Юқори синф ўқувчилари билан касбга йўналтириш ишларида

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ:
реализация деятельности центра профориентационной работы организация работы межкоординационной форсайт-площадки на основе сетевого взаимодействия «школа - вуз» разработка инструментария аутентичного оценивания профессионального самоопределения старшеклассника

Фаолият

ЁНДАШУВ


АСОСЛАРИ

ФУНКЦИЯЛАРИ

среда как

— образовательный
конструкт

ЙЎНАЛИШЛАР

1,ия просветительных, консультационных, диагностических,
■-ориентированных, сопровождающих мер 1,ия ценностно-смыслового личностного выбора


1-расм. Олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчилари билан касбга йўналтириш ишларининг жараён модели

"2025 йилгача бўлган даврда Россия Федерациясининг ёшларга оид Давлат сиёсатининг асослари" ижтимоий-иқтисодий соҳада ўз салоҳиятини рўёбга чиқариш учун ёшлар ўртасида касбга йўналтиришнинг муҳимлигини акс эттиради [123].
Россия Федерациясида “Таълим тўғрисида" Федерал қонун "ўрта умумий таълимда мазмунини индивидуаллаштириш ва касбий йўналтириш, ўқувчини жамият ҳаётига тайёрлаш, мустақил ҳаёт танлаш, узлуксиз таълим ва касбий фаолиятнинг бошланиши"ни назарда тутади (66.3-модда); “болаларнинг қўшимча таълими, уларнинг жамиятдаги ҳаётга мослашишини, касбий йўналишини таъминлаш"(75.1-модда).
"Таълим" Миллий лойиҳасининг "ҳар бир боланинг муваффақияти" федерал лойиҳаси (2018) талабаларни ўз тақдирини ўзи белгилаш ва касбий йўналтиришга қаратилган самарали тизимни шакллантириш зарурлигини кўрсатади [153].
Ўрганилаётган ҳодиса умумтаълим ташкилотларининг (2018) 6-11-синф ўқувчилари учун касбга йўналтиришнинг ягона миллий тизимини яратиш доирасида амалга оширилади. “Келажакка чипта" [118].
"Таълимни ривожлантириш Федерал институти" Федерал Давлат таълим муассасасининг касб-ҳунар таълими марказида (2014) ишлаб чиқилган таълимнинг узлуксизлиги шароитида талабаларнинг касбий ўзини ўзи белгилашини қўллаб-қувватлаш концепциясида "касбга йўналтириш фаолиятини давлат томонидан мувофиқлаштириш зарурати, ягона таълимни яратиш" дейилган. Турли хил профилдаги мутахассислар, турли хил ижтимоий фанлар (талабалар ва уларнинг оилалари, иш берувчилар, ҳар хил турдаги ва даражадаги таълим ташкилотлари, давлат) талабалари билан касбга йўналтириш ишларига киришни ўз ичига олган касбий раҳбарлик муҳити, жамоат тузилмалари, мансаб ҳидоят соҳасидаги мутахассислар) тизимида тенг элемент амалга ошириш учун "умумий таълим - касб-ҳунар ўз тақдирини ўзи белгилаш қўллаб - қувватлаш-касб-ҳунар таълими" [20].
Замонавий мактабда юқори синф ўқувчиси билан олий таълимда тайёргарликда касбга йўналтириш ишларининг аҳамияти "олий таълим ташкилотларида узлуксиз таълим учун умумий таълимнинг ушбу даражасининг аҳамиятини акс эттирувчи ўрта умумий таълимнинг янги федерал таълим стандартини (ФГОС СОО) жорий этиш билан боғлиқ. Битирувчининг шахсий хусусиятларини шакллантириш (асосий таълим дастурини ўзлаштиришнинг шахсий натижалари (2-бўлим. 7)), касбни онгли равишда танлаш, ўз ҳаёт режаларини амалга ошириш, инсон ва жамият учун касбий фаолиятнинг аҳамиятини тушуниш учун тайёрланган. "ФГОС СОО таълим ва сосялизасён дастури профессионал ориентация каби бир йўналишини ўз ичига олиши керак, деб таъкидлайди (бўлим Ш.14).
Россия Федерацияси президенти Владимр Путиннинг таъкидлашича, "Мактабда аллақачон болаларга меҳнат бозорида талаб қилинадиган келажакдаги мутахассисликни онгли равишда танлашга ёрдам бериш муҳим, шунда улар ўзларига ёқадиган йўлни топишлари, муносиб даромад олишлари ва ҳаётда тайёр бўлишлари мумкин. Албатта, мактаб ўқувчиларининг касбий тайёргарлиги, уларнинг мартаба раҳбарлиги фақат расмий бўлмаслиги керак. Шунинг учун асосий вазифа бу ишга нафақат олийгоҳларлар, техник мактаблар, балки бизнесни ҳам жалб қилишдир. Корхоналар ҳақида гапириш, лабораториялар яратиш, клублар ва факултатив машғулотлар ташкил этиш, ўқув мажмуаларини яратиш керак. "Россия Федерацияси таълим ва фан вазири (таълим вазири) О. В. Василеванинг таъкидлашича, касбларга йўналишни умумтаълим ташкилотларига қайтариш керак, бу муҳим вазифадир, чунки кўплаб мактаб битирувчилари келажакдаги касбларини тўғри танлай олмайдилар [52].
Юқорида қайд этилган ҳужжатлар ўзгарувчан бозор иқтисодиёти шароитида мустақил ва онгли ҳаёт танлаш, узлуксиз таълим ва касбий фаолиятни бошлашга қодир бўлган умумтаълим ташкилоти битирувчисининг ўзини ўзи белгилайдиган шахс учун замонавий жамиятнинг объектив мавжуд сўровлари муҳимлигини таъкидлайди; касбий касб танлашда талабанинг шахсий қадриятлари ва касбий қизиқишларини шакллантириш бўйича умумтаълим муассасалари ва олий таълим ташкилотларининг саъй-ҳаракатларини бирлаштиришда юқори синф ўқувчиси билан олий таълимга тайёргарликда касбга йўналтириш ишларини ташкил этишга ёндашувларни назарий жиҳатдан ишлаб чиқиш зарурати.
Олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг жараён моделининг мақсадли блокини ишлаб чиқишда тадқиқот мақсадларига еришиш вазифалари белгиланади:
- юқори синф ўқувчисининг касблар дунёсига, меҳнат бозорининг ривожланиш динамикасига ва жамиятнинг ижтимоий тузилишида ўз ўрнини топишга бўлган қиймат-семантик муносабатини шакллантириш; ўзининг келажакдаги касбий йўлининг етук мавзусини, ўз-ўзини тарбиялаш йўналишларини тушунишга қизиқишни ривожлантириш ва амалга ошириш. Профессионал ва шахсий мақсадлар; ижобий ва шахсан муҳим эҳтиёжларни ривожлантириш; бутун ҳаётим давомида қисқа муддатли ва узоқ муддатли мартаба ўзини ўзи такомиллаштиришни лойиҳалаш;
- меҳнат бозорида талаб қилинадиган касблар, уларнинг мазмуни ва функсионаллиги ҳақидаги билимлар доирасини кенгайтириш; муайян фаолият соҳасининг обрўси ёки нуфузи бўлмаган стереотипларни минималлаштириш; танланган касбни олиш йўллари, маълум бир иш соҳасидаги мутахассисларга қўйиладиган талаблар тўғрисида маълумот бериш; ғояларни тушуниш ўрта мактаб ўқувчисининг ўзи ҳақида, инновацион бозор иқтисодиётининг мойиллиги, қобилиятлари, интилишлари ва имкониятлари ўртасидаги мувозанатни, замонавий касбларнинг янгиланган хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда;
- келажакдаги иш соҳасини танлашнинг муқобил вариантларини ишлаб чиқишда самарали шахслараро ва ишбилармонлик алоқалари тажрибасини бойитиш жараёнида юқори синф ўқувчисининг субъектив позициясини фаоллаштириш; шахснинг йўналиши, касбий тестлар орқали индивидуал ва ижтимоий-касбий эҳтиёжларни мувофиқлаштириш асосида касбий имтиёзларни шакллантириш; касбий ва ҳаётий мақсадларни онгли равишда мустақил танлаш ва улар учун масъулиятни ўз зиммасига олиш.
Тадқиқот мақсадлари йўналишларини аниқлаш учун йўл аниқлаш ғоялар мажмуи бир фаолият ёндашув олий таълим ўқувчиси билан иш бир жараён модели ишлаб чиқиш тадқиқот фундаментал услубий асосида ажратиш зарур, тамойиллари (ҳидоят дастлабки қоидаларини акс эттирувчи таълим муносабатлари субъектлари), тадқиқот мавзусини ўрганишда муаллифнинг илмий позициясининг қиймат йўналишларини унинг билимларининг маълум чегараларида белгилайдиган педагогик муҳитни шакллантириш стратегиялари.
Фаолият ёндашувининг асосий қоидалари А. Н. Леонтиев [82], С. Л. Рубинштейн [129] асарларида келтирилган бўлиб, улар таълим предмети психикасининг унинг фаолиятга киритилишининг хилма-хиллиги билан муносабатларининг аҳамиятини белгилайди (бизнинг ҳолатларимизда, мартаба йўналиши бўйича иш пайтида). Олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси, ички фаолиятни амалга оширишни фаоллаштириш, "юқори синф ўқувчисининг когнитив, ижтимоий, шахсий ва касбий ривожланиши билан боғлиқ психиканинг ички тузилмаларини ўз-ўзини ривожлантириш. Фаолият ёндашувига кўра, шахс ўзи учун муҳим бўлган муайян фаолиятда ривожланади" (А. Н. Леонтиев [82, п. 45]).
Фаолият ёндашувини амалга ошириш юқори синф ўқувчисини турли хил тадбирларга (ўқув, касбий ва ўқув-амалий) киритиш учун мезонни белгилайди, бу ўқувчининг онгли қизиқишлари, ниятлари, касбий фаолият соҳасини излаш, қайта кўриб чиқиш билан боғлиқ афзалликларини шакллантиришни белгилайди. Касб танлашда ҳаёт позиция амалга оширилади, замонавий меҳнат бозори талабларига мувофиқ ўз шахсий ресурс етарли баҳолайди. Шу билан бирга, юқори синф ўқувчиси касби, ўзини ўзи белгилашнинг фаол субъекти сифатида ҳаракат қилади: мустақил ва онгли равишда олийгоҳда касб ва таълим йўналишини танлайди, муҳим ҳаётий қарорлар қабул қилади ва ҳаёт тарзини фаол ўзгартиради.
Турли шакллари ва юқори синф ўқувчиси билан иш усулларини амалга оширади (А. В. Мордовская [93], С. В. Панина [111], О. A. Прокудина [119], О. P. Сазхина [133], С. И. Сотникова [143], К. A. Сундикова [133], Ю.В. Цебулаева [133], К. A. Чебанов[ 160]). Олий таълимда машғулотларда (жамоавий ва яккама якка), инсон фаолиятининг ижодий, ахлоқий, эркин турларида иштирок этиш (амалиётга йўналтирилган касбга йўналтириш лойиҳалари, касбга йўналтириш ишлари, касбга йўналтириш квестлари, ҳақиқий ва виртуал экскурсиялар, ташкилий ва фаолият, рол ўйнаш ва ишбилармонлик ўйинлари, ва ҳоказо.), касби, ўзини ўзи белгилашга бўлган эҳтиёж, таълим ва бўлажак касбий фаолиятда тўлақонли ўзини ўзи англашда қондирилади.
Шуни таъкидлаш керакки, ўрганилаётган ҳодиса доирасида фаолият ёндашуви ғояларидан фойдаланиш А. Н. Леонтиевнинг "фаолиятнинг субъект-самарали томонининг тасодифи”га қараб, юқори синф ўқувчисининг касби, ўзини ўзи белгилашининг фаолият-семантик бирлигини кўриб чиқиши билан боғлиқ (маъно учун етарли фаолият танлаш) ва қиймати-семантик (“Дунё қарашини шакллантири, ҳаёт мазмуни)"[82]. Шу билан бирга, ўзлаштирилган ва тайинланган қадриятлар талабанинг субъектив позициясини фаоллаштирувчи вазифасини бажаради ва онг тузилиши орқали маъно ва маъноларнинг ўзаро боғлиқлиги тизими орқали синиш орқали касби, ўзини ўзи белгилаш ва келажакдаги касбий фаолиятни танлаш самарадорлигини аниқлайди.
Фаолият ёндашуви таълим муносабатлари иштирокчилари ва ижтимоий шериклар билан ўзаро муносабатларнинг янгиланган схемаларини ишлаб чиқиш, уларни олий таълимга тайёргарликда талабалар билан касбга йўналтириш ишларини амалга оширишга жалб қилишни фаоллаштириш учун ресурсларни очиб беради. Бу олдиндан олий таълимга тайёрлаш иккала субъектларининг кўриб белгилайди, таълим хизматлари ва истеъмолчилар, фаол ҳамраиси иштирокчилари сифатида ижтимоий ҳамкорлар, ҳамкасбларни (пассив ахборот оқимлари объектлари ва таълим таъсири олувчилар сифатида ўз фаолиятини эътиборсизлик), таълим ва касб эҳтиёжлари асосан шаклланишига ҳисса ва олдиндан олий таълимга тайёрлашда талабалар билан иш мазмуни тузатиш, унинг йўналишлари, босқичлари, механизмлари (Д. O. Medvedev [89]). Шу билан бирга, юқори синф ўқувчисига тайёр ечимларни қўллаш хавфини минималлаштириш, катталар томонидан касбий фаолиятни танлаш манипуляцияси, "мода"га сўзсиз йўналтириш ва касбларга нисбатан субъектив обрў-эътибор ва бошқалар мавжуд.
Олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг услубий асоси сифатида фаолият ёндашуви қуйидаги тамойилларни таъкидлаш учун асосни белгилайди: аксиология; индивидуаллик ва шахсий устуворликлар; таълим шериклиги; узлуксизлик; касбий фаолиятнинг мазмуни, шакллари ва шартларини ўқув фаолиятида моделлаштириш; субъектив фаолият.
Ўрганилаётган ҳодиса тамойилларининг моҳиятли хусусиятлари томонидан: С. Ю. Аверянова [3], Е. В. Ананйина [6], И. В. Арон [9], А. A. Бобкова [21], Г. P. Будагова [27], Е. В. Дячкова [47], Е. Ю. Драчева [44], В. Г. Зайкина [47], Й. С. Ивина [57], Н. Ф. Родичева [127], Е. A. Смирнова [47].
Аксиология принципи юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитиш имкониятларидан фойдаланиш доирасида нафақат таълим йўналиши ва бўлажак касбий соҳани танлашга, балки таълим мавзуси бўйича излашга ҳам эътибор қаратади. Ҳаётнинг семантик компоненти, ўз мойиллиги ва қадриятларини англаш, касбий интилишларнинг инновацион меҳнат бозори эҳтиёжлари билан ўзаро боғлиқлиги. Ҳаётий фаолиятнинг семантик таркибий қисмларига кириш, талабанинг асосий қиймат йўналишлари тизими унинг "мен" ига, таълимига, касбига, умуман ҳаётига қиймат-семантик муносабатни белгилайди. Босқичма – босқич ривожланиш учун зарур шарт бўлиб хизмат қилади. Қадриятларни ва узоқни қуриш мақсадлари ҳаёт ва касб истиқболлари, мақбул уларга эришиш йўлларини лойиҳалаштириш, иш соҳасида танлаш етарлилиги (А. V. Кирякова [61]).
Индивидуаллик ва шахсий устуворликлар принципи юқори синф ўқувчисининг шахсий хусусиятлари ва ёш хусусиятларига, ижтимоийлашув даражасига индивидуаллаштиришга эътиборни ҳисобга олган ҳолда, олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларини ташкил этиш зарурлигини кўрсатади. Талаба таълимнинг ноёб, ўзига хос иштирокчиси сифатида шахсий ўз-ўзидан қимматли таълим ва шахсий тажрибага эга бўлган уларнинг мойиллиги, қизиқишлари билан муносабатлар, таълим ва иш йўналишларини танлаш ҳуқуқи позициясидан касби, ўзини ўзи белгилашнинг индивидуал таълим ва касбий траекториясини лойиҳалашнинг мақбуллигини ишлаб чиқариш. Ушбу тамойил юқори синф ўқувчисини касбий ва шахсий ҳаётнинг маъносини топишда, хавфли вазиятларни бартараф этишда ва когнитив тўсиқларни минималлаштиришда доимий ўз-ўзини ўрганиш, ўзини ривожлантириш ва касбий, шахсий ўсиш йўлларини аниқлашда, ўқувчининг мотивациясини кучайтиришда педагогик қўллаб-қувватлашнинг аҳамиятига қаратилган. У "мен" тушуниш томонидан шахсий ўз-ўзини ривожлантириш, ўз индивидуаллик хабардорлик ва ўз тақдирини ўзи белгилаш ва ўз-ўзини англаш чегараларини белгилайди (Е. A. Алехандрова [4], Н. M. Борйтко [25], В. Г. Рйндак [131]).
Таълим шериклиги принципи юқори синф ўқувчиси билан университетгача тайёргарликда касбга йўналтириш ишларини ташкил этишни талаб қилади: ягона интеграциялашган таълим ва ахборот маконини яратиш асосида таълим муносабатлари иштирокчиларининг самарали ижтимоий муносабатларини қуриш; таълим субъектларини тенг ҳуқуқли иштирокчилар сифатида ихтиёрий равишда тан олиш, биргаликда таълим фаолиятини бошқаришда тақсимланган етакчиликни яратиш; олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг ижобий самараларига эришиш учун ўзаро ҳамкорлик қилувчи ташкилотларнинг ресурсларини жамлаш ва оқилона тақсимлаш; ўзаро алоқаларни мувофиқлаштиришни амалга ошириш учун мактаб ва олийгоҳ масъулиятини ўз зиммасига олиш, касбга йўналтириш вазифалари йўналишида педагогик қўллаб-қувватлашга ундовчи шерикларни жалб қилиш; юқори синф ўқувчисининг мақбул касбий ўзини ўзи белгилашини педагогик ва ахборот-услубий қўллаб-қувватлашни амалга оширишда ижобий тажрибани трансляция қилиш (Г. Ф. Гаврилйчева [35], Т. P. Грибоедов [39], О. В. Зубакина [56], Т. В. Крамин [38], В. Н. Кузнецова [80], В. A. Малгин [38], С. И. Мешкова, Л. B. Осипова [109], А. В. Скоробогатов [38]).
Узлуксизлик принципи юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларини шундай ташкил этишни назарда тутади, унда асосий мақсадлар "мактаб"нинг таълим мазмунини ўрганиш кетма-кетлиги ҳисобланади (олдинги билимга таяниб, кўникмалари ва талаба тажрибаси, билим тузилмалар кейинги кенгайтириш бўйича қаратиб, ўрганиш танлаган соҳасида тажриба бойитиш). Олдиндан олийгоҳга тайёрлаш ташкилий ва дастур-технологик жиҳатлари бирлиги (горизонтал узлуксиз), да тайёрлаш учун тайёрлик таълимнинг кейинги босқичи (вертикал узлуксизлик) узлуксизлик принципи амалга оширилади. Узлуксиз таълим тизимида бир таълим босқичидан иккинчисига ўтиш даврида амалга ошириладиган юқори синф ўқувчисининг прогрессив ривожланиши муносабатларини ўрнатиш сифатида индивидуал-шахсий даражада (мақом-рол функционал "талаба - келажак" ўртасидаги узлуксизлик касбий, қиймат йўналишлари, таълим фаолияти стандартлари ва унинг стратегиялари; олдинги босқичларнинг шахсий неоплазмаларини ҳисобга олган ҳолда); ижтимоий даражада узлуксизлик умумий таълим ва касб-ҳунар таълими мазмунини мувофиқлаштириш мантиғида пайдо бўлади (мактаб ва олий таълим мазмуни элементларини ўзлаштириш; шахсий потенциал ресурсларга эътибор қаратган ҳолда янгиланган ҳаёт йўлларини, ижтимоий ва касбий тажрибани ўзлаштиришга тайёрлик), таълим ва ташкилий (узлуксизлик мактаб ва олийгоҳда ўқув жараёнини амалга оширишнинг ташкилий шакллари ва усулларида; олий таълимга тайёргарликда касбга йўналтириш ишлари мониторингининг узлуксизлиги, юқори синф ўқувчисининг касбий мавқеини ривожлантиришни акс эттирувчи ахборот базасининг мавжудлиги) ва мотивацион-семантик жиҳати пайдо бўлади (юқори синф ўқувчиси томонидан умрбод таълим йўлини қуриш зарурлигини тушуниш, касбий йўналишни ривожлантириш); ижтимоий даражада узлуксизлик таълим муассасаларининг бошқа ижтимоий институтлар билан ўзаро боғлиқлигининг ўзаро боғлиқлиги сифатида ишлайди (С. В. Аркхипова [10], Вол.A. Ерахтина [48], А. С. Мутирова [95], В. Н. Просвиркин [120], С. A. Фадеева [150]).
Таълим фаолиятида касбий фаолиятнинг мазмуни, шакллари ва шартларини моделлаштириш принципи, танланган соҳанинг предмети ва ижтимоий контекстини моделлаштирадиган тегишли таркиб, шакллар, усуллар ва воситаларни танлашни ҳисобга олган ҳолда олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларини ташкил этишни талаб қилади. Касбий фаолияти, фаолияти турли талаба, шу жумладан, касбий мақсадга мувофиқлиги (таълим, касбий ва ўқув амалий), касбий амалий синовлар ва касбнинг ўзлаштирилган таркибининг технологик томонини акс эттирувчи касбий амалий синовлар ва касбий синов ҳаракатлари пайтида касбий муҳитга шўнғиш, меҳнат объектлари ва функционал имкониятлар, вазифалар, мутахассиснинг ваколатлари "контекстли мақсадга мувофиқлик, контекстли ижодкорлик, контекстли рол ўзини ўзи ташкил этиш, ўзини ўзи бошқариш". Баҳолаш, ўз-ўзини тартибга солиш, ўз-ўзини тузатиш, ўз-ўзини жойлаштириш" (АА Вербицкий [32], Г. С. Диаконов [46], В. Г. Иванов [46], В. В. Кондратиев, С. С. Котова [76]).
Субектив фаолият принципи олий таълимга ўқитиш имкониятларидан фойдаланиш, юқори синф ўқувчисининг касбга йўналтиришнинг фаол субъекти, таълим предмети ва ўз ҳаёти сифатида ролини фаоллаштириш, индивидуалликка эга бўлиш, дунёни билиш зарурлигини акс эттиради. Касблар ва прогнозлаш жараёнида ўзини ўзгартириш, муайян мартаба қадамларининг истиқболларини созлаш ва амалга ошириш, маъноси ўз-ўзини билиш, ўзини ўзи бошқариш (ўзини ўзи билиш, ўзини ўзи ўрганиш, ўзини ўзи ривожлантириш, ўзини ўзи бошқариш устуворлиги билан), танланган касбга нисбатан ўз қобилиятларини адекват таҳлил қилиш, мустақил ва мустақил ҳаракатларнинг намоён бўлиши, ўз ташаббуси мақсадларни танлашда ва касбий танлов ва унинг оқибатлари учун жавобгарликни ўз зиммасига олган ҳолда, мақом-рол функцияларининг белгиланган нормаларидан ташқарида уларга эришиш йўлларини топади (Л. И. Андреева [7], С. A. Поломошнова [115]).
Олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг жараён моделининг таркибий блоки Федерал Давлат таълим стандартлари (ФГОС СОО ва ФГОС ҲЕ) билан белгиланади ва мактаб ва олий таълими таркибидаги кетма-кет "орқали" чизиқларни акс эттиради, уларнинг бўйсунишини ҳисобга олган ҳолда, табақалаштирилган "бир таълим даражасидан иккинчисига ўтиш тизимида таркибнинг интенсивлигини, ташкилий-технологик ва дастурий ва услубий таъминот шартларини тармоқлаш" ва "жойлаштириш".
Ишлаб чиқилган моделнинг контент блоки амалга оширишни акс эттиради:

• 
  юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитиш йўналишлари (ижтимоий шериклик бўйича кўрсатмалар ишлаб чиқишда субъектлар ва таълим ташкилотлари фаолиятини мувофиқлаштириш, талабанинг касбий режаларини шакллантиришнинг изчиллиги ва узлуксизлигини таъминлаш; ўқув, консалтинг, диагностика, амалиётни амалга ошириш, юқори синф ўқувчисининг касбий фаолият доирасини мустақил равишда аниқлашга тайёрлигини шакллантиришга қаратилган йўналтирилган, ҳамроҳлик қилувчи чора-тадбирлар; талабанинг қиймат-семантик шахсий танловини бошлаш, маъно ва маъно хабардорлигини шакллантириш, ўз касбий келажагини моделлаштиришда субъективликни ривожлантириш);
  
• 
  экологик таълимнинг педагогик стратегиялари (Т. В. Менг томонидан ишлаб чиқилган, тадқиқот давомида ўзгартирилган [90]) юқори синф ўқувчисининг касбий ўзини ўзи белгилаш самарадорлигига эришиш учун:" атроф-муҳит таълим конструкцияси сифатида" (ўз-ўзини бошқариш учун ресурс майдонини таъминлаш сифатида қўшимча таълим хизматларини амалга ошириш билим, ўз-ўзини баҳолаш ва таълим йўналишини мустақил танлаш; конструктив таълим технологияларидан фойдаланиш); "атроф-муҳит қиймат манбаи сифатида" (юқори синф ўқувчисининг ҳаёти ва касбий мақсадлари ва қадриятларини олийгоҳ ва постиндустриал жамиятнинг мақсадлари ва қадриятлари билан аниқлаштириш ва мувофиқлаштириш; танланган иш соҳасини ҳиссий қабул қилиш); "атроф-муҳит шахсий фаолият соҳаси сифатида" (ўрта мактаб ўқувчисининг касбий мақсадлари ва қадриятларини фаоллаштириш. ўқитувчи кадрлар билан самарали ҳамкорлик қилиш жараёнида ўрта мактаб ўқувчисининг субъектив позицияси;"ишга тушириш механизми" ўз-ўзини тарбиялаш, ўз-ўзини ривожлантириш ва ўқувчининг турли хил ўқув, квази-касбий, ўқув ва касбий фаолиятда ўзини ўзи англаши).
  

Олий таълим тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг жараён моделини ташкил этиш С. A. Поломошнова томонидан ишлаб чиқилган ва тадқиқот давомида ўзгартирилган технологияларга асосланган:

• 
  "ахборот-қидирув технологиялари (талабалар ва ота-оналар учун гуруҳ ва индивидуал маслаҳатлар, касбга йўналтириш дарслари соатлари, корхоналарга экскурсиялар, видео саёҳатлар, интерактив экскурсиялар, касбга йўналтириш бўйича ахборот лойиҳалари, касб вакиллари билан учрашувлар ва бошқалар.) "касб-ҳунар таълими, таълим йўллари, мустақил фикрлаш, йўналтириш, таҳлил қилиш йўллари ва кўникмаларини эгаллаш учун касб-ҳунар таълими, таълим усуллари ҳақида олинган билимлар доирасини кенгайтириш ва тизимлаштиришга имкон берадиган юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг ахборот ва таълим босқичи билан боғлиқ, оптимал касбий ўзини ўзи белгилаш учун зарур маълумотларни топиш, янги асосий ваколатларни шакллантириш, улар орасида ўрганиш қобилияти муҳимдир;
  
• 
  амалиётга йўналтирилган технологиялар (синовлар, лойиҳалар, амалиётлар, ҳолатлар, квестлар ва бошқалар.), турли хил фаолият турларининг касбий таркибини лойиҳалаш ва талабалар томонидан янги ижтимоий-ролли функсионалликни фаол синовдан ўтказиш, дастлабки касбий идентификацияни шакллантириш бўйича олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг самарали ва фаоллаштириш босқичида устувор вазифа сифатида амалга оширилади. Касбий йўналиш, кондиционерлик онгли ва онгли равишда касб танлаш;
  
• 
  рефлексив технологиялар (Н. С. Пряжникованинг мартаба йўналтириш усулларини фаоллаштириш, шахсий касбий режани, суҳбатни, иншони, амалий иш усулини, юқори синф ўқувчисининг якка тартибдаги ютуқлари графикаларини, мунозараларни, таҳлил ва талқинларни, интроспекцияни, якка тартибда психологик ва педагогик ривожланиш хариталарини ва бошқаларни лойиҳалаш.), юқори синф ўқувчисининг ўз ҳаракатларини тушуниш ва хабардорлигини таъминлаш, касбий фаолиятни танлаш позицияси ва узлуксиз таълим йўлини онгли равишда тартибга солиш ва назорат қилиш, ўз фазилатлари ва қобилиятларини мўлжалланган касбий танлов билан ўзаро боғлаш, юқори синф ўқувчиси ва ўқитувчининг ўқув маҳсулотларини педагогик таҳлил қилиш аспектидаги рефлексив ўзаро таъсири;
  
• 
  талабалар ўқитувчиларнинг ҳамкорлиги асосида фаннинг ўзаро таъсир майдонини кенгайтириш билан боғлиқ бўлган олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтиришнинг меъёрий ва семантик босқичида амалга ошириладиган коммуникатив ва диалог технологиялари, ижтимоий шериклар, бағрикенглик ва бошқа лавозимларга ҳурмат муҳитини ривожлантириш, очиқ таълим маконининг барча субъектлари ўртасида конструктив ижобий муносабатларни ўрнатиш, уларнинг ўзаро ҳурмати ва ахборот ва қиймат-семантик алмашинувга тайёрлиги, юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш вазифаларини ҳал қилишда диалогик алоқа шеригининг роли олий таълимга тайёргарликда;
  
• 
  олий ўқув юртидан олдинги машғулотларда касбга йўналтириш ишлари давомида юқори синф ўқувчиси учун таълим ва касбий келажакни танлаш ҳуқуқини тан олишни назарда тутадиган мавзуга йўналтирилган технологиялар. Ўз-ўзини ташхис, ўз-ўзини таҳлил қилиш, ўз-ўзини аниқлаш, ўз-ўзини англаш, ўз-ўзини ҳурмат, ўз-ўзини тасдиқлаш (Л. В. Байбородова [13], В. И.Блинов талаба касбий ўз-ўзини аниқлаш соҳасида мавзу йўналтирилган технология умумий алгоритм қуйидаги жараёнлар кетма-кетликни ўз ичига олади.[18, 19], О. Г. Кондратиева [72], Г. Н. Попкова [116], И. С. Сергеев [139, 140]).
  

Шу билан бирга, бу муҳим бўлади:

• 
  юқори синф ўқувчиларини тизимли ва узлуксиз диагностика қилиш, қўллаб-қувватлаш ва маслаҳат бериш имконини берадиган касбий ўзини ўзи белгилашни ҳақиқий баҳолаш воситасини ишлаб чиқиш;
  
• 
  касб-ҳунарга йўналтиришнинг замонавий шакллари, усуллари ва воситаларини танлаш ва педагогик амалиётга жорий этиш: мунозаралар, давра суҳбатлари, семинарлар, тренинглар, ўйин экскурсиялари, мутахассислар (иш берувчилар) билан суҳбатлар, касбий тестлар, стажировкалар, кўргазмалар, ярмаркалар, танловлар, квестлар, фестиваллар, маҳорат дарслари, викториналар, конференциялар, суминарлар.
  

Шуни таъкидлаш керакки, моделнинг контент блоки юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитишнинг аниқланган имкониятларини ҳисобга олган ҳолда қурилган:

• 
  мавзуни ривожлантириш (талабалар учун мақбул касбий ҳаёт ўзини ўзи англаш йўлини онгли ва масъулиятли қуриш шароитида якка тартибда таълим йўналишларини танлаш доирасини кенгайтириш; олийгоҳнинг ўрта мактаб ўқувчисининг янги шахсий, ижтимоий, касбий хусусиятларини шакллантиришга таъсири; талабгорнинг олийгоҳда ўқишни давом эттиришга тайёрлиги даражаси);
  
• 
  семантик (юқори синф ўқувчисидан олийгоҳ талабасига уйғун ва табиий ўтиш учун узлуксиз таълимнинг умумий ва касбий даражаларининг узлуксизлиги; юқори синф ўқувчисини олийгоҳнинг мазмунли ва семантик ҳақиқатлари ва қадриятлари билан таништириш; бўлажак Абитуриент ва унинг ота-онаси учун олийгоҳнинг жозибали қиёфасини шакллантириш);
  
• 
  трансформацион (юқори синф ўқувчиси томонидан ижтимоий-касбий аниқликка эришиш учун фаолиятни ташкил этишнинг амалиётга йўналтирилган, контекстли шаклларини мустаҳкамлаш; "мактаб - олийгоҳ" тармоғининг ижтимоий шериклигини кенгайтириш форматида энг яхши таълим амалиётини тарқатиш; юқори синф ўқувчисини таълим тизимига мослаштириш, олийгоҳ, ўқитувчилар билан ўзаро ҳамкорлик тажрибасини олиш).
  

Жараён моделини ишлаб чиқиш юқори синф ўқувчиси билан ахборот маърифатининг ўзаро боғлиқлиги ва ўзаро ўтишлари, тартибга солувчи семантик, самарали фаоллаштирувчи босқичларда олий таълимга тайёргарликда касбга йўналтириш ишларини босқичма-босқич амалга ошириш ғоясига асосланади. Тадқиқот остида ҳодисанинг босқичларида мазмуни А. E. Белоусов [16], Н. Н. Загузина [50, 51], Н. В. Зенина [54], Д. A. Князевскй [67], М. Г. Леукхова [138], О. A. Любягина А. Г. Мухаметшин [96], С. В. Папсуева [112], А. E. Попович [117], Г. В. Резапкина [125], Т. Н. Семенкова [138], Л. Г. Степанова [145] тадқиқотлари асосида аниқланди.
1. Олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг ахборот ва таълим босқичи юқори синф ўқувчисини касблар дунёси ва бозор иқтисодиётининг асосий тенденциялари тўғрисида талабанинг ахборот уфқларини кенгайтириш учун зарур ахборот ресурслари билан таъминлашни ўз ичига олади, "мутахассис имиджи" ҳақида, касбий, шахсий ва таълим келажаги йўлини лойиҳалаш, зарур маълумотлар билан ишлаш технологиясини ўзлаштириш ва турли хил ахборот технологияларидан мақбул фойдаланиш кўникмаларини ривожлантириш, оқимлар, улардаги йўналиш, таҳлил, оптимал қарорлар қабул қилиш, янги таълим ва касбий соҳани ўзлаштириш учун олинган маълумотлар ҳажмини қидириш ва қайта ишлаш. Олий таълим тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг ахборот-таълим босқичининг конкретлаштирилган мазмуни талабани касбий фаолият соҳаси ва меҳнат соҳаси мазмуни тўғрисида унда ривожланган қадриятлар ва қизиқишлар билан хабардор қилишга қаратилган. Узлуксиз таълим траекториясини қуриш йўллари ва ўз минтақасида бандлик, уни ривожлантиришнинг асосий истиқболлари, касбий муваффақиятга эришиш мисоллари шаҳрида олий таълим касбий ташкилотлар билан танишиш, муайян касб-ҳунар сотиб олиш билан боғлиқ чекловлар ва хатарлар, олий таълим ўқув дастурлари ҳақида хабардор, давлат ва ишлаб чиқариш йўналишини ҳақида, янги талаб касблар пайдо бўлиши, меҳнат бозорини ривожлантириш прогнозлари, очиб ҳаёт умуман истиқболлари (Л. K. Бостанова [26], А. A. Муратова [94]).
2. Олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг тартибга солиш ва семантик босқичи ўз интилишларини етарли даражада идрок этиш ва англашни ҳисобга олган ҳолда касб танлашнинг "қиймат асосини" яратишга, қобилият ва салоҳиятни очиб беришга қаратилган. Касбий ишдаги имкониятлар, касбга қизиқишни ривожлантириш, меҳнат жараёни, ўқув ва когнитив фаолият ва касбий ўз тақдирини ўзи белгилаш соҳасидаги қиймат йўналишларини шакллантириш, тушуниш ўз таълим ва касбий сўрови, юқори даражадаги мутахассис бўлиш учун етарли олий маълумот олишга интилиш. Ушбу босқичда талабалар янги олийгоҳ шароитларига ва янги одамлар жамоасига, ўзлари эгаллаётган касбнинг янги қадриятларига, ташқи дунё билан самарали шахсан мазмунли муносабатларни ўрнатишга мослашадилар, шахсий танлов механизмининг шаклланиши, мавзунинг ички ривожланиш режасининг ўзгариши келажакка эътибор қаратинг ва уларнинг касбий истиқболларини қуриш истаги, уларнинг касбий келажагига оптимистик муносабатни шакллантириш, таълим фаолиятининг шахсий маъносини шакллантириш ўзини олийгоҳ талабаси сифатида амалга ошириш, касбий тайёргарлик йўналишига мойилликни аниқлашга, танланган касбга йўналтиришнинг субъектив аҳамиятини аниқлашга имкон берадиган ўқиш ва мустақил ўқишни ташкил этиш учун амалга оширилади. Белгиланган қадриятлар стратегик ҳаёт ва касбий мақсадлар, қиймат йўналишларининг изчиллиги, касбий мақсадлар ва режалар сифатида тан олинган.
Ушбу босқичда ўқитувчиларнинг талабалар билан шахсий ва касбий ривожланишнинг муаммоли масалалари, узлуксиз таълим, пайдо бўлаётган таълим танқислиги, олийгоҳда ўқитиш йўналишини танлаш, уларнинг бепул масъулиятли танлаш усуллари ва оқибатлари бўйича маслаҳатлари муҳим аҳамиятга эга. Таълим стратегиялари, мулоқот, хулқ-атвор, касбий ўзини ўзи белгилаш, олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида якка тартибда ёндашувни амалга ошириш тартиби.

1. 
   Олдиндан олий таълим юқори синф ўқувчиси билан самарали ва активизация босқичи интраперсонал ривожланиш механизмларини фаоллаштириш фаолиятини ўз ичига олади, акс эттириш, шахсийлаштириш, (С. В. Шляпина [169]), мансабдор шахслар ва далилларни боғлаш имконини берувчи таълим, амалиёт йўналтирилган эвристик вазифалар, баҳолаш ва шахсий ва касбий ўсиш муаммоларини ҳал қилиш билан боғлиқ муқобил танлаш "матрислер" ва "схемалар" амалга ошириш йўналишини танлаш касбий тестлар "учун" ва "қарши" танлов амалга оширилмоқда, ўзингизнинг касбий йўл стратегияни яратиш учун якка тартибда траекторияни танлашда шахсий манфаатларга мувофиқлигини башорат қилиш лозим. Ушбу босқич юқори синф ўқувчисининг ўз имкониятларининг ички назорат ўчоғининг мавжудлиги, якка тартибда турмуш тарзини шакллантиришни белгилайдиган акс эттириш қобилиятлари, касбий мартаба ва шахсий касбий имиджнинг мақбул қурилиши тўғрисида қарор қабул қилиш усулларини шакллантириш билан боғлиқлиги билан боғлиқ келажак, талабанинг шахсий ва касбий ривожланишидаги яхлитликдаги бўшлиқни минималлаштириш, унинг шахсий қизиқишлари ва эҳтиёжларини акс эттиради.
   

Буни биз билан таъкидланган иш модели босқичлари ориентация шакллантириш жараёнининг босқичларида мазмунли таъкидлаш лозим (А. В. Кирякова [65], С. В. Кондратюк [73]):

• 
  олий таълим юқори синф ўқувчиси билан ахборот ва таълим босқичи жамият қадриятлар бир шахс томонидан ўзлаштириш босқичи "таълим, касб, унинг фаолият қиймати муносабатларни ишлаб чиқаради, деб — қиймати йўналишини ва уларнинг иерархик тизими "(А. В. Кирякова [65]);
  
• 
  тартибга солиш ва семантик босқич "мен" образини ўзгартириш босқичи билан ўзаро боғлиқ бўлиб, у ўқувчиларга жамият, таълим, касб қадриятларини бериш асосида "мен ҳақиқийман" - "мен идеалман" - "ҳаёт ва касбий идеал" ўзаро таъсирига айланади. Трансформация босқичи йўналишнинг Марказий таркибий қисмидир, қисқа ва узоқ муддатли истиқболда юқори синф ўқувчисининг қиймат-семантик соҳасидаги ўзгаришларни бошлайди;
  
• 
  олий таълим юқори синф ўқувчиси билан самарали ва активизация босқичи ҳаёти ва касб истиқболлари (2-расм).
  

2-расм. Юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш босқичларининг ёзишмалари олий таълимга тайёргарликда ва қадриятлар дунёсида шахсга йўналтириш босқичлари
Шу билан бирга "ориентация жараёнининг ривожланишининг барча даражаларида бир хил қиймат механизмлари ишлайди: ижодий, самарали фаолият механизми сифатида қидириш; эпистемологик ва эвристик функцияни бажарадиган баҳолаш; инсон фаолиятининг асосий ҳаракати сифатида белгиланган танлов; ҳақиқий механизм сифатида проекция, конструктив ҳаёт истиқболли" (А. В. Кирякова [65], С. В. Кондратюк [73, C. 58]).
Ўтказилган тадқиқотларнинг самарадорлигини таъминлаш учун олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг жараён моделининг самарадорлигини белгилайдиган педагогик шартлар аниқланди. Талабанинг шахсийлаштирилган таълим эҳтиёжларини қондиришни таъминлайдиган касбга йўналтириш маркази фаолиятини амалга оширади. Касбий келажакни топиш ва танлашга эътибор қаратинг; шахсий касбий истиқболни қуриш ва амалга оширишда юқори синф ўқувчисининг субъектив позициясини фаоллаштиришни белгилайдиган мактаб-олийгоҳ тармоғининг ўзаро таъсирига асосланган мувофиқлаштирувчи башорат платформаси ишини ташкил этиш; юқори синф ўқувчисининг касбий ўзини ўзи белгилашини ҳақиқий баҳолаш воситаларини ишлаб чиқиш, бу талабанинг касблар дунёсига, унинг шахсий ютуқларига селектив муносабатини шакллантиришни кузатиш имконини беради.
Самарали блок олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг жараён модели самарадорлигини баҳолаш параметрларини аниқлаш учун мўлжалланган ва юқори синф ўқувчисининг касбий ўзини ўзи белгилашининг ҳиссий, когнитив, хулқ-атвор компонентларини шакллантиришни кузатиш имконини беради. Шуни таъкидлаш керакки, талабанинг касбий ўзини ўзи белгилашнинг ушбу таркибий қисмларини шакллантириш динамикасини ўрганиш учун тизимни шакллантириш мезонлари ва тегишли кўрсаткичлари қуйидагилардир: мотивацион (касбий танловни амалга оширишга ҳиссий ва қиймат муносабати; касбий мақсадларнинг барқарорлиги ва равшанлиги; касбий мақсадларни лойиҳалаш йўлларини топишга йўналтириш шахсий ва касбий ривожланиш траекторияси); когнитив (замонавий меҳнат бозори талаб қиладиган касблар дунёси ҳақидаги билимлар; ўрта мактаб ўқувчисини қизиқтирадиган касбий фаолият нуқтаи назаридан ўз қобилиятлари ва имкониятлари ҳақида ғоялар); фаолият (касб танлашга тайёрлик; касбий танловнинг мустақиллиги).
Шундай қилиб, олий таълимга тайёргарликда юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг ишлаб чиқилган жараён модели принципларга мувофиқ амалга ошириладиган фаолият ёндашувига асосланади (аксиология; индивидуаллик ва шахсий устуворликлар; таълим шериклиги; узлуксизлик; таълим фаолиятида касбий фаолиятнинг мазмуни, шакллари ва шартларини моделлаштириш; субектив фаолият), мустақил блокларнинг мақсадга мувофиқлигини акс эттиради: мақсадли (юқори синф ўқувчиси билан олий таълимга тайёргарликда мартаба бўйича кўрсатма бериш), мазмунли (ўрганилаётган ҳодисанинг йўналишлари: ижтимоий шериклик бўйича кўрсатмаларни ишлаб чиқишда субъектлар ва таълим муассасалари фаолиятини мувофиқлаштириш; таълимни амалга ошириш, консалтинг, диагностика, амалиётга йўналтирилган, ҳамроҳлик қилувчи чора-тадбирлар; талабанинг қийматга асосланган шахсий танловини бошлаш; касбга йўналтириш усуллари ва шакллари), самарали (динамикаси ва якуний натижаси — юқори синф ўқувчисининг касбий ўзини ўзи белгилаши), режалаштирилган натижага эришиш босқичларини (ахборот, таълим, тартибга солиш ва семантик, самарали ва фаоллаштирувчи босқичлар) тавсифловчи мантиқда.