sho‘basini tuzadi. Muntazam soqchilar oliy dargoh va shaxsan amirni hamda uning haramini qo‘riqlash uchun turk g‘ulomlaridan tuzilgan edi. Turkiston va Movarounnahr harbiy xizmatchi, mohir chavandoz turk o‘smirlarini qadimdan doimiy ravishda voyaga yetkazib kelgan bo‘lsa ham, ammo faqat somoniylargina turk yigitlarini birinchilar qatorida saroyning shaxsiy sho‘basi safiga tortgan edilar. Saroy sho‘basiga qabul qilingan o‘spirin turk g‘ulomining harbiy xizmati ma'lum muddatda va qat'iy belgilangan tartibda o‘tar edi. Xizmatning birinchi yili bo‘zdan kiyim kiygan piyoda, ikkinchi yili yuganlangan otliq askar xizmatini bajarar edi. Uchinchi yili beliga qora cho‘rin kamar bog‘lanib, beshinchi yilga borganda u yaxshi kiyim-kechak va yulduzli yuganni olishga muyassar bo‘ladi. Agarda xizmat davrida g‘ulom nojo‘ya harakatlar qilmagan bo‘lsa, yettinchi yili unga «visoqboshi», ya'ni «chodir boshlig‘i» degan unvon berilar edi va o‘zi bilan qo‘shib hisoblaganda 4 nafar askarga u boshliq bo‘lardi. „Bunday unvonga erishgan g‘ulom kumush ip bilan tikilgan qora rangli bosma namat qalpoq va qimmatbaho ganjaviy etik kiyib yurardi. G‘ulomlar orasida eng qobiliyatli va uzoq yillar xizmat qilgan ayrim navkarlar «haylboshi», ya'ni otliq qo‘shin boshlig‘i, so‘ngra esa «hojib» degan lavozimga ko‘tarilar edi. Hojiblarning boshlig‘i «hojib ul xujob» yoki «hojib ul buzruk» deb yuritilgan. Bunday unvon Somoniylar davlati saroyidagi oliy unvon hisoblanar edi. Hojiblar, ayniqsa, hojib ul xujob saroyda katta nufuzga ega edi. U saroyda turar va dargohning ishlarini boshqarar edi. Shu bilan birga u butun turk hojiblarining boshlig‘i hisoblanar edi. Somoniylar muntazam soqchi qo‘shinidan tashqari, ozod mehnat ahlidan tuzilgan harbiy qo‘shinlarga ham ega edilar. Harbiy qo‘shinlar va ularning ta'minoti bilan «ariz» boshliq «devoni ariz» deb atalgan maxsus mahkama shug‘ullanar edi. Ariz qo‘shinlarga maosh berar, uning intizomi, yarog‘-aslahasi, oziq-ovqati va otlarining yem-xashagi bilan shug‘ullanar edi. Qo‘shinlarga xizmat haqi har 3 oyda, ya'ni yiliga 4 marta to‘lanar edi53.
53 Муҳаммаджонов А.Р. Ўзбекистон тарихи. Т.: Ғафур Ғулом нашриёти, 2004, -105б.
Shunday qilib, IX—X asrlarda Movarounnahr va Xurosonda Somoniylar davlati tashkil topdi. O‘rta asrlar zamonining bu yirik davlatini boshqarishda hukmdor xonadon Sharqning qadimiy davlat boshqaruvi an'analariga suyanib, muntazam soqchi armiya va kuchli harbiy qo‘shinlarga ega bo‘lgan markazlashgan boshqaruv mahkamasini tashkil qildi. O‘rta asrning bu yirik davlati o‘zining boshqaruv tizimi jihatidan, shubhasiz, O‘rta Osiyoda o‘rta asrlar davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyoti tarixini o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi.
IX—X asrlarda Movarounnahr, Xuroson va Xorazmning shahar va qishloqlarida hunarmandchilikning ko‘pgina sohalari ancha-muncha rivojlangan bo‘lsa ham, ammo bu hududlar qishloq xo‘jaligi mamlakati edi. Aholisining asosiy qismi sug‘orma dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanar edi. Serunum vohalarda sug‘orma dehqonchilik madaniyati — g‘allakorlik, sholikorlik, paxtachilik, sabzavotchilik, polizchilik va bog‘dorchilik yuqori darajada rivoj topgan. Zarafshon, Qashqadaryo va Farg‘ona vodiysi, Shosh, Eloq hamda Xorazm vohalarida aholi ziroatlarning deyarli barcha navlari: arpa, bug‘doy, tariq, mosh, adas (yasmiq), kunjug, no‘xat, zig‘ir, jut va shu kabilarni yetishtirar edi. Samarqand vohasida asosiy ekin g‘alladan tashqari zig‘ir, kanop va kanakunjut, Xorazmda esa kunjut ko‘p ekilardi. Zig‘ir, kunjut va kanakunjutdan moy olinardi. Movarounnahrning tog‘ oldi hududlari aholisi asosiy mashg‘uloti bo‘lmish chorvachilikdan tashqari lalmikorlik bilan ham shug‘ullanar edi. Lalmi yerlarda asosan g‘alla yetishtirilardi. Murg‘ob, Buxoro, Samarqand va Shosh vohalarida paxtachilik kattagina o‘rinni egallagan edi. Paxtaning ingichka tolali g‘o‘za navlari ekilardi. G‘o‘zadan tashqari za'faron va ro‘yan kabi nodir texnik o‘simliklar ekilib, ulardan turli xil dori-darmonlar va bo‘yoqlar tayyorlanardi54 Movarounnaxr va Xorazmda bog‘dorchilik madaniyati ayniqsa keng ravnaqtopgan. Bog‘ va chorbog‘larda uzum, anor, anjir, olma, nok, behi, o‘rik, shaftoli, olxo‘ri, olcha, tut, jiyda va ko‘pgina boshqa mevalar yetishtirilar edi, xususan, uzumning o‘nlab navlaridan nihoyatda ko‘p hosil olinardi. Uzumdan magiz, shinni, sirka, musallas tayyorlanar edi. Movarounnahr va Xorazmda 54
Муҳаммаджонов А.Р. Ўзбекистон тарихи, Т.: Ғафур Ғулом нашриёти, 2004, -107б.
sabzavot va poliz ekinlari serob bo‘lib, qovunlari nihoyatda shirali bo‘lardi. Buxoro va Xorazmning qirqma qovunlari va qovun qoqilar Sharqning uzoq uzoq shaharlariga olib borilar edi. X asr muarrixi Narshaxiy Registon atrofida barpo etilgan muhtasham mehmonxonali va sarhovuzli chorbog‘lardagi so‘lim daraxtzorlar va shirin-shakar mevazor bog‘larni ta'riflab, ularda «nashvati, bodom, yong‘oq, gilos, jilon jiyda va anbar bo‘yli... har bir meva g‘oyatda yaxshi va go‘zal tarzda o‘tqazilgan edi»55, deb yozadi. Dehqonchilik solig‘i xirojdan xazinaga tushadigan da-romad davlat kirim-chiqimining kattagina qismini qoplar edi. Shuning uchun ham somoniylar mamlakatda dehqonchilik xo‘jaligini rivojlantirishga katta e'tibor beradilar. Avvalambor ular ayrim viloyat va vohalarda suv taqsimotini tartibga solib, ularning suv ta'minotini yaxshilash va iloji boricha ekin maydonlarini kengaytirishga harakat qiladilar. IX—X asrlarda Movarounnahrning viloyat va vohalarida daryo va uning tarmoqlaridan ko‘plab yangi-yangi sug‘orish kanallari qazib chiqarilib, ularning daxanalariga suv bog‘lab oluvchi to‘g‘onlar, miftohlar (shlyuz) va suv tashlagich novalar o‘rnatiladi. Oqar suvga tanqis tog‘oldi hududlari va daralar ichida bandlar bino qilinib, suv omborlari barpo etiladi. yer osti suvlaridan dehqonchilikda foydalanish uchun o‘ta murakkab va nihoyatda mashaqqatli gidrotexnik inshoot — korizlar qazilib ishga tushiriladi. Suv manbalari sathidan balandroq joylashgan yer maydonlariga suv chiqa-rish uchun charxparrak, chiqir va dulobalardan keng foydalaniladi. X asr arab geograflarning ta'riflashicha, Samarqand rustoqlaridan 8 tasi Zarafshon daryosidan chiqa-rilgan bir qancha katta-kichik shoxariqlardan sug‘orilgan. Darg‘om anhoridan sug‘orilgan Varqsar, Maymurg‘, Sanjar-fag‘on va Darg‘om rustoqlari dehqonchilik maydonlarining uzunligi 10 farsax (60-70), kengligi 4 farsax (24-28) km bo‘lgan. Uzunligi 2 kunlik masofaga teng bo‘lgan Fay kanali orqali sug‘orilgan voha Sug‘dning eng obod qismi hisoblangan.
55 Наршахий. Бухоро тарихи, 49-б.
Ibn Xavqalning yozishicha, Sug‘d daryosi Buxoro chegarasiga qadar faqat obod qishloqlar, bog‘ va bo‘stonlar hamda sug‘orish tarmoqlari bo‘ylab oqqan. Buxoro vohasi Samarqandga nisbatan keng va obod bo‘lgan. U 17 ta sug‘orish shaxoblari orqali sug‘orilgan. Istaxriy Zarafshon vodiysini tasvirlar ekan, uning unumdorligiga qoyil qoladi. Buxoro vohasini u moviy osmon gumbazi ostida to‘shalgan va qasrlar bilan naqshlangan yam-yashil gilamga o‘xshatadi. Sirdaryo havzasida, ayniqsa, Eloq (Ohangaron) va Parak (Chirchiq) vodiylari nihoyatda obod bo‘lib, juda ko‘p shahar va qishloqlar joylashgan edi56 . Vohalarni suv bilan ta'minlab turgan sershoxa sug‘orish tarmoqlarini muttasil loyqadan tozalash, behisob turli xil suv inshootlarini ta'mirlash uchun har yili bahorda minglab hasharchilar qazuvga chiqqan. Kanallarga bog‘lab olingan suvni shoxariqlarga taqsimlab, suv ayirg‘ich darg‘otlarni nazorat qilish, dehqon paykallariga obirahmatni yetkazib berish uchun mirob, jo‘ybon va poykor kabi qator xalq irrigatorlari yoz bo‘yi oyoqda turgan. Bu davrda birgina Murg‘ob vodiysida 10 mingga yaqin turli mansabdagi miroblar suv inshootlarining nazoratiyu suv taqsimoti bilan band bo‘lgan. IX asrdan boshlab Buxoro vohasining suv taqsimoti bilan shaxsan shahar qozisining o‘zi shug‘ullangan. Narshaxiyning yozishicha, Sayd ibn Xalaf Balxiy Buxoroga qozi bo‘lgach, «yaxshi qonun-qoidalar o‘rnatgan... toki kuchli kishi zaif kishiga zulm o‘tkazmasin uchun (shahar) to‘g‘onlarini qurdirib, Buxoro suvini adolat va insof yuzasidan taqsim qilishni» joriy etgan57 . Shunday qilib, IX—X asrlarda dehqonchilikning taraqqiy qilishi bilan sug‘orish ishlari kengayadi. Injenerlik bilimi asosida qurilgan turli xiddagi gidrotexnika in-shootlari bilan jihozlangan sershoxa sug‘orish tarmoqlari barpo etiladi. Bunday o‘ziga xos sug‘orish inshootlarini tiklash va ishlatishda an'anaviy asriy tajriba va malakaga ega bo‘lgan mahalliy miroblar yetishib, o‘rta
56 Бартольд В.В. Соч. Т.: 2. Ч.1.-М., 1963, -247б. 57 Наршахий. Бухоро тарихи, -91б.
asrlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti darajasiga xos tartib, qonun-qoidalarga asoslangan suv xo‘jaligi tashkil topadi. IX—X asrlarda Movarounnahr va Xurosonda chorvachilik, xususan, yaylov chorvadorligi yuksak darajada bo‘lgan. Mamlakatning dasht va tog‘oldi yaylovlarida otar-otar qo‘y va echkilar, uyur-uyur yilqilar va tuyalar boqilgan. Qishloqlarda, ayniqsa, yirik shoxli hayvonlarning boshi va tuyog‘i behisob bo‘lgan. Shaharlarda esa xonaki hayvonlarning deyarli hamma turidan boqilgan. Chorvachilik mamlakat aholisini chorva mahsulotlari bilan ta'minlabshna qolmasdan, balki xo‘jalikning hamma sohalari uchun ot-ulovlar yetkazib bergan. Ot, eshak, tuya va ho‘kizlar qo‘sh, arava, moyjuvoz va chiqirlarga qo‘shilib ishlatshggan. Ayniqsa, davlatning harbiy qo‘shinlari, xususan, suvori qismlarni ot, ulov bilan ta'min etishda muhim ahamiyat kasb etgan58 . O‘troq aholini chorvachilik mahsulotlari: go‘sht, teri, jir va jun bilan asosan dashtli chorvador qabilalar ta'min etadi. Chorva va chorvachilik mahsulotlari dasht va voha aholisi o‘rtasvda osoyishtalik yil-larida olib boriladigan gavjum ayirbosh savdoning xaridorgir mollaridan hisoblangan. Birgina xom teridan ko‘nchilar charm va ulton (qalin tagcharm) pishirib, kosiblar poyabzal tikkan. Charmdan yoki teridan egar, jabduq, kamon, sandon (o‘qdon), meshkob (terixalta), qamchin va darralar yasalgan. Hatto iylangan teri nog‘ora, tabla, doira va torli musiqa asboblarining qoplamalariga tortilib, naqshlariga ishlatilgan. Xullas, chorvachilik hunarmandchilikning ko‘pgina sohalarini xom ashyo bilan ta'minlab kelgan. IX—X asrlarda aholining xo‘jalik hayotida hunarmandchilik katta o‘rin tutadi. Movarounnahr va Xorazm shaharlarida to‘qimachilik, kulolchilik, degrezlik, chilangarlik, zargarlik, shishagarlik va duradgorlik kabi kasb-hunarlar ancha rivoj topadi. Natijada shaharlarning umumiy qiyofasi tubdan o‘zgaradi. Unda katta-katta oliy imoratlar, ustaxonalar, masjid, madrasa, maqbara, namozgoh, xonaqoh va karvonsaroylar qad ko‘taradi. Endilikda shaharlar ilk
58 Негматов Н. Государство Саманидов, Душанбе.: Дониш, 1997, -74б.
o‘rta asrlarda ark (o‘rda), shahriston (ichki shahar) va rabot (tashqi shahar) deb yuritilgan uch qismini yagona devor bilan qamrab olgan, o‘ndan ortiq darvozali kattagina hunarmandchilik markaziga aylandi. Shaharning do‘nglik yerida joylashgan arkda odatdagidek podshohning qarorgohi – oliy dargoh, xazina, chaqa-tangalar so‘qiladigan zarbxona va qamoqxona bo‘lardi. Uning markazida Registon maydoni, devonlar mahkama saroyi, shuningdek, amirzodalar, saroy a'yonlari, ruhoniylar, mulkdor dehqonzodalar va davlatmand savdogarlarning hashamatli qasrlari, podshohlikning qurol-yarorg‘, asbob, egar-jabduq yasaydigan ustaxonalari, hunarmandchilik do‘konlari va savdo-sotiq rastalari joylashgan edi. Bu davrda shaharga atrof qishloqlardan kosiblar, savdogarlar va boshqalar kelib o‘rnashib, uning girdi bo‘ylab kosib va hunarmandlarning yangi-yangi mahalla ko‘ylari, bozor va rastalar paydo bo‘ladi. Mahalla-ko‘ylarda zargarlar, sarroflar, to‘quvchilar, kulollar, misgarlar, temirchilar, duradgorlar va boshqa shu singari kosibu hunarmandlarning uy-joylari va do‘konlari bo‘lardi. Ayni davrda Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Shosh, Kesh, Aksikat kabi shaharlar o‘rta asr hunarmandchiligining rivoj topgan yirik markaziga aylandi59 . Narshaxiyning yozishicha, 1X asrda Buxoroda ark bilan shahriston oralig‘ida podshohlikning “bayt ut-tiroz” nomi bilan shuhrat topgan katta to‘qimachilik korxonasi bo‘lgan. Unda oq, qizil, yashil va qo‘g‘ir tusli matolar, paloslar, darpardalar, yostiq jildlari, joynamozlar, ust kiyimliklar to‘qilardi. Xalifayu podsholar, amirlaru raislardan tortib deyarli hamma amaldorlargacha shu korxonada to‘qilgan matolardan kiyinar edi 60 . Bu davrda Samarqand ham hunarmandchilik va savdoning yirik markazlaridan edi. Unda ayniqsa misgarlik, zargarlik va sarrojlik rivojlangan. Bu yerda kumush tusli singin, qizil rangli mamarajil, sinizi deb atalgan matolar, kimxob, shoyi va ro‘mollar to‘qilar edi. Smarqandda ayniqsa yuqori navli
59 Негматов Н. Государство Саманидов, Душанбе.: Дониш, 1997, -78б. 60 Наршахий. Бухоро тарихи, -44б.
qog‘oz ishlab chiqarilar edi. Shosh o‘zining ko‘nchilik mahsulotlari va charm mollari bilan, Eloq esa kumush va qo‘rg‘oshin konlari hamda kumush tanga chiqaradigan zarbxonalari bilan mashhur edi. Movarounnahrning xo‘jalik hayotida Xorazm ham katta rol o‘ynaydi. Bu yerda hunarmandchilikning ko‘pgina sohalari bilan bir qatorda Movarounnahr uchun juda nodir hisoblangan qayiqsozlik taraqqiy qiladi. Xorazm va Termizda yasalgan qayiqlar Amudaryo bo‘ylab to Xorazm dengizigacha muttasiil mol tashib, savdogarlarning yukini yengil, uzog‘ini yaqin qilardi. Bu davrda shaharlar bilan bir qatorda qishloqlar ham mamlakatning iqtisodiy hayotida katta rol o‘ynay boshlaydi. Movarounnahr va Xorazm vohalarida, ko‘pgina yirik qishloqlarda to‘qimachilik, misgarlik, duradgorlik kabi hunarmandchilikning bir qancha sohalari yuksaladi. Buxoroning Zandana qishlog‘ida to‘qilgan malla rang bo‘z “zandanachi”, Samarqandning Vador qishlog‘ida tayyorlangan mato “vadoriy” nomlari bilan Sharqda mashhur edi. To‘qimalari nihoyatda pishiq, sarg‘ish tusdagi sidirg‘a vadoriy nomli mayin mato zodagon tabaqa vakillari uchun juda manzur bo‘lgan. Vadoriy matodan tikilgan kiyimlarni Xurosonda amirlar, vazirlar va qozilar kiyardilar. Vadoriy ko‘ylakning bahosi ikki dinordan o‘n dinorgacha borardi. 1X-X asrlarda Movarounnahr va Xorazmning qishloq va shaharlarida ayniqsa kulolchilik va shishagarlik avj olgan edi. Bu davrda yasalgan xilma-xil sirli va naqshinkor sopol idishlar, rangli shisha buyumlar juda sifatli bo‘lgan. Movarounnahrning tog‘li mintaqalarida qadimdan davom qilib kelayotgan konchilik 1X-X asrlarda nihoyat darajada taraqqiy qiladi. Shosh viloyati, Farg‘ona vodiysi, Nurota, Ustrushona, Xo‘jand va Zarafshon tog‘laridan temir, mis, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush, feruza va boshqa qimmatbaho toshlar qazib olinardi. Eloq viloyati kumush va qo‘rg‘oshin olinadigan yirik markazlardan biri edi. Undagi Qoramozor tog‘idan bu ikki tur ma'dandan tashqari oltin, mis, temir va feruza qazib olinardi. Farg‘ona vodiysi tog‘lari, ayniqsa, foydali qazilma boyliklariga boy edi. Undan temir, qo‘rg‘oshin, kumush, simob, mis, qalay, feruza, navshadil qazib chiqarilardi. Hatto Farg‘onadan o‘sha vaqtlardayoq toshuo‘mir va neft topilib ishlatilardi. 1X-X asrlarda neftdan ko‘proq harbiy yurishlarda foydalanilgan. Qo‘shinda maxsus “naftandoz” ya'ni “neft otuvchi”lar bo‘lardi. Neft to‘ldirilgan pilikli ko‘zachalarga o‘t yoqib, dushman qal'asiga otlgan. Bu davrda ham Badaxshon tog‘lari o‘zining la'li va lojuvard konlari bilan mashhur edi. Konchilik va ohangarlik davlat tasarrufida, konchilik o‘z zamonida ko‘p jihatdan ancha-muncha takomillashgan edi. Qazilma boyliklar ochiq maydondagi hamda bir necha yuz metrli chuqurlikdagi yerosti konlaridan qazib olinardi. Konlarning nihoyatda chuqur quduqlari, har tomonga yo‘nalgan, baland-past lag‘mlarini mustahkamlash, shamollatish va kon ichida to‘planadigan sizotlarni tashqariga chiqarib tashlovchi moslama va in-shootlar o‘rnatilar edi. Qazilgan rudalar sixg‘altaklar vositasida yuqoriga chiqarilar edi61 . Konlarning yaqinida rudalarni eritib, ma'dan oluvchi ohangarlar va konchilarning qishloqlari bo‘lardi. Kon qazish ishlariga asosan qullar, mahbuslar va qishloq jamoalari safarbar etilardi. Konchilarning mehnati nihoyatda mashaqqatli va xavfli, maishati esa o‘ta yomon edi. Ular tog‘lar ostidagi chuqur va qorong‘u konlarda qorachiroqlar shu'lasida turli xil ma'danlar rudasini qazir edilar. Konchilarning bu og‘ir sharoitda yer qa'rida halok bo‘lishi uchun hyech kim qayg‘urmas edi. Qadimgi konlarda o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar jarayonida IX— X asrning qorachiroqlari, bolg‘a, bolta, cho‘kich, qozon va boshqa buyumlar hamda topilmalar yonginasida odam skelet-larining uchrashi buning yorqin dalilidir. IX—X asrlarda mamlakatda, bir tomondan, dehqonchilik, ikkinchi tomondan, hunarmandchilikning rivoj topishi, shubhasiz, o‘z navbatida ichki va tashqi savdoning kengayishiga olib keladi. Bu davrda Old Osiyoni Mo‘g‘uliston va Xitoy bilan tutashtirgan qadimgi karvon yo‘li orqali olib borilgan tashqi savdo aloqalari, ayniqsa* gavjumlashib ketadi. Bag‘dod shahridan boshlangan
61 Негматов Н. Государство Саманидов, Душанбе.: Дониш, 1997, -73б.
katta karvon yo‘li Hamadon, Nishopur, Marv, Omul, Buxoro, Samarqand, Shosh, Taroz, Qulon, Marke, Bolasog‘un, Suyob, Issiqko‘lning janubiy sohili orqali o‘tib, Sharqiy Turkistonga va undan Xitoyga kirib borar edi. Bu yo‘lning Farg‘ona orqali o‘tgan janubiy, o‘g‘uzlar yoki Dashti Qipchoq orqali Janubiy Sibirga yo‘nalgan shimoliy hamda Xorazm orqali Volga daryosi bo‘ylab Xazar va Bulg‘or davlatlariga eltadigan shimoli-g‘arbiy tarmoqlari, ayniqsa, serqatnov bo‘lgan62 . Karvonlarni suv va qo‘noqlar bilan ta'minlab, uzoq va mashaqqatli yo‘l azobini ma'lum darajada yengillashtirish uchun dashtlarda quduqlar qazilib, har bir bekatda rabotlar bino qilinadi. Karvonlar o‘tadigan shahar va qishloqlarda karvonsaroylar quriladi. Ularda savdogarlaru sarbonlar va ularning hamroh xodimlariyu sayyohlar uchun hujralar, mollari uchun omborxonalar, tuyalar, otlar, xachirlar va eshak-lar uchun og‘ilxonalar bo‘lardi, ularda zarur yem-xashaklar va oziq-ovqatlar saqlanardi. Karvonlar huzurida ko‘pincha tarjimonlar xizmat qilardi. Yo‘ldagi qaroqchilardan karvonni muhofaza qilish uchun ba'zan xatarli joylarda uni qurollangan harbiy askarlar qo‘riqlab borardi. X asrda tashqi savdo muomalasida sarroflik cheklaridan keng foydalanilar edi. O‘sha vaqtda savdogarlar o‘zi bilan ko‘p miqsorda pul olib yurmas edi. O‘z pulini u shaharning inobatli sarroflaridan biriga topshirib, undan tegishdi hujjat — chek olardi. Mo‘ljallangan shaharga borish bilan shu chekni sarrofga berib, unda ko‘rsatilgan miqdordagi pulni to‘laligicha qaytarib olishi mumkin edi. Hatto chek so‘zining o‘zi ham forscha ibora bo‘lib, o‘sha vaqtda ham bu so‘z ayni shu ma'noda ishlatilar edi63 . Ko‘chmanchi chorvador aholini o‘troq dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlari bilan ta'min etishda shimoliy yo‘lning ahamiyati katta edi. Bu yo‘l orqali o‘g‘uzlar dashti, Janubiy Sibir va Mo‘g‘ulistonga Movarounnahrning shahar va qishloqlaridan bo‘z, kiyim-kechak, egar-jabduq, o‘q-yoy, qilich, idish-
62 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. -Т.: Шарқ, 2000, -98б. 63 Ўша асар. -Т.: Шарқ, 2000, -99-б.
asbob, zargarlik buyumlari, dori-darmon, quruq meva, kunjut, zig‘ir moyi va boshqa shu kabi mollar olib borilardi. Sibirdan turli xyldagi qimmatbaho mo‘ynalar, ko‘chmanchilar yurtidan esa asosan chorva mollari va chorvachilik mahsulotlari keltirilar edi. Qubo, O‘sh va O‘zgan orqali Koshg‘arga va undan ichki Xitoy viloyatlariga rangdor shisha va shisha buyumlar, sirli naqshinkor sopol idishlar, kiyim-kechak, egar-jabdug‘, meva va otlar, shuningdek, G‘arb mamlakatlaridan keltirilgan zeb-ziynatlar va qurol-yarog‘lar olib boriladi. Xitoydan asosan ipak, shoyi gazlamalar, kimxob va chinni idishlar olib chiqilar edi. Movarounnahr bozorlari orqali Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlariga ipak, ip va shoyi matolar, qumush, teri, jun, kigiz, turli xil mo‘ynalar, tuya, qoramol, qo‘y, asir va quruq mevalar olib chiqilar edi. IX—X asrlarda Somoniylar davlatining Sharqiy yevropa mamlakatlari bilan olib borgan karvon savdosida Volga daryosining o‘rta oqimlarida joylashgan xazarlar va bulg‘orlar bilan bo‘lgan mol ayirboshlash katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu savdoda, ayniqsa, Xorazm muhim o‘rin tutgan. Itil, Xazar va Bulg‘orga Movarounnahr va Xorazmdan guruch, quruq meva (yong‘oq, mayiz, o‘rik va h.k.), kanakunjut moyi, shirinliklar, tuzlangan baliq, bo‘za, mushk-anbar, paxta, ip va shoyi matolar, movut, kimxob, galam va choyshablar, qulf, kamon, qayiq va kumush tangalar, shuningdek, Xitoy, Hindiston, Eron, Kichik Osiyo va boshqa mamlakatlardan keltirilgan mollar chiqarilar edi.64 Bulg‘or va Xazardan qimmatbaho mollar — mo‘ynalar (savsar, qunduz, sassiqquzon, latcha, tulki, quyon va echki terilari), shuningdek, mum, shamlar, o‘qlar, oqterak va qayin po‘stloqlari, cho‘qqi qalpoqlar, baliq moyi va tishlari, bulg‘ori charm qalqonlar, slavyan qullari, qarchig‘aylar, asal, qo‘y va sigirlar
64 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. -Т.: Шарқ, 2000.-99 б.
olib kelinar edi. Tashqi savdo muomalasida tohiriylar va somoniylarning kumush dirhamlaridankeng foydalanilar edi65 . Viloyatlararo ichki savdo-sotiq hamda mamlakatlararo karvon savdosining avj olganligi, shubhasiz, o‘z navbatida ko‘p miqdorda chaqa va tangalarning muomalada bo‘lishiga olib keladi. Ichki bozorlarda «fals» deb ataladigan mis chaqa, xalqaro savdosotiqsa esa kumush tanga - dirhamlar ishlatilardi. Mis chaqalarni markaziy hukumat ham, shuningdek, sulola a'zolaridan bo‘lgan ba'zi mahalliy viloyat hokimlari ham, hatto ayrim yirik mulqsorlar ham chiqarar edilar. Kumush tangalar faqat huqumat boshlig‘i nomidan Marv, Samarqand, Buxoro va Shoshda davlat zarbxonalarida so‘qilar edi. Somoniylar «ismoiliy», «musayyabiy», «muhammadiy» va «g‘itrifiy» nomlari bilan yuritilgan bir necha kumushdirhamlar chiqargan edilar. Ular orasida «ismoiliy» tangasi yuqori sifatli sof kumushdan zarb etilib, u asosan xalqaro savdo aloqalarida ishlatilar va kumush tanga holida ko‘proq Sharqiy yevropa mamlakatlariga olib chiqilgan. Rossiya, Boltiqbo‘yi hududlarida arxeologik qazishmalar jarayonida yuzlab somoniylarning qumush dirhamlari, o‘nlab xazinalarning topilishi buning yorqin dalilidir.
65 Ёрматов И. Илоқ тарихи. -Т.: 2005, -42б