‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

2.1.2-rasm. Savdo firm asida m ark etin g faoliyatining m o d el-d a stu ri.

---

H a r b ir tijorat b itim i u m u m iy h o la td a q u yidagilarni o 'z ichiga 
oladi:
— s a v d o -v o s ita c h i x iz m a tla rn i b a ja rish u c h u n ish c h ila rn i 
yollash (to v arn i so tib o lish, ta sh ish , so tish , rek lam a ish in i olib 
b o rish , kerakli x izm a tla rn i rasm iy lash tirish );
— to v arn i ca q la sh va sotish u c h u n kerak b o 'lg a n o m b o rx o n a , 
b aza, savdo d o 'k o n la rin i so tib o lish yoki ijaraga olish;
— to v arn i k e y in c h a lik sotish u c h u n sotib olish;
— a m a lg a o s h irila d ig a n ish n i m o liy a la sh tirish u c h u n p ul 
m ab la g ‘larini k red itg a o lish va k e y in c h a lik k red it va u n in g fo izini 
q ay ta rish;
— v o sita c h ilik faoliyati k o 'rsa ta y o tg a n b o sh q a ta s h k ilo t yoki 
sh ax slarn in g x iz m a tla rid a n fo y d alan ish va ularga p ul to 'la s h ;
— b itim d a k o ‘rsatilgan ishni reja la sh tirish , rasm iy la sh tirish
va tartib lash tirish u c h u n z a ru r b o ‘lgan a x b o ro tn i t o ‘p la sh yoki 
so tib olish;
— to v am i x a rid o rg a sotish;
— b itim n i rasm iy lash tirish , b a rc h a soliq va t o ‘lovlam i t o ‘lash.
T ijo ra t b itim in in g b a rc h a m u h im ta d b irla ri m u d d a t jih a tid a n
o 'z a ro b o g ‘liqdir. B itim y a k u n id a b iz n e s-re ja va h a ra k a tla m in g
y iriklash tirilg an m u v o flq la sh tiru v ch i rejasi ishlab c h iq ila d i. A gar 
b itim yirik b o ‘lib, k o 'p m u d d atg a c h o 'z ils a , ish n i b ajarish u c h u n
reja jadvalini tu zish tavsiya etiladi.
Moliyaviy tadbirkorlik. 
T ijo ra t b a n k la ri va fo n d b irja la ri 
m oliyaviy tad b irk o rlik u c h u n fao liy at k o ‘rsatuvchi m a q o m b o 'lib
x izm at qiladi. U sh b u b o z o r in stitu tla rin in g m o h iy a ti n im a d a ?
Tijorat banki 
— a k s iy a d o rlik tu rid a g i m o liy a v iy - k r e d it 
m uassasasi b o 'lib , aso sa n pul o m o n a tla rin i (d e p o z itla r n i) qabul 
q ilu v c h i va m ijo z k o 'r s a t m a s i b i l a n b o s h q a h i s o b - k i t o b
operatsiyalarni am alg a oshiruvchi tijo rat tashkilotlariga pulli xizm at 
k o 'rsa ta d i. T ijo ra t b a n k la rin in g d a ro m a d m an b a i d e p o z it (jalb 
etilgan) va ssuda m ab la g 'la ri o 'rta sid a g i farq lard an sh ak llan ad i.
T ijo rat b an k lari o p eratsiy alari passiv (m a b la g 'la m i ja lb etish ), 
aktiv (m a b la g 'la m i jo y la sh tirish ), k o m issio n -v o sita ch i (k o m issio n
to 'lo v la ri b o 'lg a n m ijo zla rn in g to p sh iriq la rin i b ajarish ) kabi u c h
guruhga bo'linadi.

---

T ijo rat bank lari m a b la g 'la m i k atta m u d d a tg a o lib , k ich ik
m u d d a tg a q a rz g a b e ra d i. B u b a n k la r k re d ito rla rg a o ld in d a n
b e lg ila n g a n fo iz la rn i to 'la s h b ila n b o g 'liq tijo ra t ta v a k k a lig a
uchraydi. S h u sababli bank berilgan qarzlari turli sabablarga k o 'ra
o 'z vaqtida qaytm aslig ini hisobga olib, m a ’lum pul z ah irasig a ega 
bo'lishi kerak.
1996-yil 25 ap reld a qabul q ilin g an O 'z b e k isto n R espublikasi- 
ning « B an k lar va b ank faoliyati to 'g 'ris id a «gi q o n u n id a tijo ra t 
banklari faoliyatining barcha huquqiy asoslari a n iq belgilab berilgan. 
1996 y iln in g b irin c h i c h o ra g id a tijo ra t b an k lari vakillik h isob
raq am larin i M ark a z iy b an k h iso b -k ito b la r m ark aziga o 'tk a z is h
to 'liq tu g allan d i va kliring m arkazlari tugatildi. Bu h u d u d ichidagi 
b ank lar o 'rta s id a o p eratsiyalarnin g sanoqli so a tla rd a o 'tk azilish ig a 
im kon beradi.
H o zirg i k u n d a O 'z b e k isto n R esp u b lik asid a b ir q a n c h a tijorat 
aksion erlik b an k lari faoliyat y u ritm o q d a . T ijo ra t b a n k la ri m illiy 
iq tiso d iy o tn in g turli so h a va ta rm o q la ri, k o rx o n a va tash k ilo tla ri, 
xo'jalik va tadbirkorlik subyektlarini kreditlash, m oliyalash va ularga 
h iso b -k ito b xizm ati k o 'rsa tish n i am alga o sh irad i. B an k lar faoliyati 
to 'la m u sta q ild ir. O 'z resurslari e tm a y q o lg a n d a u la r b o sh q a 
b a n k la rd an yoki M ark aziy b a n k d a n kredit olish i m u m k in .
Fond biijasi. 
M oliyaviy tad b irk o rlik n in g e le m e n tla rid a n yana 
b in fond b iijasid ir. K a p italn in g k o 'p a y ish i, ak tiv larn in g haqiqiy 
narxini aniqlashga qaratilgan q im m atb ah о q o g 'o z la r bozoriga fond 
birjasi deyilad i. F o n d birjasining faoliyal lam oyili talab va taklifni 
tezk o r ta rtib la sh tirish d a n ib o ratd ir. F o n d b irjalarid a q im m a tb a h o
q o g 'o z la rn in g kopirovkasi o 'tk a z ila d i. B unga m uvofiq b iijan in g
kopirovka b o 'lim i m utaxassislari biija orqali o 'ta y o tg a n b a rc h a
q im m a tb a h о q o g 'o z la rn in g x arid kursi va so tuv k urslarini m u n - 
tazam ravishda b aholab b oradilar. Jo riy kurslar esa d o im o chiroqli 
tablod a yozib bo rilad i, m axsus b y u lleten d a c h o p etiladi.
Joriy kurslarga b in o an shu vaqt shu birjada m a ’lum aksiyalam i 
so tish yoki so tib olish narxlari a n iq la n ad i. Bu n a rx la r m axsus 
fo rm u la y o rd a m id a ch iq arilsa, u lar birja faolligining indeksini 
a n iq lash u c h u n asos b o 'la d i. Birja faolligi iq tiso d iy o td a so d ir 
bo 'lay o tg an ahvolni o 'zig a xos ravishda aks ettiradi.

---

S h u b ilan b irg a, d av lat m o n o p o listik k a p ita liz m s h a ro itid a
q im m a tb a h о q o g ‘o z la r savdosida b iija roli a n c h a pasay di. B uning 
asosiy sababi kuchli kredit-m oliya institutlarining yuzaga kelganligi- 
dir. U lar q im m atb a h о q o g ‘o zlar savdosini biijalarsiz olib boradilar. 
Q im m a tb a h o q o g 'o z la r savdosida b irjalar roli tu sh ib ketganiga 
sa b ab , d av lat o b lig asiy alarin in g q im m a tb a h o q o g ‘o z la r u m u m iy
hajm idagi salm o g ‘i oshganligidadir.
H ozirgi vaqtda 0 ‘zbekistonda h am fond biijalari o 'z faoliyatini 
am alg a oshirib k e lm o q d a . 
«Toshkent» respublika fond birjasi 
erkin 
so tu v g a c h iq a rilg a n ak siy alar savdosi b ilan s h u g ‘u lla n u v c h i yopiq 
a k siy a d o rlik ja m iy a ti, 1994-yil a p re ld a « T o shk ent» resp u b lik a 
universal to v a r-fo n d birjasi tarkibidagi fo n d b o ‘lim i a so sid a tashkil 
etildi.
Biija qim m atli qog'ozlarning bir m arom da m u o m alad a bo'lishini 
t a ’m in lay d i, u la rn in g b o z o r b a h o sin i belgilaydi va u larg a d o ir 
m a ’lu m o tlam i tarqatadi. B iijaning 81 brokerlik idorasi b o 'lib , ularda 
ja m i 240 b ro k e r ishlaydi.
R e sp u b lik a n in g q im m a tli q o g 'o z la r b o z o rin i sh a k lla n tirish
borasid a h u k u m at to m o n id a n b ir q a n c h a tad b irla r am alg a oshirildi. 
B u n d a y b o z o rla r resp u b lik a d a ilg arid an m a ’lu m b o 'lib , 1920- 
19 30-yillarda veksellar, d e p o z itli sertifik atlar, o b lig a siy a lar m u o ­
m a la d a b o 'lg a n . 1 9 9 5 -y ild a n esa b u n d a y q im m a li q o g 'o z la r
«T oshkent» respublika fo n d biijasi orqali so tila boshladi.
R espublika fo n d b o zo rig a M ark aziy b a n k to m o n id a n veksellar 
bilan birga d ep o z it va ja m g 'a rm a sertifikatlari ch iq arild i. Q im m atli 
q o g 'o z la r bozorini kengaytirish m aqsadida fon d d o 'k o n la ri ta rm o g ‘i 
vujudga keltirildi. U larn in g soni 55 taga etdi.
1995-yilda «T oshkent» fo n d biijasi E vrop a-O siyo fo n d biijalari 
federasiyasi a ’zoligiga qabul qilindi.
Maslahat tadbirkorligi. 
M a sla h a t x iz m a tla rin in g m o h iy a ti va 
b o sq ic h la ri. M a ’lu m b ir s o h a d a o 'z m utaxassisligi b o 'y ic h a y o 'l- 
y o 'r iq k o 'rsa tu v c h i k ish ig a m asla h atc h i d ey iladi. C h e t ellardc 
b o sh q a ru v b o 'y ic h a pulli m a sla h a t «konsalting» d e b y u ritilad i. 
Iq tiso d iy o t va b o sh q a ru v b o 'y ic h a E v rop a F ed erasiy asi M asla- 
h a tc h ila r A ssosiasiy asin in g t a ’rificha, m e n e jm e n t — k o n sa ltin g
b o sh q a ru v b o 'y ic h a m u a m m o va im k o n iy a tla rn i a n iq la s h , u la rn i

---

bah o lash b erish, tegishli c h o ra -ta d b irla r ishlab c h iq ish va u la rn i 
a m a lg a o s h iris h d a x o lis o n a m a s la h a t b e rish h a m d a y o rd a m
ko ‘rsatishdir.
S an o ati rivojlangan m a m la k a tla rd a m ablagM arni m asla h atli 
x izm a t sh ak lid a intellektual k ap italg a kiritish yangi u sk u n a yoki 
ilg‘o r texnologiyalam i sotib olishga ketgan m ab lag 'lar bilan tengdir. 
M a b la g ‘lar ish la tish n in g u sh b u k o ‘rinishi m a m la k a tim iz d a en d i 
am alga oshirilm oq da. Bu y o ‘n alish d a intellektual im k o n iy atlard an
iqtisodiyot va boshq aruv so h a la rid a t o ‘laligicha foydalan ish yaxshi 
sam ara beradi. K o ‘p ko rx o n alar intellektual im k o n iy atlarid an t o ‘la 
va samarali foydalana olmasliklari sababli bozor iqtisodiyoti sharoitida 
qiyin ahvolga tushib qolgan. 0 ‘z vaqtida m aslahatchilar yo rd am id an
fo y d ala n g an ra h b a rla r m o liy a v iy -x o ‘ja lik fa o liy a tid a iq tiso d iy
sam araga erishganlar.
G e rm a n iy a n in g m a s h h u r «Porshe» av to m o b il firm asi 1991 
yilga kelib, tan azzu lg a u c h ra sh arafasid a edi. K orxona ra h b a rla ri 
ah v o ln i tu zatish u c h u n Y a p o n iy a n in g «Sin gidzyusu» (b u «Yangi 
texno lo g iy a « m a ’nosini b ild ira d i) k o n saltin g firm asiga m u ro ja a t 
etishdi. F irm a «Touota«ning m alakali m utaxassislarini yig‘ib, ishga 
k irish d i. C h e t ellik m a s la h a tc h ila r sh a ro itn i o ‘rg an ib c h iq ib , 
«Porshe» zav o dida k o nvey er ish u su lin i jo riy edi. Ishlab c h iq a ­
rishning barcha b o 'g 'in la rid a xarajatlar keskin ravishda kam aytirildi. 
K onveyer tizim i o ‘z g a rtirilm a sa -d a , m ah alliy tajrib a va a n ’a n a la r 
h isobg a o lin m a d i. F aq at y a p o n m aslah atch ilari ta k lif qilg an tiz im
ishlay boshladi.
Y a p o n iy a te x n o lo g iy a si jo r iy e tis h d a n u c h y ild a n k e y in
«P orshe»da b irin c h i real n a tija la r yuzaga keldi: k o m p a n iy a k am
x a ra jat qilib, k o ‘p ro q av to m o b il ishlab c h iq a ra bo sh lad i. 19 % ga 
kam ay tirilg an ish c h ila r tez ro q va sifatliro q ishni bajara b o sh la d i. 
Y a p o n m a s la h a tc h ila rin in g tavsiy alari tufayli y ig ‘uv k o n v e y e r 
uzunligi q isq ard i, k o ‘p m iq d o rd ag i y o rd am c h i o m b o rx o n a la rg a
ho jat q o lm a d i, n a tija d a zavod h u d u d in in g o ‘zi 30 %ga q isq ard i. 
Ishlab chiqarishdagi kam ch iliklar ikki baro b ar kam aydi. A vtom o bil 
y ig 'ish tezligi 40 % ga o sh d i. Bu ishlarni o ‘sha eski jih o z la rd a , sh u
zavodda ishlab kelgan ishchi va m u h an d islar am alga oshirdilar. U la r 
ix tiro s o h a sid a h a m fa o lla s h ib , h a r o y d a ish la b c h iq a r is h n i

---

y axshilashga q a ra tilg a n ikki yarim m in g d a n o rtiq yangi tak liflar 
kirita boshladilar.
K o n s a ltin g x iz m a tla ri b ir m a rta li m a s la h a t h a m b o 'lis h i 
m u m k in . U la r k o n sa ltin g loyiha sh a k lid a b o ‘lib, quyidagi asosiy 
b o sq ic h la rn i q a m ra b oladi:
• m u a m m o la rn i aniq lash (d ia g n o stik a );
• lo y ih an i ish lab chiqish;
• loyihani am alg a oshirish.
L oy ih an in g h a jm ig a k o ‘ra, yak un iy b o sq ich b ir n ech a k u n d a n
b ir n e c h a o y g a c h a c h o ‘zilishi m u m k in . B a ’zida m ijozlar b ila n ish 
o lib b o rish k o ‘p y illar davom etad i.
M aslahat uslublari. 
M aslah at u slu b lari turli xil b o 'lish i m u m ­
k in . M a sla h a tn in g u c h turi — eksp ertli m asla h at, jara y o n d a g i 
m aslah at va o 'rg atu v c h ilik m aslahatlari keng qo 'llaniladi.
Ekspertli maslahat 
— k o n sa ltin g n in g eng passiv sh a k lid ir. 
M a slah atn in g bu tu rid a m aslahatch i d iag n o stik a, q aro r qabul qilish 
va u larn i jo riy etish ni m ustaqil ravishda am alga oshiradi. M ijoz esa 
b u n d a y hollarda m aslahatchiga kerakli a x b o ro t etkazib berishi zarur.
Jarayondagi maslahatda 
— loyihani ishlab chiqish bosqichlarida 
k o n saltin g firm a m asla h atc h ila ri m ijo z b ila n faol ish o lib b o rib , 
yuzag a kelgan m u a m m o la rn i h a m k o rlik d a tah lil qiladi va z a ru r 
tak liflar b eradi.
0 ‘rgatuvchilik maslahatida 
— m utaxassislarning asosiy m aqsadi 
g 'o y a la rn in g y u zag a kelishi, e c h im la r q ab u l qilish u c h u n asos 
tayy o rlash d ir. S h u m aq sa d d a m ijo zlar u c h u n m a ’ru z a la r o 'q ila d i, 
s e m in a rla r o 't k a z i la d i , o 'q u v q o 'lla n m a la r i ish lab c h iq ila d i. 
U m u m a n , m ijo z la r z a ru r n a z a riy v a a m a liy a x b o ro tla r b ila n
t a ’m in la n a d i. A m a ld a esa yuqoridagi h a r b ir m aslah at tu rla ri s o f 
h o ld a q o 'lla n ilm a y d i, u lar k o m b in a siy a lash g a n shaklda u c h ra y d i.
S a n o a ti riv o jlan g an m a m la k a tla rd a k o n sa ltin g x izm ati k o 'p
y illar m o b a y n id a b o z o r iqtisodiyoti in fra tu z ilm a sin in g m u h im
elem en tlarid an h iso b lan ad i. K onsalting xizm ati statistikada m axsus 
ta rm o q deb ta n o lin g a n . A Q Sh da u sh b u ta rm o q d a 700 m in g kishi 
b a n d b o 'lib , u n in g b iry illik x izm at h a jm i 50 m lrd. d o lla m i tashk il 
etadi.

---

H a r b ir rivojlangan va riv o jlan ay otg an m a m la k a tla rd a m asla­
h a tc h ila r fikrisiz iqtiso diyo t va b o sh q aruv g a o id jid d iy q aro rlar 
qabul qilinm aydi.
0 ‘z b e k isto n d a ayni v aq td a xususiy k o n saltin g firm a la r soni 
hozircha a n c h a kam (qiyoslash u c h u n , G o llan d iy ad a u larn in g soni 
2000 d a n o sh iq d ir).
X ususiy firm a lard a n tash q ari m aslah atli x izm a tla rn i davlat, 
o 'q u v , a x b o ro t, ilm iy te k s h iris h m u a ssa sa la ri tijo ra t a so sid a
bajaradi. M a m la k a tim iz d a hozirgi iq tiso d iy sh a ro itn i yaxshi b ila- 
digan, y u q o ri salohiy atga ega, yuqori in tellek tu al, b o z o r iqtiso- 
diyoti m e x a n iz m in i tu sh u n a d ig a n m alakali m a s la h a tc h ila r soni 
yildan-yilga k o 'p a y ib borm o q d a. U la r c h e t el konsalting firm alari- 
ning vakillari bilan ham korlikda m illiy iqtisodiyotni rivojlantirishda 
k a tta ish o lib b o rm o q d a . A ytish lo z im k i, c h e t el k o n sa ltin g
firm alarin in g x izm ati ju d a q im m a t. M asalan , c h e t el k on saltin g
firm asi x o d im in in g bir kunlik o 'rta c h a ish haqi 300 d o lla m i tashkil 
etadi.
K o n saltin g x izm atlari turli xil b o 'lis h i m u m k in . M e n e jm e n t 
b o 'y ich a E vropa m aslahatchilar m a ’lu m o t k o 'rsatk ich id a 84 turdagi 
k onsalting x izm atlari k o 'rsatilg an . U la r quyidagi 8 ta g u ruhg a 
b o 'lin g a n : u m u m iy boshqaruv, m a ’m uriy b o sh q aru v , m oliyaviy 
b o sh q aru v , x o d im la r bo sh q aru v i, m a rk e tin g , ishlab c h iq a rish , 
ax b o ro t tex n o lo g iy asi, m axsus x izm atlar.
Maslahat loyihasini amalga oshirishni tashkil etish. 
M ijoz 
firma bilan aloqa o 'm atg an d an keyin taklif ishlab chiqishga kirishiladi. 
T a k lif ishlab ch iq ish loyihani m u h o k a m a q ilish d an b o sh la n a d i. 
B u n d a n o ld in m ijo z-firm a h aq id a batafsil a x b o ro t olishi lozim . 
M aslah atch i firm a n im a bilan s h u g 'u lla n ish i, n im a la rn i ishlab 
c h iq a rish i, ish c h ila r soni, m alak asi, b o sh q a ru v x o d im la r so n i, 
ish hajm i, xarajat va d aro m ad m iqdori, firm aning m oliyaviy ahvoli, 
s h a rtn o m a la rn in g b o r-y o 'q lig i, h a m k o rla rn in g ish o n c h lilig in i 
bilishi kerak. U n d a n keyin s h a rt-s h a ro it, u n in g o 'z g a ris h d in a - 
mikasi va m u am m o lari aniqlanadi. S o 'n g bajarilishi zarur ishlam ing 
reja-grafigi tu zilib , tegishli y urid ik q o g 'o z la r rasm iy lash tirilad i. 
Ishning bajarilishiga alo hid a e ’tib o r berish lozim . M aslah atch in in g

---

o b ro 's i ish n in g o 'z v aq tid a yoki m u d d a td a n o ld in bajarilish i bilan 
belgilanadi.
Ish n in g q a n d a y sh a k ld a tu g atilish in i h a m an iq lab o lish za ru r, 
y a ’ni ish yoki x izm a t m u a y y a n n atijag a e rish ish d a n ib o ra t e k a n li­
gini belgilash lo zim . B u la rn in g b a rch asi ish n in g reja g rafig id a aks 
e ttirilis h i kerak. B u y u rtm a n i b a ja rish ja ra y o n id a b u y u rtm a c h i 
firm adagi psixologik m u h it o'rganiladi. Ishning bajarilish jara y o n id a
m ijo z n in g q iziq ish i su say ish i m u m k in , sh u sababli q iz iq ish n i 
su saytirm aslik u c h u n c h o ra -ta d b irla r ishlab ch iq ish kerak. B uning 
u c h u n q iziq ish n in g eng y u q o ri p allasid a b iro r-b ir k ich ik tad b irn i 
am alg a oshirish kerak.
B u ta d b ir m ijo z - f ir m a ra h b a riy a tig a q a ra tilg a n m u a y y a n
takliflar, m aslah atch in in g taklifm i m ajlisda m u h o k am a qilish, b a ’zi 
tak liflam i b ajarish h aq id a g i q a ro rn i tay y o rlash d an ib o ra t b o 'lis h i 
m um k in . O xirida loyiha yoki b a ’zi takliflam i am alga oshirish h aqida 
y o z m a h iso b o t rasm iy la sh tirila d i. O ld in d a n k elishilgan m a s la h a t 
tu rla ri b u n d a n m u sta sn o em as.
Konsalting flrmaning mijozlarni jalb etish usullari. 
M a sla h a t 
b e ru v c h i b o z o m in g o 'z ig a xos xususiyati s h u n d a n ib o ra tk i, bu
fa o liy a t bilan s h u g 'u lla n u v c h i firm a la r o ‘z to v a ri, o 'z x iz m a t 
n a m u n a sin i k o 'rsa tis h im k o n ig a ega em as. S h u n in g u c h u n u la r 
fao liy atid a m ijo zlarn i ja lb etish m u am m o si tu rad i.
M ijozlarni ja lb etish usullari tu rli-tu m a n d ir. B unga o 'z im k o - 
n iy atla rin i ta rg 'ib o t qilish , rek lam a qilish, v o sita c h ila r y o rd a m id a
m ijo zla rn i ja lb e tish , firm a h a q id a ijobiy fikr b ild irg a n o ld in g i 
m ijo z la r ta k liflarid an fo y d alan ish kiradi.
E ng so dd a va eng keng q o 'lla n ila d ig a n usul rek la m a d ir. F irm a
o 'z im k o n iy ati, x iz m a t k o 'rsa tis h n in g tax m in iy n a rx i, muvafifa- 
qiyatli bajarilgan lo y ih alar h a q id a turli xil reklam a m a ’lu m o tla ri va 
rek la m a e ’lo n la rin i ta rq a ta d i. M ijo zlarn i ja lb e tis h d a v o s ita c h ila r 
y o rd am id an keng foydalaniladi. V ositach ilar rah b arn in g ish o n ch in i 
q o z o n g a n firm a x o d im lari b o 'lish i m u m kin. G 'a r b m a m la k a tla rid a
b u n d a y v o s ita c h ila r n i to p is h u c h u n m a x su s u s lu b la r ish la b
ch iq ilg an . Bu m a q sa d la r u c h u n a lo h id a m a b la g 'la ra jra tila d i.
A lb atta, m a s la h a tc h i firm a n in g o b ro 's in i belg ilab b eru v ch i 
o m il o 'tm is h d a m u vaffaqiy atli y u ritilg a n fao liy atd ir. Y irik , h a tto
o 'rta m iy o n a firm a la rn in g ijobiy tavsiyasi eng yaxshi rek la m a d ir.

---

U m u m a n firm a g a m a s la h a tc h ila r k e ra k m i? O 'z b e k is to n
iq tiso d iy o tin i b a 'z i k o rx o n ala r ida tu b d a n islo h o tla r o lib b o ri- 
la y o tg a n d a v rd a k o 'p la b m u a m m o la r y u zag a k e lm o q d a . S h u
m u a m m o la rn i o q ilo n a hal etish u c h u n m a s la h a tc h ila r saloh iyati 
o sh ib b o rishi aniq. S hu bilan birga m oliy av iy im k o n iy at ch ek - 
langanligi tufayli m a sla h a tc h ila rn i firm an in g b a ’zi m u a m m o la rin i 
hal etish u c h u n ta k lif etish m aq sad g a m u vo fiq dir. M u a m m o la rn i 
h al etishni korx o n an in g strategik rivojlanish m uam m o sin i yechish- 
d an b o sh la sh kerak, s o 'n g ra m ark e tin g , in n o v atsio n im k o n iy at va 
b oshq a m u am m o la rn i hal etishga o 'tis h kerak.
2 .2 . Tadbirkorlik faoliyatining shakllari
O 'zbek iston Respublikasida «Tadbirkorlik to ‘g ‘risida«gi q o n u n - 
n in g 5 -m o d d a s ig a b in o a n ta d b irk o rlik n in g q u y id ag i sh a k lla ri 
m avjud:
• yakka tartib d ag i tadbirk o rlik;
• xususiy tad b irk o rlik ;
• ja m o a tadbirkorligi;
• aralash tad birk o rlik .
Yakka tartibdagi tadbirkorlik 
— tadbirkorlik faoliyatini am alg a 
o sh irish n in g eng o d d iy shakli b o 'lib , u n i tash k il qilish tartib i 
O 'z b e k isto n R espublikasi V a z irlar M a h k a m a sin in g 1995-yil 14 
fevraldagi q aro ri bilan tasd iq la n g a n « O 'z b e k isto n R esp u b lik asid a 
xususiy tad b irk o rlik lo 'g 'risid a g i N iz o m » bilan belgilanadi. U shbu 
n izo m g a m u v o fiq yakka ta d b irk o r o 'z fao liyatin i y u rid ik shaxs 
tash k il q ilm ay a m alg a o sh irish i m u m k in . Y akka tartib d ag i ta d b ir­
k o rlar o d a td a m ay d a ishlab ch iq a rish bilan sh u g 'u lla n a d ila r.
Y akka tartibdagi tadbirkorlik o 'z navbatida ikki turga b o 'lin a d i:
• shaxsiy tad b irk o rlik ;
• birgalikdagi tadbirkorlik.
Shaxsiy tad birk orlik tu sh u n c h a si «Tadbirkorlik va ta d b irk o rla r 
fao liy atin in g k afo latlari to 'g 'risid a « g i q o n u n n in g 1 5 -m o d d a sid a
q u y id ag ic h a b a y o n etiladi: «Shaxsiy tad b irk o rlik yakka tartib d a g i 
ta d b irk o rla rn in g o 'z i to m o n id a n m u lk h u q u q id a , s h u n in g d e k
m ulkka egalik qilish va (yoki) u n d a n foydalanishga y o 'l q o 'y a d ig a n

---

o 'zga m ulkiy huq u q tufayli o'ziga tegishli m ol-m ulk negizida m ustaqil 
ravishda am alga o sh irila d i«.
U s h b u q o n u n n in g 16-m o d d asig a b in o a n birgalikdagi ta d b ir ­
ko rlikka q u y id a g ila r kiradi:
• e r-x o tin n in g u m u m iy m o l-m u lk i n eg izid a am alga o sh iri- 
lad ig an oilav iy tad birk orlik;
• d e h q o n x o ‘jalig in in g u m u m iy birgalikdagi m ulki n e g iz id a
am alg a o sh irila d ig a n d e h q o n xo'jaligi;
• o ‘zlariga u m u m iy ulushi m ulk h u q u q id a tegishli b o ‘lgan u m u ­
m iy m ulk negizida yakka tartibdagi tadbirkorlikni am alga oshiradigan 
sh irk at x o ‘jaligi.
Y uridik shaxs tashkil qilm ay, o ‘z faoliyatini am alga oshirad igan
ta d b irk o r sifa tid a r o ‘y x atdan o 'tk a z ilg a n jis m o n iy shaxsga d av lat 
ro 'y x a tid a n o ‘tk azilg an lig i h a q id a g i g u v o h n o m a b e rilad i va u 
jis m o n iy sh a x sla rn i r o ‘y x atdan o ‘tk azish reestrida qayd q ilin ad i. 
U s h b u g u v o h n o m a b a n k d a h is o b - k ito b v a ra g ‘i o c h is h , so liq
o rg a n la rid a n r o ‘y x a td a n o ‘tis h , m u h r va b o sh q a re k v iz itla m i 
tay y o rlash u c h u n asos h iso b lan ad i.
0 ‘zbekist o n R espublikasida «X ususiy tadbirkorlik t o 'g ‘risidagi 
N izo m « da xususiy tadbirkorlik faoliyatiga quyidagicha ta ’rif berilgan:
X ususiy ta d b irk o rlik fu q a ro la r (a lo h id a fu q aro ) to m o n id a n
o 'z tavakkalchiliklari va m ulkiy javobgarliklari ostida, shaxsiy d a ro ­
m a d (foyda) olish m aqsadida am aldagi q o n u n c h ilik asosida am alga 
o s h irila d ig a n ta sh a b b u sk o r x o ‘jalik fao liy atid ir.
X usu siy tad b irk o rlik n in g yak k a ta rtib d a fao liyat y u rita y o tg a n
ta d b irk o rlik d a n farqi sh u n d a k i, bu e rd a faoliyat y u ritu v c h ila r o 'z
fao liy atin i y o lla n m a ishchi kuchi y o rd a m id a o lib b o rad ilar. U la r 
y u rid ik sh axs sifa tid a ish k o ‘rad ilar va o ‘z k o rx o n a la rin i davlat 
ro ‘y x atid an o ‘tkazishga m ajburdirlar.
J a m o a tad b irk o rlig i b ir g u r u h fu q a ro la rn in g o ‘zlariga m a ’qul 
b o ‘lg a n m u lk c h ilik s h a k lla rid a ja m o a la r g a b ir la s h ib , ja m o a
k o rx o n alarin i tashkil etishlari va sh u a so sd a tad b irk o rlik faoliyatini 
am alga oshirishlaridir.
J a m o a tad b irk o rlig i faoliyati firm a la r fao liy atid a o ‘z ifo d asin i 
to p ad i. F irm a m uayyan turdagi m ah su lo t ishlab chiqarish va xizm at

---

k o ‘rsatishga ixtisoslash gan , bozordagi talab va taklifga qarab ish 
tu ta d ig a n , iq tiso d iy jih a td a n erkin va m u staq il ko rx o n ad ir.
X ususiy firm a d e g an d a ayrim shaxs yoki oilaga tegishli, yakka 
xususiy m ulkka asoslanib faoliyat y u ritad ig an korxona tu sh u n ilad i.
F irm a la rn in g turlari ju d a k o ‘p, u larn i q u y id ag ic h a tasvirlash 
m u m k in (2 .2 .1 -ra sm ).